Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie

Kontrreformacja w Polsce

Kontrreformacja w Polsce

Sytuacja wyznaniowa w I Rzeczypospolitej 1573
Sytuacja wyznaniowa w I Rzeczypospolitej 1750
Duchowieństwo polskie 1588 - 1632
Biblia Jakuba Wujka , katolicka odpowiedź na protestanckie przekłady Pisma Świętego na język polski
kardynał Stanisław Hozjusz , przywódca obozu polskiej kontrreformacji
nuncjusz Giovanni Francesco Commendone odwiódł króla Zygmunta II Augusta od idei utworzenia w Polsce kościoła narodowego
Piotr Skarga pierwszy rektor Akademii Wileńskiej , utworzonej przez Stefana Batorego dla rekatolizacji Wielkiego Księstwa Litewskiego
Symboliczne przedstawienie koncepcji ustroju Królestwa Polskiego z dzieła Stanisława Orzechowskiego Quincunx z 1564

Kontrreformacja w Polsce – działania podjęte przez Kościół rzymskokatolicki w I Rzeczypospolitej i poparte przez polskich monarchów , w reakcji na wystąpienie reformacji na ziemiach polskich. Była częścią kontrreformacji przeprowadzanej w Europie Zachodniej , jednak jej polską specyfiką był stosunkowo niski poziom represji wobec innowierców, uwarunkowany wiekową tradycją tolerancji w wielowyznaniowym i wieloetnicznym państwie polsko - litewskim . Trwała od połowy XVI wieku do połowy wieku XVIII .

To sprawiało, że Rzeczpospolita była ewenementem na tle innych ówczesnych państw europejskich, pogrążonych w krwawych represjach katolickich i protestanckich oraz prawie nigdy nie kończących się wojnach religijnych. Dlatego też współczesna historiografia nazywa Rzeczpospolitą Obojga Narodów państwem bez stosów[1].

W rezultacie nawet królowie wyjątkowo związani z interesami katolicyzmu , tacy jak Jan Kazimierz ( jezuita i kardynał ), nie byli w stanie wprowadzić masowych prześladowań innowierców. Wielu królów Polski zdawało sobie sprawę, że wprowadzenie represyjnej kontrreformacji na wzór zachodnioeuropejski grozi wewnętrznym rozpadem wielowyznaniowego państwa, co mogą wykorzystać sąsiednie kraje. Tym niemniej w Rzeczypospolitej nasilano represje i szykany wobec innowierców, które w praktyce trwały aż do I rozbioru Polski .

Spis treści

Uwarunkowania kontrreformacji

Kiedy reformacja pojawiła się w Rzeczypospolitej w latach 20. i 30. XVI w. Kościół katolicki był poważnie osłabiony wewnętrznymi sporami i brakiem dyscypliny wśród duchownych i zakonników. Z tego względu początkowo kontrreformacja koncentrowała się na licznych dysputach teologicznych z innowiercami, które jednak z reguły nie prowadziły do przekonania żadnej ze stron, a nierzadko sprzyjały rozpowszechnianiu protestantyzmu .

Z drugiej strony atutem katolicyzmu w Rzeczypospolitej było ograniczone poparcie społeczeństwa dla reformacji, która większe wpływy zdobyła tylko w zamieszkanych przez niemieckie mieszczaństwo większych miastach Prus Królewskich , w Prusach Książęcych , Inflantach , Księstwie Kurlandii i Semigalii , wśród średniej szlachty zamieszkałej w województwie sandomierskim i lubelskim oraz na pograniczu województwa wileńskiego i Księstwa Żmudzkiego . Z reguły reformacja cieszyła się tylko poparciem części magnatów , mieszczaństwa i drobnej szlachty. Od początku reformacja cierpiała na brak szerokiego poparcia i odpowiednich funduszy, ponieważ magnaci chętnie konfiskowali (na ograniczoną skalę) majątki Kościoła, jednak niezbyt chętnie wspomagali pastorów (brakowało funduszy nawet na wydrukowanie tak podstawowych dzieł jak Biblia Brzeska lub Biblia Nieświeska ). Podczas gdy katolicyzm zachował praktycznie nienaruszony swój stan posiadania, polska reformacja nigdy nie miała dostatecznych sił i środków.

