|
konfederacja barska
konfederacja barska - (1768-1772) – zbrojny związek szlachty polskiej utworzony w Barze na Podolu 29 lutego 1768 roku, z zaprzysiężeniem aktu założycielskiego w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, skierowany przeciwko: kurateli Rosji, królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim. Celem konfederacji było zniesienie ustaw narzuconych przez Rosję, a zwłaszcza dających równouprawnienie dysydentom. Przez niektórych historyków uważana jest za pierwsze polskie powstanie narodowe.
Tło
Narzucony przez Rosję Rzeczypospolitej kandydat do polskiego tronu, Stanisław Poniatowski, rozpoczął w 1764 zmiany ustrojowe, które zrywały z dotychczasowym systemem demokracji szlacheckiej. Szczególnie wiele kontrowersji wzbudził popierany przez protestanckie Prusy i prawosławną Rosję projekt przyznania praw politycznych innowiercom zamieszkującym Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie.
Próba ta była na tyle rewolucyjna, że począwszy od 1766 plany te porzuciła nawet inicjatorka reform, Familia Czartoryskich. Postawiło to Stanisława Augusta w sytuacji całkowitego osamotnienia. Odtąd król mógł liczyć jedynie na pomoc Katarzyny II.
W 1767 w granice Rzeczypospolitej wkroczyły czterdziestotysięczne oddziały wojsk rosyjskich, pod osłoną których 20 marca 1767 poseł rosyjski Nikołaj Repnin zawiązał konfederacje różnowiercze: słucką dla Wielkiego Księstwa Litewskiego i toruńską dla Korony. 23 czerwca w reakcji na te wydarzenia katolicka szlachta zawiązała konfederację radomską skierowaną przeciwko Stanisławowi Augustowi. Szybko wpływ na nią uzyskał sam Repnin, umiejętnie kierując jej ostrze przeciwko osobie króla, dodatkowo szachując Poniatowskiego i zmuszając do wypełnienia woli Katarzyny II.
Zawiązany pod węzłem konfederacji radomskiej tzw. Sejm Repninowski w Warszawie zajął się rewizją reform przeprowadzonych przez sejm konwokacyjny w 1764.
Kością niezgody pozostała nadal sprawa równouprawnienia innowierców.
Repnin postanowił sterroryzować posłów, porywając 14 października przywódców konfederacji radomskiej: biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna.
Sterroryzowany sejm uległ ostatecznie woli posła rosyjskiego.
24 lutego 1768 Rzeczpospolita podpisała z Rosją Traktat wieczystej przyjaźni, mocą którego stawała się protektoratem rosyjskim. Katarzyna II gwarantowała nienaruszalność granic i ustroju wewnętrznego tego państwa.
26 lutego uchwalono prawa kardynalne, wpisując jako nienaruszalne prawo Rzeczypospolitej równouprawnienie innowierców.
W przededniu tych wydarzeń Warszawę opuścili główni przywódcy spisku barskiego.
Zawiązanie
Konfederacja generalna zawiązana została w Barze 29 lutego 1768. Skierowana była przeciw różnowiercom, cesarzowej Rosji Katarzynie II i uległemu jej królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, który z pomocą Repnina narzucił Rzeczypospolitej gwarancję rosyjską.
Naczelne hasło konfederatów brzmiało wiara i wolność (słowa Sołtyka), a w kwestiach ustrojowych połączyli się w ich szeregach konserwatyści z reformatorami.
4 marca 1768 r. w Barze, w dniu św. Kazimierza, zawiązano i zaprzysiężono związek zbrojny Konfederacji.
