Sytuacja wyznaniowa w I Rzeczypospolitej 1573
Sytuacja wyznaniowa w I Rzeczypospolitej 1750
Symboliczne przedstawienie koncepcji ustroju Królestwa Polskiego z dzieła Stanisława Orzechowskiego Quincunx z 1564
Kontrreformacja w Polsce – działania podjęte przez
Kościół rzymskokatolicki
w
I Rzeczypospolitej
i poparte przez
polskich monarchów
, w reakcji na wystąpienie
reformacji
na ziemiach polskich. Była częścią
kontrreformacji
przeprowadzanej w
Europie Zachodniej
, jednak jej polską specyfiką był stosunkowo niski poziom represji wobec innowierców, uwarunkowany wiekową tradycją
tolerancji
w wielowyznaniowym i wieloetnicznym państwie
polsko
-
litewskim
. Trwała od połowy
XVI wieku
do połowy wieku
XVIII
.
To sprawiało, że Rzeczpospolita była ewenementem na tle innych ówczesnych państw europejskich, pogrążonych w krwawych represjach katolickich i protestanckich oraz prawie nigdy nie kończących się wojnach religijnych. Dlatego też współczesna
historiografia
nazywa
Rzeczpospolitą Obojga Narodów
państwem bez stosów[1].
W rezultacie nawet królowie wyjątkowo związani z interesami
katolicyzmu
, tacy jak
Jan Kazimierz
(
jezuita
i
kardynał
), nie byli w stanie wprowadzić masowych prześladowań innowierców. Wielu królów Polski zdawało sobie sprawę, że wprowadzenie represyjnej kontrreformacji na wzór zachodnioeuropejski grozi wewnętrznym rozpadem wielowyznaniowego państwa, co mogą wykorzystać sąsiednie kraje. Tym niemniej w Rzeczypospolitej nasilano represje i szykany wobec innowierców, które w praktyce trwały aż do
I rozbioru Polski
.
Uwarunkowania kontrreformacji
Kiedy
reformacja
pojawiła się w Rzeczypospolitej w latach 20. i 30.
XVI w.
Kościół katolicki był poważnie osłabiony wewnętrznymi sporami i brakiem dyscypliny wśród duchownych i zakonników. Z tego względu początkowo kontrreformacja koncentrowała się na licznych dysputach teologicznych z innowiercami, które jednak z reguły nie prowadziły do przekonania żadnej ze stron, a nierzadko sprzyjały rozpowszechnianiu
protestantyzmu
.
Z drugiej strony atutem katolicyzmu w Rzeczypospolitej było ograniczone poparcie społeczeństwa dla reformacji, która większe wpływy zdobyła tylko w zamieszkanych przez
niemieckie
mieszczaństwo
większych miastach
Prus Królewskich
, w
Prusach Książęcych
,
Inflantach
,
Księstwie Kurlandii i Semigalii
, wśród średniej szlachty zamieszkałej w
województwie sandomierskim
i
lubelskim
oraz na pograniczu
województwa wileńskiego
i
Księstwa Żmudzkiego
. Z reguły reformacja cieszyła się tylko poparciem części
magnatów
, mieszczaństwa i drobnej szlachty. Od początku reformacja cierpiała na brak szerokiego poparcia i odpowiednich funduszy, ponieważ magnaci chętnie konfiskowali (na ograniczoną skalę) majątki Kościoła, jednak niezbyt chętnie wspomagali
pastorów
(brakowało funduszy nawet na wydrukowanie tak podstawowych dzieł jak
Biblia Brzeska
lub
Biblia Nieświeska
). Podczas gdy katolicyzm zachował praktycznie nienaruszony swój stan posiadania, polska reformacja nigdy nie miała dostatecznych sił i środków.
Kolejną słabością polskiej reformacji, było jej utożsamienie (w ciągu
XVII w.
i
XVIII w.
) z interesami sił obcych i wrogich Polsce. J. Tazbir stwierdził: Propaganda kontrreformacyjna w Polsce powoływała się na szykanowanie katolików w Prusach Książęcych czy Anglii, domagając się uszczuplenia praw rodzimych dysydentów. Ci więc oglądali się na pomoc swoich zagranicznych współwyznawców, co z kolei dawało asumpt do generalizującego oskarżania ich o antypolskie knowania, chęć wszczęcia wojny domowej i ściągnięcia obcej interwencji zbrojnej. To wzmagało poczucie wyobcowania i strach podejrzewanych, popychając ich do tego, co im zarzucano. Sytuacja geopolityczna Polski, otoczonej głównie przez kraje niekatolickie, napędzała takie błędne koło[2].