Kolejną słabością polskiej reformacji, było jej utożsamienie (w ciągu XVII w. i XVIII w. ) z interesami sił obcych i wrogich Polsce. J. Tazbir stwierdził: Propaganda kontrreformacyjna w Polsce powoływała się na szykanowanie katolików w Prusach Książęcych czy Anglii, domagając się uszczuplenia praw rodzimych dysydentów. Ci więc oglądali się na pomoc swoich zagranicznych współwyznawców, co z kolei dawało asumpt do generalizującego oskarżania ich o antypolskie knowania, chęć wszczęcia wojny domowej i ściągnięcia obcej interwencji zbrojnej. To wzmagało poczucie wyobcowania i strach podejrzewanych, popychając ich do tego, co im zarzucano. Sytuacja geopolityczna Polski, otoczonej głównie przez kraje niekatolickie, napędzała takie błędne koło[2].

Byli więc polscy protestanci w sytuacji bez wyjścia; broniąc swojej wolności religijnej przed represjami, byli automatycznie oskarżani o zdradę. Przykładem takiej sytuacji są losy Jerzego Niemirycza - magnata ariańskiego.

Na Ukrainie działania kontrreformacji wobec prawosławia (w tym narzucenie Kościoła unickiego ), doprowadziły do wybuchu powstania Chmielnickiego , co skrzętnie wykorzystała Rosja , traktując obronę prawosławia jako wygodny pretekst do rozpoczęcia wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667 [2].

Polską kontrreformację charakteryzowała ewolucja od dialogu z protestantami w wieku XVI, przez nasilanie różnych form represji w XVII w., aż do całkowitego odrzucenia i zmarginalizowania innowierców w wieku XVIII. J. Tazbir stwierdził: Dysydentów zaczęto więc stawiać poza wspólnotą narodową jako obcych, wyłamujących się z polskiej czyli katolickiej tradycji historycznej[2].

Formy represji przeciwko innowiercom

Kontrreformacja w Rzeczypospolitej stosowała różne metody eliminacji innowierców i ograniczenia ich działalności; najczęściej były to:

  • Propaganda religijna (pełna przepychu, "teatralna" obrzędowość religijna, literatura polemiczna, przejęcie szkolnictwa przez zakony, głównie jezuitów i pijarów , utrwalanie negatywnego stereotypu "innowiercy-potępionego heretyka".
  • Stosowanie psychomanipulacji (np. pełne emocji kazania, wzywające do pozbycia się "heretyków" jako wrogów "prawdziwej wiary", obwinianie innowierców o wszystkie złe zdarzenia, np. klęski żywiołowe oraz porażki polityczne i militarne, utożsamianie polskości z katolicyzmem, a "herezji" z interesami krajów obcych).
  • Naciski polityczne i dyplomatyczne (głównie za pośrednictwem katolickich magnatów oraz nuncjusza papieskiego).
  • Naciski prawne (w XVII w. częste było wytaczanie procesów protestanckiej szlachcie, oskarżanej o "szerzenie herezji", wykorzystywano też Sejm do zakazywania działalności np. arian. Chociaż wyroki przeciwko bogatej szlachcie rzadko mogły być wykonane, to jednak skutkowały społecznym napiętnowaniem skazanych).

Brückner nazwał polską reformację "słomianym ogniem", który wprawdzie szybko rozprzestrzenił się i wydał wielu wybitnych działaczy (szczególnie wśród polskich arian ), jednak równie szybko zanikł, nie mając szerokiego społecznego poparcia ani środków finansowych[3]. Z tego względu Kościół katolicki w Polsce nigdy nie musiał sięgać po tak brutalne środki, jakie powszechnie stosowano w krajach zachodniej Europy.

Przemoc

Powyższa opinia nie jest jednak całkowitą prawdą, ponieważ zdarzały się w Rzeczypospolitej przypadki palenia innowierców na stosach na skutek wyroków sądów biskupich przeciwko "heretykom" i " apostatom ". 15 lipca 1738 za przejście na judaizm został spalony kapitan Woznicyn, a za ten sam czyn z wyroku biskupa Gamrata w XVI wieku została ścięta w 1539 roku w Krakowie Katarzyna Weiglowa [4], w 1611 roku arianin Jan (Iwan) Tyszkowic, a w 1689 roku podsędek Kazimierz Łyszczyński , któremu zarzucono ateizm . Były to jednak przypadki nieliczne i odosobnione, w porównaniu z masowymi zabójstwami w Europie Zachodniej. Należy także pamiętać, że wszystkie wymienione osoby w świetle prawa kanonicznego były uważane przez Kościół katolicki za katolików. Znacznie większa liczba innowierców musiała opuścić swoje miejsce zamieszkania na skutek zagrożenia wyrokami ze strony sądów biskupich. Uciekali oni przede wszystkim do luterańskich Prus Książęcych .