23 marca 1768 na Radzie Senatu podjęto uchwałę o wezwaniu wojsk rosyjskich w celu stłumienia konfederacji barskiej. Za głosowało 14 senatorów, m.in. prymas Gabriel Podoski, podskarbi wielki koronny Teodor Wessel, marszałek nadworny koronny Franciszek Wielopolski, Władysław Gurowski. Stanisław August Poniatowski gotów był podpisać uchwałę Senatu nawet wbrew większości senatorów, aby tym okazać swą gorliwość i niewzruszoną wierność ku Rosji. 21 czerwca 1768 roku ogłoszono w Krakowie pod przewodnictwem marszałka województwa krakowskiego i zarazem stolnika Ziemi stężyckiej, akt zawiązania konfederacji krakowskiej, na mocy której Ziemia krakowska poparła program konfederacji barskiej. 21 czerwca 1768 Michał Czarnocki wojewoda krakowski wystosował uniwersał do mieszkańców powiatów, wzywając ich, by przystąpili do konfederacji, która została zawiązana w Barze na Podolu. Uniwersał wzywał katolików; „by wzięli pod siebie to przekonanie, że lepiej przestać żyć, aniżeli patrzeć na nadwerężenie wiary świętej katolickiej, tudzież widząc oczywista zgubę Ojczyzny". W 1768 roku konfederacja szybko rozprzestrzeniła się na Małopolskę, Wielkopolskę i Ukrainę, w 1769 roku objęła Litwę.
Przywódcy
Inicjatorami zawiązania konfederacji byli: biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński, marszałek nadworny koronny Jerzy August Mniszech. Związek zbrojny zorganizowali: Michał Hieronim Krasiński (marszałek generalny konfederacji w Koronie), Joachim Potocki (regimentarz generalny konfederacji w Koronie), Michał Jan Pac (marszałek generalny konfederacji na Litwie), Józef Sapieha (regimentarz generalny konfederacji na Litwie) i marszałek związku wojskowego konfederacji Józef Pułaski (ojciec dowódcy konfederatów Kazimierza Pułaskiego).
Na Ukrainie
Konfederaci wszczynając wojnę domową wypowiedzieli również wojnę Rosji i zaatakowali garnizony wojsk rosyjskich znajdujące się od czasu bezkrólewia w 1763 w Rzeczypospolitej. Gdy 19 czerwca 1768 Rosjanie, wspierani przez wierne Stanisławowi Augustowi wojska koronne pod wodzą regimentarza Franciszka Ksawerego Branickiego zdobyli Bar – szlachta przeniosła walki na Ukrainę licząc na pomoc pobliskiej Turcji. Wkrótce jednak doszło tam do buntu hajdamaków i rzezi ludności polskiej i żydowskiej (rzeź humańska, koliszczyzna). Krwawy bunt chłopski został równie okrutnie stłumiony, a przywódcy kozaccy Iwan Gonta i Maksym Żeleźniak straceni.
Geopolityka
25 września 1768 Turcja faktycznie wypowiedziała wojnę Rosji pod pretekstem żądania opuszczenia Polski przez wojska rosyjskie. Nikołaj Repnin wyłożył na rzecz Szkoły Rycerskiej 5555 dukatów (100 000 złotych polskich) by powstrzymać jej kadetów od udziału w konfederacji barskiej. W październiku w Białej utworzono Generalność – naczelny organ władz konfederackich, powołanie którego było warunkiem udzielenia przez Francję barżanom pomocy dyplomatycznej, wojskowej i finansowej.
Zaktywizowało to ponownie konfederację barską już wcześniej wspieraną przez Turcję, a także przez Francję, skąd płynęły pieniądze, broń i instruktorzy wojskowi (m. in. Charles François Dumouriez). Posłem Generalności przy dworze wersalskim był Michał Wielhorski. Francja walczyła w tym czasie z Anglikami o Kanadę i zainteresowana była osłabieniem mocarstw europejskich. Austria z kolei pozwoliła Generalności (dowództwu powstania) na rezydowanie w Preszowie, a później w Cieszynie. Kluczową rolę w zabiegach dyplomatycznych odegrał bp kamieniecki Adam Stanisław Krasiński (brat Michała).
16 grudnia 1768 pod gwarancją Francji konfederaci zawarli nieformalny traktat przymierza polsko-tatarsko-tureckiego, którego artykuł 4. zobowiązywał Turcję i Chanat Krymski do niezawierania pokoju z Rosją aż do czasu przywrócenia poprzedniego systemu rządów w Rzeczypospolitej. Państwa te miały też zagwarantować niepodległość Polski zgodnie z klauzulami traktatu pruckiego z 1711.
Przebieg
Wkrótce powstanie objęło większą część kraju; w wyjątkowo aktywnej Wielkopolsce dowodziła Izba Konsyliarska. Od 15 lipca do 26 października 1768 na Białorusi trwało powstanie, które zakończono kapitulacją Nieświeża. W dukielskim pałacu Jana Mniszcha na Podkarpaciu pojawiali się niemal wszyscy ówcześni przywódcy konfederaccy z terenu Małopolski. Oni przygotowują zgromadzenie konfederatów barskich koło Rymanowa.
