Kanon (z gr. od "kané" miara, pręt mierniczy, "kanon" reguła postępowania) – zbiór lub spis ksiąg uznanych za autentyczne i natchnione Pismo Święte (Biblię). Ustalenie kanonu jest ściśle związane z uznaniem Biblii i jej poszczególnych części za dzieło powstałe z inspiracji Boga .

Kanon palestyński i aleksandryjski

Istnieją rozbieżności w opiniach co do tego, kiedy ostatecznie ukształtował się żydowski kanon świętych pism. Używa się jednak nazwy "kanon" dla zbioru pism używanych przez Żydów jerozolimskich (kanon palestyński) oraz dla Diaspory – Żydów na emigracji (kanon aleksandryjski). Rozróżnienie takie powstało jako wynik teorii zaproponowanej w 1719 roku przez redaktora jednego z wydań Septuaginty , Francisa Lee. Teoria ta była dalej rozwijana m.in. dzięki pracom katolickiego uczonego Franza Karla Moversa. Według tej powszechnie znanej dziś teorii kanon aleksandryjski był obszerniejszy, gdyż zawierał księgi pisane specjalnie dla Diaspory. Za definicję kanonu aleksandryjskiego przyjmuje się Septuagintę, a ściślej – te jej księgi, które znalazły się we Wulgacie Świętego Hieronima . Księgi należące tylko do kanonu aleksandryjskiego nazwano w XVI w. deuterokanonicznymi. Obecnie część biblistów neguje teorię dotyczącą istnienia odrębnego kanonu aleksandryjskiego wśród Żydów, uznając, że księgi uważane obecnie za księgi deuterokanoniczne nigdy nie wchodziły w skład żydowskiego kanonu.

Kanon hebrajski

Istnieje wiele opinii co do tego, kiedy ukształtował się ostatecznie kanon hebrajski. Niektórzy umieszczają tę datę tak wcześnie jak II w. p.n.e., inni przesuwają ten okres nawet na drugie stulecie naszej ery. Jedną z powszechnych opinii jest, że takie ustalenie odbyło się między rokiem 87 i 114 po Chrystusie podczas tzw. synodu w Jamni , na którym Żydzi mieliby ustalić kanon nazwany hebrajskim. Brakuje jednak jednoznacznych dowodów na to, że takie ustalenie faktycznie odbyło się w Jamni. Na dobór ksiąg według tej teorii miały wpływ następujące czynniki:

• Niedawno zakończona wojna z Rzymem, gdzie doszło do zburzenia Jerozolimy – z tego powodu odrzucono Księgi Machabejskie, gdyż Machabeusze zawarli sojusz z Rzymem;
• Rosnący wpływ chrześcijaństwa – chrześcijaństwo używało kanonu aleksandryjskiego, dlatego zwrócono się w stronę kanonu palestyńskiego, aby odróżnić się od chrześcijan;
• Kwestie doktrynalne – różne czynniki zadecydowały, że do kanonu włączono Mądrość Syracha a odrzucono Pieśń nad Pieśniami .

Kanon hebrajski składa się obecnie z 24 (lub według innego podziału z 22) ksiąg, które obecnie tworzą 39 ksiąg protestanckiego Starego Testamentu . Różnica w liczbie wynika z późniejszego podziału niektórych długich ksiąg na krótsze. Był on później modyfikowany, przez co obecnie nie należy do niego Mądrość Syracha, a należy Pieśń nad Pieśniami. Kanon hebrajski dzieli się na trzy części:

• Prawo (Pentateuch) – Torah (תּוֹרָה) – ( Pięcioksiąg Mojżesza )

1. Księga Rodzaju – Bereszit (בראשית) Na początku

2. Księga Wyjścia – Szemot (שמות) Imiona

3. Księga Kapłańska – Wajikra (ויקרא) Zawołał

4. Księga Liczb – Bamidbar (במדבר) Na pustyni

5. Księga Powtórzonego Prawa – Dwarim (דברים) Słowa

• Prorocy (Prophetae) – Newiim (נביאים)

Prorocy dawniejsi:

6. Księga Jozuego – Jehoszua (יהושע)

7. Księga Sędziów – Szoftim (שופטים)

8. 1 - 2 Księgi Samuela – Szemuel (שמואל)

9. 1 - 2 Księgi Królów – Melachim (מלכים)

Prorocy późniejsi:

10. Księga Izajasza – Jeszajahu (ישעיה)

11. Księga Jeremiasza – Jiremijahu (ירמיה)

12. Księga Ezechiela – Jichzekel (יחזקאל)

13. Dwunastu Proroków Mniejszych – Trej Asar (תרי עשר)

Księga Ozeasza – (הושע)