Byli więc polscy protestanci w sytuacji bez wyjścia; broniąc swojej wolności religijnej przed represjami, byli automatycznie oskarżani o zdradę. Przykładem takiej sytuacji są losy
Jerzego Niemirycza
- magnata ariańskiego.
Na
Ukrainie
działania kontrreformacji wobec
prawosławia
(w tym narzucenie
Kościoła unickiego
), doprowadziły do wybuchu
powstania Chmielnickiego
, co skrzętnie wykorzystała
Rosja
, traktując obronę prawosławia jako wygodny pretekst do rozpoczęcia
wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667
[2].
Polską kontrreformację charakteryzowała ewolucja od dialogu z protestantami w wieku XVI, przez nasilanie różnych form represji w XVII w., aż do całkowitego odrzucenia i zmarginalizowania innowierców w wieku XVIII. J. Tazbir stwierdził: Dysydentów zaczęto więc stawiać poza wspólnotą narodową jako obcych, wyłamujących się z polskiej czyli katolickiej tradycji historycznej[2].
Formy represji przeciwko innowiercom
Kontrreformacja w Rzeczypospolitej stosowała różne metody eliminacji innowierców i ograniczenia ich działalności; najczęściej były to:
- Propaganda religijna (pełna przepychu, "teatralna" obrzędowość religijna, literatura polemiczna, przejęcie szkolnictwa przez zakony, głównie
jezuitów
i
pijarów
, utrwalanie negatywnego
stereotypu
"innowiercy-potępionego heretyka".
- Stosowanie psychomanipulacji (np. pełne emocji kazania, wzywające do pozbycia się "heretyków" jako wrogów "prawdziwej wiary", obwinianie innowierców o wszystkie złe zdarzenia, np. klęski żywiołowe oraz porażki polityczne i militarne, utożsamianie polskości z katolicyzmem, a "herezji" z interesami krajów obcych).
- Naciski polityczne i dyplomatyczne (głównie za pośrednictwem katolickich magnatów oraz
nuncjusza
papieskiego).
- Naciski prawne (w XVII w. częste było wytaczanie procesów protestanckiej szlachcie, oskarżanej o "szerzenie herezji", wykorzystywano też Sejm do zakazywania działalności np. arian. Chociaż wyroki przeciwko bogatej szlachcie rzadko mogły być wykonane, to jednak skutkowały społecznym napiętnowaniem skazanych).
Brückner
nazwał polską reformację "słomianym ogniem", który wprawdzie szybko rozprzestrzenił się i wydał wielu wybitnych działaczy (szczególnie wśród
polskich arian
), jednak równie szybko zanikł, nie mając szerokiego społecznego poparcia ani środków finansowych[3]. Z tego względu Kościół katolicki w Polsce nigdy nie musiał sięgać po tak brutalne środki, jakie powszechnie stosowano w krajach zachodniej Europy.
Przemoc
Powyższa opinia nie jest jednak całkowitą prawdą, ponieważ zdarzały się w Rzeczypospolitej przypadki palenia innowierców na stosach na skutek wyroków sądów biskupich przeciwko "heretykom" i "
apostatom
".
15 lipca
1738
za przejście na
judaizm
został spalony kapitan Woznicyn, a za ten sam czyn z wyroku
biskupa
Gamrata
w
XVI wieku
została ścięta w
1539
roku w Krakowie
Katarzyna Weiglowa
[4], w 1611 roku
arianin
Jan (Iwan) Tyszkowic, a w
1689
roku
podsędek
Kazimierz Łyszczyński
, któremu zarzucono
ateizm
. Były to jednak przypadki nieliczne i odosobnione, w porównaniu z masowymi zabójstwami w Europie Zachodniej. Należy także pamiętać, że wszystkie wymienione osoby w świetle
prawa kanonicznego
były uważane przez Kościół katolicki za katolików. Znacznie większa liczba innowierców musiała opuścić swoje miejsce zamieszkania na skutek zagrożenia wyrokami ze strony sądów biskupich. Uciekali oni przede wszystkim do
luterańskich
Prus Książęcych
.
