Kreda – ostatni okres ery mezozoicznej , trwający około 80 milionów lat (od 145,5 ± 4,0 do 65,5 ± 0,3 mln lat temu). Kreda dzieli się na dwie epoki : wczesną kredę i późną kredę .

Stratygrafia

Podstawowymi skamieniałościami przewodnimi są amonity , a w kredzie górnej także małże inoceramy , belemnity i otwornice . Kreda dzieli się na dwa oddziały: kredę dolną i kredę górną z piętrami:

Ogólne

W kredzie panował bardzo ciepły i dość wilgotny klimat. Nawet na biegunie średnia roczna temperatura wynosiła około plus 4C° i zimą raczej nie spadała poniżej zera. Pod koniec wczesnej kredy zaczęła się największa w dziejach Ziemi transgresja , dzięki czemu w późnej kredzie poziom wszechoceanów był wyższy od dzisiejszego o ponad 200 metrów. Znaczna część lądów uległa zalaniu i utworzyły się tam liczne płytkie morza. Istniały już wtedy dobrze rozwinięte oceany Atlantyk i Indyjski, choć były jeszcze znacznie węższe niż obecnie. Pod koniec kredy zaczęły się intensywne ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej , dzięki czemu doszło do sfałdowania i częściowego wypiętrzania osadów wcześniejszych mórz. Powstały wtedy m.in. płaszczowiny Tatr .

Flora

Wśród morskiej flory najważniejsza jest grupa jednokomórkowych glonów – kokolitów , które (zwłaszcza w późnej kredzie) występowały masowo. Szczątki kokolitów są jednym z głównych składników wielu odmian wapieni , w tym kreda piszącej . Kokolity mają też spore znaczenie w datowaniu skał.

We wczesnej kredzie pojawiły się pierwsze rośliny okrytonasienne , które w późnej kredzie były już podstawowym składnikiem flory lądowej. Przez cały okres bardzo powszechne były rośliny iglaste , zwłaszcza araukarie i zastrzaliny. Z innych roślin nagonasiennych we wczesnej kredzie pospolite były liściaste: miłorzębowe , sagowce i benetyty , jednak w późnej kredzie te ostatnie wymierają, a pozostałe podupadają. We wczesnej kredzie giną ostatnie paprocie nasienne . Rośliny zarodnikowe reprezentują prawie wyłącznie formy zielne, zwłaszcza pospolite były paprocie . W kredzie zanikają ostatnie drzewiaste paprocie.

Fauna

W kredzie dochodzi do bardzo bujnego rozwoju pierwotniaków , zwłaszcza istotne skałotwórczo i stratygraficznie są otwornice , w tym pierwsze gatunki planktoniczne . Na przełomie jury i kredy bardzo rozpowszechnione były inne jednokomórkowe pierwotniaki – kalpionelle budujące niektóre wapienie i używane w datowaniu skał. Wśród bezkręgowców żyjących na dnie szczególnie liczne były małże, w tym bardzo ważny stratygraficznie rodzaj Inoceramus . Niektóre małże o nietypowych kształtach rogu, tzw. rudysty tworzyły struktury rafopodobne. Pospolite były w kredzie także ramienionogi , gąbki i ślimaki . W toni wodnej mórz dominowały amonity (zwierzęta) . Dość liczne stały się wtedy amonity o nietypowych kształtach heteromorfy, czasami też formy gigantyczne (do 2,5m). Drugą podstawową grupą nektonicznych bezkręgowców były belemnity .

W kredzie następuje szybki rozwój współcześnie dominującej grupy ryb Teleostei , ale jednocześnie co najmniej równie pospolite są rekiny . Natomiast ryby kostnochrzęstne i przejściowce bardzo podupadają.

We wczesnej kredzie w Australii rozwijają się wielkie, dochodzące do 5m długości i 0,5 tony wagi płazy tarczogłowe . Jednak pod koniec tej epoki giną ostatni światowi przedstawiciele tej grupy. Kreda jest, wraz z jurą nazywana wiekiem gadów. W morzach przez cały okres panują plezjozaury , we wczesnej kredzie dość częste są ichtiozaury , które jednak giną pod koniec epoki. W kredzie późnej dominuje w morzach nowo powstała grupa morskich jaszczurek – mozazaurów , z których największe gatunki przekraczały 20 metrów długości. Pospolite są także morskie krokodyle sięgające 17 metrów długości i wielkie żółwie. Istniały także mniejsze krokodyle i żółwie słodkowodne.

W powietrzu dochodzi do rozkwitu gadów latających , zwłaszcza pterodaktyli , z których największe osobniki szacuje się na 12 metrów rozpiętości skrzydeł. Natomiast ramforynchy były rzadsze.

Na lądzie dominują dinozaury . Szczególny rozkwit przechodzą dinozaury ptasiomiedniczne , w tym nowo powstałe dinozaury rogate (np. Triceratops ) i dinozaury kaczodziobe , tworzące największe wśród dinozaurów stada (do 10 000 osobników) i kolonie lęgowe. W kredzie nastąpiła też maksymalizacja rozmiarów drapieżnych teropodów . Do takich drapieżnych olbrzymów należy m.in. północnoamerykański Tyrannosaurus i gobijski Tarbosaurus . Istniały też wielkie zauropody , ale były one rzadsze niż w jurze.

W kredzie powoli ewoluują ssaki , powstają wtedy pierwsze torbacze i łożyskowce , tym niemniej była to grupa marginalna.

Wymieranie kredowe

Kreda skończyła się jednym z pięciu największych masowych wymierań zwierząt w historii ( wymieranie kredowe ). Wymarły m.in. amonity, belemnity, mozazaury, plezjozaury, pterozaury, wszystkie dinozaury oprócz ptaków .

Bibliografia

• Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, 2005: Geologia historyczna dla geografów. PWN

Zobacz też

• Krater Silverpit
• senon
• neokom