Kortykosterydy, kortykosteroidy, glikokortykoidy, glikokortykosterydy, glikokortykosteroidy to hormony produkowane w warstwach pasmowatej i siatkowatej kory nadnerczy pod wpływem ACTH , które regulują przemiany białek , węglowodanów i tłuszczów . Zalicza się do nich: kortyzol , kortykosteron , kortyzon .

Wzór strukturalny kortyzolu

Kortykosterydy to także grupa leków o działaniu przeciwzapalnym , przeciwalergicznym i immunosupresyjnym , które mają silny wpływ na gospodarkę węglowodanową, białkową, lipidową i wodno-elektrolitową organizmu.

Nadmierne wydzielanie kortykosterydów, względnie nadmierna podaż leków o tym samym działaniu, powoduje hiperkortyzolemię - chorobę nazywaną zespołem Cushinga .

Działanie na organizm

Kortykosterydy zmieniają czynności wielu narządów i wpływają na przebieg reakcji odpornościowych.

Zmniejszają zużycie glukozy w tkankach i jednocześnie nasilają glukoneogenezę , co prowadzi w sumie do podniesienia poziomu glukozy we krwi ( hiperglikemia ). W tym zakresie wzmacniają działanie adrenaliny .
Wstrzymują syntezę białek w organizmie, a nasilają ich rozkład. Pod wpływem glikokortykosteroidów rozbiciu ulegają białkowe kompleksy immunologiczne, co jest przyczyną ich działania immunosupresyjnego . Mogą też powodować rozpad białek mięśniowych co może być przyczyną spadku siły mięśni.
Przebudowują tkankę tłuszczową powodując charakterystyczne przemieszczenie się depozytów tkanki tłuszczowej ( bawoli kark, twarz księżyc w pełni, otyłość brzuszna, chude kończyny) nazywane też otyłością typu Cushinga).

Zmniejszają wchłanianie wapnia z jelit, a nasilają jego wydalanie z moczem, co może powodować zaburzenia w układzie kostnym ( osteoporoza ).
W większych stężeniach wywołują działanie mineralokortykosteroidowe : zatrzymanie w organizmie sodu , obrzęki.

Kortykosterydy są najsilniejszymi znanymi środkami przeciwzapalnymi^[]. W warunkach fizjologicznych modulują odczyny immunologiczne, zapobiegając nadmiernemu pobudzeniu układu odpornościowego i rozwojowi chorób z autoagersji. W tym samym celu są podawane leczniczo.
Glikokortykosteroidy hamują zarówno wczesną jak i późną odpowiedź immunologiczną. Pobudzają syntezę lipokortyny, która hamuje fosfolipazę A, enzym niezbędny w procesie produkcji substancji prozapalnych ( eikozanoidów ) z kwasu arachidonowego . W ten sposób upośledzają produkcję m.in. leukotrienów odpowiedzialnych za niebezpieczne późne zmiany w astmie oskrzelowej . Zmniejszają również powstawanie i uwalnianie cytokin i czynników adhezji (przylegania) komórek. Powodują spadek ruchliwości i aktywności większości komórek biorących udział w reakcjach odpornościowych: neutrofili , makrofagów , bazofili , limfocytów T i B. Hamują też aktywność fibroblastów i wytarzanie kolagenu i glikozoaminogliknów . Wszystko to prowadzi do łagodzenia objawów zapalenia. Z tego powodu glikokortykoidy stosuje się dla zmniejszenia nadwrażliwości.

Przy długotrwałym podawaniu działania te mogą doprowadzić do zaniku tkanki limfatycznej , osłabiania działania węzłów chłonnych , zmniejszenia liczby limfocytów a co za tym idzie wyraźnego spadku odporności organizmu.