6 lipca 1768 w obozie pod Sieniawą obwołany marszałkiem konfederackim Jakub Ignacy Bronicki, herbu Korwin, dziedzic Nowotańca, w czasie generalnego zjazdu szlachty sanockiej i dukielskiej, skupił około 6 000 ludzi, ogłaszając akt konfederacji Ziemi sanockiej. Spod Sieniawy ruszył nowo wybrany marszałek przez Krosno do Krakowa. Na czele swojego oddziału konfederatów przybył z odsieczą Krakowa. Po upadku miasta próbował dowodzić obroną Wawelu przed szturmem wojsk rosyjskich. 15 września jako generalny regimentarz partii małopolskiej wezwał szlachtę do wytrwania. Uszedł na Słowację (wówczas Górne Węgry), skąd nawiązał korespondencję z austriackim kanclerzem Wenzlem Antonem von Kaunitzem. Zmarł po krwawych wydarzeniach w roku 1768.
W 1768 Kazimierz Pułaski z 700 konfederatami i 800 cywilami przetrwał 17 dni oblężenia Berdyczowa, trzykrotnie odpierając szturmy.
Wiosną 1769, oddział konfederatów barskich, dowodzony przez Józefa Bierzyńskiego podjął nieudaną próbę opanowania zamku w Starej Lubowli, będącego w posiadaniu Kazimierza Poniatowskiego. Ten poprosił wówczas Austriaków o zajęcie starostwa spiskiego.
Wszechobecność wojsk wroga utrudniała organizację i maksymalna liczba konfederatów walczących równocześnie wyniosła 20 000. 7 kwietnia 1769 roku, w okolicy wsi Barwinek, skoncentrowały się siły konfederackie ks. Jerzego Marcina Lubomirskiego, niefortunnego obrońcy Krakowa. Przybył z Podola także Kazimierz Pułaski, mimo młodego wieku (24 lata), czołowy dowódca wojskowy konfederacji. Tu prowadzono zaciągi i zorganizowano jeden z największych obozów konfederackich. Lubomirski powierzył Pułaskiemu funkcję regimentarza krakowsko-sanockiego i sandomierskiego. W Barwinku sygnowany był uniwersał Pułaskiego, wzywający pod broń szlachtę Podkarpacia. Stąd też w kwietniu 1769 wybrano się przeciw rosyjskim oddziałom Jelczaninowa do bitwy pod Iwlą.
Pułaski z tego miejsca wyruszył w wielki rajd kawaleryjski na Podlasie i Litwę, w czasie którego pod Włodawą poległ jego brat Franciszek Ksawery Pułaski. W dniu 6 kwietnia 1769 na polach między Miejscem a Rogami koło Krosna miała miejsce bitwa konfederatów barskich z Moskalami, w której został ranny gen. Kazimierz Pułaski. Powstańcy wielokrotnie przebywali w Dukli u Męcińskich w pałacu lub przechodzili na Słowację. Oblężenie zamku Lubomirskich w Rzeszowie trwało dwa dni (11-12 sierpnia 1769) i uczestniczyło w nim 3000 żołnierzy wyposażonych w kilka armat oraz 3 sotnie kozaków. Oblężenie i nieudaną „odsiecz” zorganizowaną przez konfederatów opisał w powieści Pobitne pod Rzeszowem Szczęsny Morawski. W potyczce pod zamkiem zginęło 42 konfederatów i jeden chłop z pobliskiej wsi Słociny. Zamek 12 sierpnia zajęli Rosjanie. 15 sierpnia 1769 roku, z rana, odbyła się przysięga konfederatów barskich przed cudownym obrazem Matki Bożej Niepokalanej w Strzyżowie, w obecności Kazimierza Pułaskiego i Franciszka Trzecieskiego (obraz ten został zamieszczony na sztandarze konfederatów). Po mszy udano się do Rzeszowa i stoczono bitwę pod Pobitnem.