Księga Joela – Yoel (יואל)

Księga Amosa – Amos (עמוס)

Księga Abdiasza – (עבדיה)

Księga Jonasza – (יונה)

Księga Micheasza – (מיכה)

Księga Nahuma – (נחום)

Księga Habakuka – (חבקוק)

Księga Sofoniasza – (צפניה])

Księga Aggeusza – (חגי)

Księga Zachariasza – (זכריה)

Księga Malachiasza – (מלאכי)

• Pisma (Hagiographa) – Ketuwim (כתובים)

14. Księga Psalmów – Tehilim (תהלים)

15. Księga Przysłów – Miszlei (משלי)

16. Księga Hioba – Ijow (איוב)

17. Pieśń nad Pieśniami – Szir Haszirim (שיר השירים)

18. Księga Rut – Rut (רות)

19. Lamentacje Jeremiasza – Eika (איכה)

20. Księga Koheleta – Kohelet (קהלת)

21. Księga Estery – Ester (אסתר)

22. Księga Daniela – Daniel (דניאל)

23. Księgi Ezdrasza i Nehemiasza – Ezra wuNechemia (עזרא ונחמיה)

24. 1 - 2 Księgi Kronik – Diwrej Hajamim (דברי הימים)

Kanon ten był najbardziej rozpowszechniony wśród Żydów w Palestynie w I wieku n.e. Istniało jednak wiele grup, podzielonych geograficznie i doktrynalnie, które uznawały inne kanony. Saduceusze pod koniec swojego istnienia do natchnionych Pism zaliczali tylko Pięcioksiąg. Samarytanie , których trudno uznać za Żydów w ścisłym sensie, również uznawali tylko Torę, ale wierzyli w zupełnie inne dogmaty niż Saduceusze. Sekta z Qumran oprócz ksiąg kanonu palestyńskiego oraz części ksiąg deuterokanonicznych uznawała wiele własnych pism.

W użyciu było także wiele apokryfów (niektóre cytowane w Biblii), co do których jednak większość Żydów nie miała wątpliwości, że są nienatchnione. Wspomnieć należy też o księgach, które kiedyś najwyraźniej były uznawane za święte, jednak nie zachowały się do czasów Chrystusa (np. Księga wojen pańskich, opisująca prawdopodobnie podbój ziemi Kanaan).

Wiele ksiąg występowało w kilku wersjach (zwanych kodeksami) z różnicami, które można podzielić na: 1) pominięcia, gdzie pewnego fragmentu tekstu brak w innych; 2) powtórzenia, gdzie niektóre wersety lub rozdziały powtarzają się, często z nieznacznymi różnicami; 3) dodatki, czyli fragmenty zawierające zupełnie nową treść. Przykładem może być Księga Jeremiasza, która występowała w formie krótkiej i długiej (długa zawierała te same fragmenty powtórzone kilka razy, obie wersje znaleziono w grotach Qumran), lub Księga Daniela, do której grecki tłumacz dołączył kilka fragmentów niewystępujących w oryginale hebrajskim, np. hymn odśpiewany przez trzech młodzieńców po uratowaniu z pieca, lub przypowieść o Zuzannie. Hebrajska księga Daniela również zawiera powtórzenia, co świadczy o tym, że sama jest przeredagowaną wersją jeszcze wcześniejszej księgi. Trudno ustalić, która wersja danej księgi powinna być uważana za "właściwą" i natchnioną.

Na trzy części Pism powoływał się Jezus Chrystus mówiąc o "Prawie, Prorokach i Psalmach" ( Łukasza 24,44; Psalmy to pierwsza księga Pism, w tym wypadku nazwa ta najprawdopodobniej oznacza całą część). Józef Flawiusz podaje, że ten katalog Pism był uznawany przez Żydów na długo przed I wiekiem n.e. (Przeciw Apionowi, ks. I, 8).

Kanon hebrajski (zwany Biblią hebrajską) jest uznawany przez protestantów za pełny kanon Starego Testamentu.

Po ustaleniu kanonu hebrajskiego działalność rozpoczęli Masoreci , którzy bardzo dokładnie kopiowali księgi. Z tego powodu dysponujemy dzisiaj hebrajskimi tekstami, które są identyczne z tymi, których używano w czasach Chrystusa.