Faktem jest, że zdarzały się w Rzeczypospolitej przypadki napaści, zabójstw, niszczenia mienia i
pogromów
przeciwko innowiercom. Najczęściej takich czynów dopuszczał się tłum, podburzony przez miejscowy kler katolicki lub zakonników. Przykładem takich zdarzeń jest usiłowanie zabójstwa
Socyna
w Krakowie w dniu
30 kwietnia
1598
[5],
Tumult krakowski 1574
oraz zburzenie zboru ariańskiego w Krakowie podczas rozruchów antyprotestanckich w maju
1591
[6]. Miały także miejsce rozruchy antykatolickie np.
Tumult w Gdańsku
w 1525 r. oraz w
Rydze
, gdzie miejscowi protestanci stracili w
1586
roku wójta Testiusza i syndyka Wellinga, którzy wspierali katolików. Jednak podobne ekscesy (także ze strony protestantów) były stosunkowo rzadkie, a ich ofiary nieliczne (nie przekraczały kilkunastu zabitych). Kontrreformacja w Polsce nie musiała się więc uciekać do bardziej drastycznych metod, jakie stosowali wzajemnie wobec siebie protestanci i katolicy w pogrążonej w nieustannej wojnie religijnej Europie Zachodniej.
Działania prawne
Pierwszym aktem prawnym, zakazującym rozpowszechniania reformacji w Polsce był
edykt toruński
z
1520
. Następnie Kościół rzymskokatolicki podejmował szereg działań, które miały na celu ograniczenie wolności wyznaniowej w Rzeczypospolitej. Przykładem takiej formy represji przeciwko polskim innowiercom jest zamknięcie wszystkich instytucji ariańskich w
Rakowie
(w tym słynnej
Akademii Rakowskiej
) na mocy uchwały
sejmowej
z kwietnia
1638
. Nastąpiło to m.in. na skutek działań nuncjusza papieskiego, który wykorzystał domniemany fakt zniszczenia przydrożnego krzyża przez ariańskich uczniów. Wyjątkowy w historii Polski jest fakt wygnania z Rzeczypospolitej wszystkich arian na mocy kolejnej uchwały sejmowej z
1658
. Najprawdopodobniej niezastosowanie
banicji
wobec polskich luteranów i kalwinistów wynikało z poparcia, jakim te grupy cieszyły się w krajach sąsiednich[2].
Konfederacja warszawska
bardzo często nie była przestrzegana, m.in. z powodu nie uchwalenia przez Sejm przepisów wykonawczych.
Po zakończeniu
potopu szwedzkiego
innowierców dosięgły represje za ich współpracę z protestanckim najeźdźcą (pogromy, zabójstwa, spalenie
Leszna
). Pomijany był przy tym fakt podobnej kolaboracji ze strony części katolików. Protestanci masowo opuszczali Rzeczpospolitą, np. większość litewskich kalwinistów przeniosła się do Prus Książęcych.
W
1668
Sejm wprowadził
karę śmierci
za odstępstwo od katolicyzmu. Wykluczenie w
1712
protestantów z
Senatu
, a w
1734
- wykluczenie z
Sejmu
, sprowokowało interwencję
Prus
i
Rosji
pod hasłem "obrony praw innowierców".
Wpływ kontrreformacji
Polska kontrreformacja umocniła Kościół katolicki (także na Litwie), przyczyniła się do podwyższenia poziomu moralnego i wykształcenia duchownych. Zaczęto rozwijać katolickie szkoły, które poziomem nauczania musiały konkurować ze szkołami innowierczymi. Rozwinęła się także
literatura
katolicka
w języku polskim, która początkowo czerpała wzorce z dzieł protestanckich. Kontrreformacja ukształtowała także stereotyp polskiego patrioty jako przede wszystkim katolika.
Negatywnym skutkiem kontrreformacji było zniszczenie protestanckich środowisk twórczych (np. braci polskich), rozwój
ksenofobii
, blokowanie ewolucji ustroju państwa i jego modernizacji oraz umożliwienie coraz większej interwencji państw sąsiednich pod hasłem "obrony praw innowierców".