Dochodzi też do walk pod Lwowem i w sierpniu 1769 pod Leskiem, pod Hoszowem, (gdzie zostaje ranny 18 sierpnia 1769 Franciszek Ksawery Pułaski brat Kazimierza Pułaskiego), na zamku w Odrzykoniu (tzw. Kamieńcem) koło Krosna, w Samoklęskach, w Dębowcu. 15 września 1769 – w bitwie pod Włodawą idący z pomocą bratu Kazimierzowi ginie Franciszek Pułaski, został pochowany 18 września 1769 w Lesku. 5 kwietnia 1770 – po bitwie pod Jedliczem, w pogoni za konfederatami barskimi i po potyczkach koło Nowego Żmigrodu, oraz po bitwie pod Siepietnicą 2 tys. żołnierzy rosyjskiego wojska Iliczanina, Iwana Drewicza złupiło Biecz, (zwłaszcza kościół i klasztor franciszkański w Bieczu, mordując także kilku zakonników). Jednak konfederaci zmylili pogoń, bo w większości wycofali się nieopodal przełęczy Dukielsko-Preszowskiej, na wzgórze po słowackiej stronie zwane dziś Szańce, gdzie mieli obóz warowny. Dowódcy ulokowali się w Preszowie na Słowacji i wtedy graniczny pas Beskidu Niskiego stał się dogodnym terenem dla działań partyzanckich konfederatów. 18 kwietnia 1770 roku w nowosądeckie przybył marszałek łomżyński, Kazimierz Pułaski dla współdziałania z Tomaszem Wilkowskim, marszałkiem księstwa zatorskiego i oświęcimskiego; oraz udzielania pomocy oddziałom rozstawionym między Czarnym Dunajcem a Konieczną. Pod Starym Sączem doszło wtedy do kilkugodzinnej potyczki. W obozie pod Izbami przybyła dywizja Michała Dzierżanowskiego, marszałka gostyńskiego, a nieco później warszawska i sochaczewska. W lipcu 1770 Kazimierz Pułaski przebywał w obozie pod Muszynką, gdzie w pobliskiej Koniecznej i Izb siły konfederackie (od 1000 do 2000 żołnierzy), oczekiwały Drewicza. 3-4 sierpnia 1770 roku na polach Izb i Wysowej wskutek zdrady, zaatakowały konfederatów ponownie wojska carskie i Drewicz zmusił Pułaskiego do wycofania się na terytorium węgierskie. Według obliczeń Pułaskiego, utracili oni 179 żołnierzy. Po klęsce pod Wysową, Pułaski udał się do Zborowa, skąd powrócił znów do Sądecczyzny, do Starego Sącza. Liczne obozy warowne stworzono w miejscowościach Radoszyce, Barwinek, Muszynka, Izby (siedziba Kazimierza Pułaskiego), Blechnarka, Konieczna, Czeremcha i największy w Grabiu. Do porozumiewania się między Izbami a Blechnarką wykorzystywano sygnały flagowe ze szczytu Lackowej i stąd pochodzi jej zwyczajowa nazwa „Chorągiewka Pułaskiego”. W lipcu 1770 roku, Rosjanie rozbili obóz konfederatów pod dowództwem Pułaskiego w Bitwie pod Blechnarką.
Król nie chciał z nimi pertraktować i 13 października 1770 w Preszowie, na Słowacji ogłosili konfederaci akt jego detronizacji i bezkrólewia. Konfederaci bezskutecznie próbowali zjednać dla swej sprawy królewicza polskiego Karola Krystiana Wettyna, któremu planowano oddać koronę polską. W niejasnych do dziś okolicznościach król Stanisław August został porwany w Warszawie przez konfederatów 3 listopada 1771.
Wielu przywódców konfederacji poległo, np. Kajetan Michał Sapieha herbu Lis, marszałek połocki konfederacji barskiej, który po klęsce konfederacji na Litwie pod koniec 1769 przejął od uchodzącego do Prus brata Józefa resztki oddziałów konfederackich i musiał się z nimi szybko wycofać, zginął 23 maja 1771 pod Lanckoroną w walce z wojskami Aleksandra Suworowa. Konfederaci pod dowództwem płk. Kieniewicz i majora Kutackiego w Marcinkowicach, stoczyli 18 czerwca 1771 roku walkę z Rosjanami.