Stary Testament u chrześcijan

Chrześcijanie bardzo długo nie mieli ustalonego kanonu Starego Testamentu, gdyż uważali go za odziedziczony po Żydach i przez nich skompletowany. Można jednak domniemywać, jakie księgi uznawali na podstawie tekstów włączanych do tłumaczeń, a także innych zachowanych dokumentów. W V w. powstała Wulgata, przekład Starego Testamentu z hebrajskiego i greki (oraz Nowego Testamentu z greki), dokonany przez Hieronima , który za źródło przyjął hebrajskie oryginały pism, ale posiłkował się Septuagintą. Sam Hieronim nie uważał jednak ksiąg później nazwanych deuterokanonicznymi za część natchnionego kanonu. Podobne opinie istniały wśród wielu chrześcijańskich uczonych i duchownych aż do XVI w. Jednym z odrzucających księgi deuterokanoniczne był papież Grzegorz Wielki . Wielu teologów chrześcijańskich przedstawiało bardzo różne koncepcje kanonu, jednak do rozłamu na tym tle doszło dopiero w trakcie reformacji , kiedy ustalił się podział na kanony: katolicki, prawosławny i protestancki.

W XVI w. Marcin Luter , podobnie jak niektórzy inni katoliccy bibliści owego czasu, przyjął założenie, że kanon hebrajski jest bardziej pierwotny niż zbiór ksiąg uznawanych dotychczas przez większość chrześcijaństwa i odrzucił księgi w nim nie występujące, zachowując tradycyjny chrześcijański układ pism. W chrześcijaństwie rozgorzała trwająca do dziś dyskusja, które księgi powinny należeć do kanonu. Pisma (Starego i Nowego Testamentu) odrzucone przez Lutra nazwano deuterokanonicznymi.

Istnieją kościoły chrześcijańskie, które do pism natchnionych Starego Testamentu dołączają także inne księgi. Przykładem mogą być Mormoni , którzy uznają dodatkową Księgę Mormona . Kościoły te na ogół mają doktrynę znacznie różniącą się od poglądów pozostałych denominacji i często bywają uważane za sekty.

Chrześcijanie tradycyjnie grupowali księgi Biblii na historyczne, dydaktyczne i prorockie, inaczej niż Żydzi. Podział ten wygląda następująco:

• Historyczne
  • Pięcioksiąg Mojżesza
    • Rodzaju
    • Wyjścia
    • Kapłańska
    • Liczb
    • Powtórzonego Prawa
  • Inne księgi historyczne
    • Jozuego
    • Sędziów
    • Rut
    • Samuela (1 i 2)
    • Królów (1 i 2)
    • Ezdrasza i Nehemiasza (początkowo były jedną księgą)
    • Tobiasza (deuterokanoniczna)
    • Judyty (deuterokanoniczna)
    • Estery (dodatki deuterokanoniczne)
    • Machabejska (1 i 2) (deuterokanoniczne)

• Dydaktyczne
  • Hioba
  • Psalmy
  • Przysłów
  • Pieśń nad Pieśniami
  • Kaznodziei (Koheleta, Eklezjastesa)
  • Mądrości (deuterokanoniczna)
  • Mądrości Syracha (Eklezjastyk) (deuterokanoniczna)

• Prorockie
  • Prorocy więksi
    • Izajasza
    • Jeremiasza
    • Lamentacje (zbiór Jeremiasza)
    • Barucha (zbiór Jeremiasza) (deuterokanoniczna)
    • Ezechiela
    • Daniela (dodatki deuterokanoniczne)
  • Prorocy mniejsi
    • Ozeasza
    • Joela
    • Amosa
    • Abdiasza
    • Jonasza
    • Micheasza
    • Nahuma
    • Habakuka
    • Sofoniasza
    • Aggeusza
    • Zachariasza
    • Malachiasza

Kanon Nowego Testamentu

Składa się z 27 ksiąg Nowego Testamentu uznawanych przez wszystkie wyznania chrześcijańskie .

Kanon Pism chrześcijańskich ustalił się stopniowo między I a IV wiekiem n.e. Początkowo różne kościoły uznawały różne dodatkowe pisma za natchnione (np. Didaché ), które stopniowo odrzucano. Najdłuższe spory dotyczyły Apokalipsy św. Jana, którą ostatecznie włączono do kanonu. Najwcześniejszy katalog Nowego Testamentu powstał ok. 170 roku n.e. ( Fragment Muratoriego ). Na podstawie wypowiedzi pisarzy wczesnochrześcijańskich można stwierdzić, że powoływali się oni i uznawali za natchnione te same księgi, które uznał w 397 roku n.e. synod kartagiński.