Kalendarium kontrreformacji w Polsce
ChronologiaRok | Wydarzenie |
---|
lata 20. XVI w. |
Luteranizm
znajduje zwolenników głównie wśród mieszczaństwa w miastach
Prus Królewskich
oraz na pograniczu
wielkopolskim
. |
1520 |
Zygmunt Stary
wydaje
edykt toruński
- pierwszy z licznych zakazów przyjmowania "nowinek religijnych". |
1525-26 | W
Gdańsku
luteranizm zostaje oficjalną religią, lecz wkrótce miasto jest spacyfikowane przez króla
Zygmunta Starego
, który wprowadza zakaz odstępstwa od katolicyzmu pod karą śmierci. |
ok. 1540 |
Kalwinizm
dociera na ziemie polskie. |
1562 | Z kalwinizmu wyłania się ruch
braci polskich
(tzw. arian). |
1564 | W
Braniewie
powstaje pierwsze w Rzeczypospolitej
kolegium
jezuickie
. W następnych latach liczba prowadzonych przez jezuitów szkół średnich szybko rośnie, osiągając w połowie XVII w. liczbę 50 placówek. |
1577 | Synod piotrkowski przyjmuje postanowienia
Soboru trydenckiego
|
1596 | Na mocy
Unii brzeskiej
większość wyznawców
prawosławia
w Rzeczypospolitej zostaje podporządkowana Kościołowi rzymskokatolickiemu. Przeciwko Unii opowiadają się zakony i magnaci prawosławni, co powoduje wybuch konfliktu i ingerencje
Rosji
. |
XVII w. |
Zygmunt III Waza
przestaje respektować postanowienia
konfederacji warszawskiej
i nasila kontrreformację. Pod koniec tego stulecia w Rzeczypospolitej zanikają ostatnie tajne wspólnoty braci polskich. Protestantyzm przestaje być liczącym się nurtem w życiu kraju. |
1603 | Pierwsza w Rzeczypospolitej publikacja
Indeksu ksiąg zakazanych
. |
1638 |
Sejm
nakazuje zamknięcie wszystkich instytucji ariańskich w
Rakowie
, w tym
Akademii Rakowskiej
. |
1654 |
6 kwietnia
tego roku król
Jan Kazimierz
podpisuje dekret, nakazujący wygnanie z Rzeczypospolitej wszystkich cudzoziemców-innowierców. |
1656 | Spalenie protestanckiego
Leszna
w odwecie za sprzyjanie najeźdźcy podczas
Potopu
. Protestanci masowo opuszczają Rzeczpospolitą. Kalwinizm zanika na wschodnich terenach kraju. |
1658 |
Sejm
skazuje braci polskich na wygnanie z Rzeczypospolitej. |
1668 | Sejm wprowadza zakaz odstępstwa od katolicyzmu pod karą śmierci. |
1712 | Wykluczenie protestantów z
Senatu
. |
1717 | Sejm zakazuje odprawiania publicznych nabożeństw protestanckich oraz budowania zborów. |
1724 |
Tumult religijny w Toruniu
, podczas którego dochodzi do splądrowania kolegium jezuickiego przez luteranów. Skazanie na śmierć uczestników zamieszek wywołuje falę oskarżeń Rzeczypospolitej przez państwa protestanckie o fanatyzm religijny. |
1734 | Wykluczenie protestantów z Sejmu. |
Przypisy
Bibliografia
-
Bohdan Baranowski
Kontrreformacja w Polsce XVI-XVIII w.
- J. Dworzaczkowa, Reformacja i kontrreformacja w Wielkopolsce,
Poznań
1995
-
Marceli Kosman
Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej,
Wrocław
1973
-
Janusz Tazbir
Państwo bez stosów,
Warszawa
1967
- Janusz Tazbir Reformacja, kontrreformacja, tolerancja,
Wrocław
1996
- Janusz Tazbir Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji,
Warszawa
1987
- Janusz Tazbir Święci, grzesznicy i kacerze. Z dziejów myśli polskiej kontrreformacji,
Warszawa
1959
- Janusz Tazbir Świt i zmierzch polskiej reformacji, Warszawa 1956
-
Stanisław Załęski, Jezuici w Polsce : w skróceniu : 5 tomów w jednym, z dwoma mapami. 1908
Zobacz też