Faktem jest, że zdarzały się w Rzeczypospolitej przypadki napaści, zabójstw, niszczenia mienia i pogromów przeciwko innowiercom. Najczęściej takich czynów dopuszczał się tłum, podburzony przez miejscowy kler katolicki lub zakonników. Przykładem takich zdarzeń jest usiłowanie zabójstwa Socyna w Krakowie w dniu 30 kwietnia 1598 [5], Tumult krakowski 1574 oraz zburzenie zboru ariańskiego w Krakowie podczas rozruchów antyprotestanckich w maju 1591 [6]. Miały także miejsce rozruchy antykatolickie np. Tumult w Gdańsku w 1525 r. oraz w Rydze , gdzie miejscowi protestanci stracili w 1586 roku wójta Testiusza i syndyka Wellinga, którzy wspierali katolików. Jednak podobne ekscesy (także ze strony protestantów) były stosunkowo rzadkie, a ich ofiary nieliczne (nie przekraczały kilkunastu zabitych). Kontrreformacja w Polsce nie musiała się więc uciekać do bardziej drastycznych metod, jakie stosowali wzajemnie wobec siebie protestanci i katolicy w pogrążonej w nieustannej wojnie religijnej Europie Zachodniej.

Działania prawne

Pierwszym aktem prawnym, zakazującym rozpowszechniania reformacji w Polsce był edykt toruński z 1520 . Następnie Kościół rzymskokatolicki podejmował szereg działań, które miały na celu ograniczenie wolności wyznaniowej w Rzeczypospolitej. Przykładem takiej formy represji przeciwko polskim innowiercom jest zamknięcie wszystkich instytucji ariańskich w Rakowie (w tym słynnej Akademii Rakowskiej ) na mocy uchwały sejmowej z kwietnia 1638 . Nastąpiło to m.in. na skutek działań nuncjusza papieskiego, który wykorzystał domniemany fakt zniszczenia przydrożnego krzyża przez ariańskich uczniów. Wyjątkowy w historii Polski jest fakt wygnania z Rzeczypospolitej wszystkich arian na mocy kolejnej uchwały sejmowej z 1658 . Najprawdopodobniej niezastosowanie banicji wobec polskich luteranów i kalwinistów wynikało z poparcia, jakim te grupy cieszyły się w krajach sąsiednich[2].

Konfederacja warszawska bardzo często nie była przestrzegana, m.in. z powodu nie uchwalenia przez Sejm przepisów wykonawczych.

Po zakończeniu potopu szwedzkiego innowierców dosięgły represje za ich współpracę z protestanckim najeźdźcą (pogromy, zabójstwa, spalenie Leszna ). Pomijany był przy tym fakt podobnej kolaboracji ze strony części katolików. Protestanci masowo opuszczali Rzeczpospolitą, np. większość litewskich kalwinistów przeniosła się do Prus Książęcych.

W 1668 Sejm wprowadził karę śmierci za odstępstwo od katolicyzmu. Wykluczenie w 1712 protestantów z Senatu , a w 1734 - wykluczenie z Sejmu , sprowokowało interwencję Prus i Rosji pod hasłem "obrony praw innowierców".

Wpływ kontrreformacji

Polska kontrreformacja umocniła Kościół katolicki (także na Litwie), przyczyniła się do podwyższenia poziomu moralnego i wykształcenia duchownych. Zaczęto rozwijać katolickie szkoły, które poziomem nauczania musiały konkurować ze szkołami innowierczymi. Rozwinęła się także literatura katolicka w języku polskim, która początkowo czerpała wzorce z dzieł protestanckich. Kontrreformacja ukształtowała także stereotyp polskiego patrioty jako przede wszystkim katolika.

Negatywnym skutkiem kontrreformacji było zniszczenie protestanckich środowisk twórczych (np. braci polskich), rozwój ksenofobii , blokowanie ewolucji ustroju państwa i jego modernizacji oraz umożliwienie coraz większej interwencji państw sąsiednich pod hasłem "obrony praw innowierców".