Kanon Nowego Testamentu:

• Księgi historyczne:
  • Ewangelie :
    • Mateusza
    • Marka
    • Łukasza
    • Jana
  • Dzieje Apostolskie
• Księgi dydaktyczne – Listy Apostolskie :
  • Listy Pawła:
    • List do Rzymian (Rz)
    • 1 List do Koryntian (1 Kor)
    • 2 List do Koryntian (2 Kor)
    • List do Galatów (Ga)
    • List do Efezjan (Ef)
    • List do Filipian (Flp)
    • List do Kolosan (Kol)
    • 1 List do Tesaloniczan (1 Tes)
    • 2 List do Tesaloniczan (2 Tes)
    • 1 List do Tymoteusza (1 Tm)
    • 2 List do Tymoteusza (2 Tm)
    • List do Tytusa (Tt)
    • List do Filemona (Flm)
  • Pozostałe listy:
    • List do Hebrajczyków (Hbr) - autorstwo nieustalone^[1]
    • List św. Jakuba (Jk)
    • 1 List św. Piotra (1 P)
    • 2 List św. Piotra (2 P)
    • 1 List św. Jana (1 J)
    • 2 List św. Jana (2 J)
    • 3 List św. Jana (3 J)
    • List św. Judy (Jud)
• Księgi prorockie:
  • Apokalipsa św. Jana (Ap)

Stanowisko Kościołów

Prawosławie

Cerkiew prawosławna ma taki sam Nowy Testament jak cała reszta chrześcijaństwa, który składa się z 27 ksiąg. Jako obowiązującego tekstu Starego Testamentu używa Septuaginty, obejmującej 49 ksiąg. Dziesięć z nich to tak zwane Księgi deuterokanoniczne. Księgi, o których mowa, to I (lub też III) Ezdrasza, Tobiasza, Judyty, I, II, III Machabejska, Mądrości Salomona, Mądrości Syracha (Eklezjastyk), Barucha, Jeremiasza. Niektóre prawosławne wydania Pisma Świętego zawierają również IV Księgę Machabejską. Na soborach lokalnych w Jassach (1642) i w Jerozolimie (1672) zostały one uznane za „autentyczne części Pisma”, jednakże idąc za opinią Atanazego i Hieronima, większość współczesnych prawosławnych badaczy uważa, że choć są one częścią Biblii, Księgi deuterokanoniczne stoją na nieco niższym szczeblu niż pozostałe księgi Starego Testamentu^[2].

Podstawą kanonu prawosławnego jest tłumaczenie Septuaginty dokonane przez Cyryla i Metodego. Na potrzeby tego przekładu stworzono alfabet (oparty na alfabecie greckim) zwany cyrylicą.

Katolicyzm

Sobór trydencki w sposób ostateczny zatwierdził kanon Kościoła katolickiego składający się z 46 ksiąg Starego Testamentu (lub 47 jeśli za odrębną księgę uznać List Jeremiasza , który w wydaniach katolickich stanowi 6 rozdział Księgi Barucha ) oraz 27 ksiąg Nowego Testamentu. Sobór trydencki zamknął też wszelkie dyskusje wewnątrz Kościoła na temat ich kanoniczności. Za kanon przyjęto te księgi, które znalazły się w Wulgacie.

Protestantyzm

Kościoły protestanckie przyjęły żydowski kanon Starego Testamentu, a tym samym odrzucając niektóre księgi uznawane przez Kościół katolicki i prawosławny jako księgi deuterokanoniczne, zaliczając je do apokryfów. Początkowo niektórzy reformatorzy odrzucali pewne księgi Nowego Testamentu (np. List Jakuba za sformułowanie wiara bez uczynków jest martwa^[]), ostatecznie jednak odrzucenie owych ksiąg nie przyjęło się i wszystkie Kościoły protestanckie mają identyczny kanon Nowego Testamentu, jak niemal cała reszta chrześcijaństwa.

Restoracjonizm

Wyznania uznawane za restoracjonistyczne zazwyczaj odrzucają księgi apokryficzne. Stąd np. Świadkowie Jehowy , ustalili kanon Pism Hebrajskich składający się z 39 ksiąg (na wzór kanonu hebrajskiego, chociaż w kanonie hebrajskim występuje tendencja do łączenia różnych ksiąg, stąd czasem 22 lub 24 księgi, które w rzeczywistości są połączonymi 39). Na Nowy testament składa się 27 ksiąg.

Istnieją jednak w łonie restoracjonizmu liczne grupy, które dołączają do kanonu własne pisma. Np. mormoni uznają za natchnioną księgę Mormona a adwentyści dużym szacunkiem darzą pisma Ellen White , niekiedy w stopniu równym z Biblią.

Przypisy

Zobacz też

• Apokryfy

Linki zewnętrzne

• List wielkanocny Atanazego z 367 – najstarsze znane pismo podające pełny kanon Nowego Testamentu
• Kanon Pisma Świętego niekatolickich Kościołów chrześcijańskich - fragment książki Wstęp ogólny do Pisma Świętego Wydawnictwa Pallotinum