Po rajdach K. Pułaski powracał do Barwinka. Wielokrotnie przez tę osadę przechodził z wojskami konfederatów i tu też mieli oni swoje szańce. Walka partyzancka przeciw wojskom rosyjskim i królewskim trwała przez ponad cztery lata. W dniu 14 maja 1772 do obozu w Barwinku przybył oficer austriacki wzywając do usunięcia się z tego miejsca i zagroził atakiem. Marszałkowie, Sanocki Radzymiński i inflancki Zbyrek odpowiedzieli, że stoją we własnym kraju i nie zagrażają sąsiedniemu państwu. I wtedy rozegrała się bitwa. Konfederaci widząc znaczną przewagę wojsk austriackich, wycofali się do Dukli. Po wycofaniu się konfederatów, przez Barwinek wkroczyły wojska korpusu preszowskiej straży przedniej gen. Esterhazego i Hadika, dokonujące rozbioru Polski w imieniu Austriaków. 14 maja 1772 przekroczył przełęcz Dukielską austriacki korpus preszowskiej straży przedniej gen. Esterhazego, wkraczający na ziemie polskie I zaboru. Mimo obronnych walk konfederatów, od połowy maja, zostają zajęte miasta w południowej części Polski (takie jak Dukla, Krosno, Jasło, Jaśliska. Jako ostatnie (po nieudanej kontrofensywie z południa) broniły się Tyniec, Lanckorona, Wawel i Jasna Góra (do 18 sierpnia 1772), czy (do 29 listopada 1772) Zagórz. W 1772 Antoni Barnaba Jabłonowski był posłem Generalności konfederacji barskiej, który udał się do Wiednia w celu ratowania Polski, jednak i te rozmowy nie były skuteczne wobec zaborczych umów trzech państw.
Skutki
Straty poniesione w konfederacji barskiej król Stanisław August Poniatowski w mowie sejmowej 29 sierpnia 1776 ocenił na 60 000. Po jej upadku na Sybir zesłano według szacunków samego posła rosyjskiego Nikołaja Repnina ponad 14 000 konfederatów, resztę przymusowo wcielono do armii rosyjskiej. Rosjanie utworzyli obozy przejściowe dla jeńców konfederackich na warszawskiej Pradze i w Połonnem na Ukrainie, skąd byli oni transportowani etapami do Kijowa, Smoleńska, Orłów, Tuły, do Kazania i Tobolska. Nigdy nie dowiemy się, ilu zginęło. Propaganda państw ościennych starała się wykorzystać konfederację jako jeden z pretekstów do I rozbioru w 1772.
W świadomości następnych pokoleń Polaków konfederacja pozostawiła jednak po sobie trwały ślad, stając się mitem narodowym. Konfederaci barscy byli bohaterami licznych utworów literackich: Henryka Rzewuskiego Pamiątek JPana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego oraz wieszczów romantycznych – Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego – przedstawiani jako rycerze Maryi, męczennicy za Wiarę, Wolność i Ojczyznę.
Jednocześnie w pamięci polskich dysydentów barzanie zapisali się fatalnie. Dobra polskich protestantów były przez barzan systematycznie łupione, zniszczono wiele kościołów, zdarzały się także przypadki zabójstw duchownych (np. pastor Majewski w Żychlinie) czy innowierców (np. Paweł Grabowski). Wielu dysydentów uciekło albo do Warszawy albo za granicę w obawie przed prześladowaniami.
Do współczesnych piewców tradycji konfederackiej należy Jacek Kowalski.
Inne hasła zawierające informacje o "konfederacja barska":
XVI wiek
...
Nowa Anglia
...
Szkoła Rycerska
...
Złota wolność szlachecka
...
Aleksandr Suworow
...
1791
...
Kajetan Sołtyk
stał się jedną z przyczyn katalizujących zawiązanie przez szlachtę konfederacji w
Barze
(
konfederacja barska
). Repnin ogłosił, że uwięził ich za
obrazę majestatu
Katarzyny II
. ...
Toruń
...
Konfederacja warszawska
...
Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej
...
Inne lekcje zawierające informacje o "konfederacja barska":
234. Polska droga do demokracji (plansza 12)
...
119b Wojny XVII w. i ich konsekwencje (plansza 11)
...
130 Reformy Sejmu Wielkiego. II Rozbiór Polski (plansza 13)
...
|