Zastosowanie

Glikokortykosteroidy jako leki są stosowane w chorobach, w których korzystne jest osłabienie działania układu immunologicznego oraz w stanach niedoboru tych hormonów. Znajdują zastosowanie w leczeniu:

• stanów po uszkodzeniu kory nadnerczy przebiegających z niedoborem kortykosterydów
• wstrząsu anafilaktycznego
• astmy oskrzelowej - podawane przewlekle, najlepiej drogą wziewną (przez inhalacje)
• chorób autoimmunologicznych takich jak: choroba Leśniowskiego-Crohna , reumatoidalne zapalenie stawów , niedokrwistość hemolityczna , colitis ulcerosa , toczeń rumieniowaty , sarkoidoza , atopowe zapalenie skóry
• chorób rozrostowych - białaczek limfocytarnych
• miejscowych zmian zapalnych w dermatologii

Glikokortykoidy są również lekami immunosupresyjnymi, stosowanymi w zapobieganiu odrzucania przeszczepów .

Dają szereg działań ubocznych , dlatego ich stosowanie musi się odbywać pod ścisłym nadzorem lekarza .

Działania niepożądane

Glikokortykoidy są lekami o dość szerokim spektrum potencjalnych działań niepożądanych, z których niektóre mogą być nieodwracalne. Leki te osłabiają naturalną odporność organizmu ( działanie immunosupresyjne ) co sprawia, że pacjent nimi leczony jest bardziej podatny na wszelkiego typu infekcje bakteryjne, grzybicze i wirusowe . Podczas przyjmowania kortykosterydów drogą wziewną (w astmie ), zakażeniom jamy ustnej i gardła można zapobiec przez dokładne płukanie jej wodą po każdym podaniu leku^[].

Innymi możliwymi działaniami niepożądanymi są:

• otyłość typu Cushinga
• zaburzenia wzrostu u dzieci
• rozstępy (praktycznie nieodwracalne)
• zaburzenia gospodarki węglowodanowej , cukrzyca
• zaburzenia gospodarki lipidowej i białkowej
• zaburzenia elektrolitowe - zatrzymywanie wody i jonów sodu w organizmie prowadzące do obrzęków, utrata jonów potasu
• wrzody żołądka powodowane zahamowaniem wytwarzania prostaglandyn , pobudzających wydzielanie ochronnego śluzu w żołądku
• ścieńczenie skóry (aż do jej zaniku), zanik błon śluzowych na skutek upośledzenia syntezy kolagenu
• znaczne obniżenie uwapnienia kości mogące prowadzić nawet do osteoporozy
• zmiany neurologiczno-psychiatryczne:
  • napady szału (zwłaszcza u młodzieży i młodych dorosłych)
  • depresja jatrogenna
  • skłonność do poirytowania i agresji
  • zmniejszenie objętości i upośledzenie funkcji hipokampa ^[1][2], poprzez oddziaływanie na receptory glikokortykosterydowe zlokalizowane w OUN , a także wskutek polekowego zwiększenia stresu oksydacyjnego w tej części mózgowia^[3] oraz wpływ na układ dopaminergiczny i neurotensynergiczny ^[4]
• wzrost ciśnienia tętniczego (nawet do nadciśnienia )
• osłabienie siły mięśni, miopatia
• zaćma i jaskra
• zaburzenia miesiączkowania
• zaburzenia funkcyj powiązanych z hormonami płciowymi

Zobacz też: Skutki uboczne kortykosterydów - Na stronie poświęconej atopowemu zapaleniu skóry.

Przeciwwskazania

Glikokortykosteroidów nie powinno się podawać pacjentom, u których występują objawy lub choroby takie, jakie mogą być powodowane przez same kortykosterydy w ramach działań ubocznych (np. cukrzyca, nadciśnienie).

Leki należące do grupy

• acetonid flucinolonu
• betametazon
• budezonid
• deksametazon
• flunizolid
• flutikazon
• halometazon
• hydrokortyzon
• klobetazol
• kortyzol
• kortyzon
• medryzon
• metyloprednizolon
• mometazon
• parametazon
• prednizolon
• prednizon
• triamcinolon
• trimetylooctan flumetazonu

Zobacz też

• hormony
• mineralokortykosteroidy
• aldosteron

Przypisy

Bibliografia

Waldemar Janiec red.: Kompendium farmakologii Wydanie II. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2006.