Kalendarium kontrreformacji w Polsce

Chronologia
RokWydarzenie
lata 20. XVI w. Luteranizm znajduje zwolenników głównie wśród mieszczaństwa w miastach Prus Królewskich oraz na pograniczu wielkopolskim .
1520 Zygmunt Stary wydaje edykt toruński - pierwszy z licznych zakazów przyjmowania "nowinek religijnych".
1525-26W Gdańsku luteranizm zostaje oficjalną religią, lecz wkrótce miasto jest spacyfikowane przez króla Zygmunta Starego , który wprowadza zakaz odstępstwa od katolicyzmu pod karą śmierci.
ok. 1540 Kalwinizm dociera na ziemie polskie.
1562Z kalwinizmu wyłania się ruch braci polskich (tzw. arian).
1564W Braniewie powstaje pierwsze w Rzeczypospolitej kolegium jezuickie . W następnych latach liczba prowadzonych przez jezuitów szkół średnich szybko rośnie, osiągając w połowie XVII w. liczbę 50 placówek.
1577Synod piotrkowski przyjmuje postanowienia Soboru trydenckiego
1596Na mocy Unii brzeskiej większość wyznawców prawosławia w Rzeczypospolitej zostaje podporządkowana Kościołowi rzymskokatolickiemu. Przeciwko Unii opowiadają się zakony i magnaci prawosławni, co powoduje wybuch konfliktu i ingerencje Rosji .
XVII w. Zygmunt III Waza przestaje respektować postanowienia konfederacji warszawskiej i nasila kontrreformację. Pod koniec tego stulecia w Rzeczypospolitej zanikają ostatnie tajne wspólnoty braci polskich. Protestantyzm przestaje być liczącym się nurtem w życiu kraju.
1603Pierwsza w Rzeczypospolitej publikacja Indeksu ksiąg zakazanych .
1638 Sejm nakazuje zamknięcie wszystkich instytucji ariańskich w Rakowie , w tym Akademii Rakowskiej .
1654 6 kwietnia tego roku król Jan Kazimierz podpisuje dekret, nakazujący wygnanie z Rzeczypospolitej wszystkich cudzoziemców-innowierców.
1656Spalenie protestanckiego Leszna w odwecie za sprzyjanie najeźdźcy podczas Potopu . Protestanci masowo opuszczają Rzeczpospolitą. Kalwinizm zanika na wschodnich terenach kraju.
1658 Sejm skazuje braci polskich na wygnanie z Rzeczypospolitej.
1668Sejm wprowadza zakaz odstępstwa od katolicyzmu pod karą śmierci.
1712Wykluczenie protestantów z Senatu .
1717Sejm zakazuje odprawiania publicznych nabożeństw protestanckich oraz budowania zborów.
1724 Tumult religijny w Toruniu , podczas którego dochodzi do splądrowania kolegium jezuickiego przez luteranów. Skazanie na śmierć uczestników zamieszek wywołuje falę oskarżeń Rzeczypospolitej przez państwa protestanckie o fanatyzm religijny.
1734Wykluczenie protestantów z Sejmu.

Przypisy

  1. Twórcą tego pojęcia jest Janusz Tazbir
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Tolerancja W Dobie Reformacji I Kontrreformacji
  3. [1] Słomiany ogień, rozdmuchany na chwilę do potwornych rozmiarów- oto polska reformacja... ci sami magnaci, których stać było na setki tysięcy, aby np. jakiegoś awanturnika zbrojnie do Włoch wprowadzać, nie mieli w roku 1560 dla reformacji ani grosza....
  4. Weigel Hélène
  5. [2]
  6. Kosciol sw. Tomasza - fotografie Artur Turyna

Bibliografia

Zobacz też


Inne hasła zawierające informacje o "Kontrreformacja w Polsce":

Wszystkich Świętych ...

Pęcice ...

Dzień Zaduszny ...

Biskup ...

Mieszko II Lambert ...

Nadciśnienie tętnicze ...

Guwernantka ...

Adwentyzm ...

Sztuka ...

Uznam ...


Inne lekcje zawierające informacje o "Kontrreformacja w Polsce":

Zasady zgodnego z prawem wykorzystywania komputera (plansza 4) ...

02c Pojęcia podstawowe - część 3 (plansza 11) ...

Świat roślinny i zwierzęcy w Polsce (plansza 14) ...





Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie