Rodzinny dom Banderów w Uhrynowie Starym
Bandera w mundurze Płastu (1923)
Stepan Andrijowycz Bandera,
ukr.
Степан Андрійович Бандера (ur.
1 stycznia
1909
we wsi
Uhrynów Stary
, zm.
15 października
1959
w
Monachium
) – ukraiński polityk niepodległościowy, jeden z przywódców
Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów
, od 1940 r. przywódca jednej z dwóch istniejących
frakcji
Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów
–
OUN-B
(później osobnej organizacji). Został zabity przez agenta
KGB
Bohdana Staszynskiego
. Pośmiertnie odznaczony tytułem
Bohatera Ukrainy
.
Utworzona przez niego frakcja
OUN-B
ponosi odpowiedzialność za zorganizowane ludobójstwo polskiej ludności cywilnej na
Wołyniu
i
Małopolsce Wschodniej
.
Życiorys
Rodzina
Urodził się w rodzinie proboszcza
greckokatolickiego
Andrija Bandery
i Myrosławy z domu Głodzinśkiej (córki kapłana greckokatolickiego). Rodzina ze strony ojca zajmowała się rolnictwem i nie prowadziła działalności politycznej (z wyjątkiem ojca, który był posłem do parlamentu
ZURL
). Rodzina ze strony matki natomiast zajmowała się działalnością polityczną i społeczną – jeden z wujków, Pawło Głodzinśkyj, był jednym z założycieli
Masłosojuzu
i Silśkoho Hospodara, inny wujek, Jarosław Wesołowśkyj, był posłem do parlamentu wiedeńskiego.
Stepan był drugim dzieckiem w rodzinie – starsza od niego była Marta, a młodsi
Ołeksandr
, Wołodymyra,
Wasyl
, Oksana, Bohdan i Myrosława (zmarła w wieku niemowlęcym).
22 maja 1941
NKWD
w związku z działalnością syna aresztowało ojca Stepana Bandery – ks.
Andrija Banderę
, który po śledztwie został zamordowany przez NKWD w
Kijowie
10 lipca 1941. Tego samego dnia NKWD aresztowało również siostry Stepana: Marię-Martę i Oksanę. Obie zostały deportowane do
Kraju Krasnojarskiego
jako rodzina
wroga ludu
. Zostały zwolnione z zesłania w 1960, bez prawa powrotu na Ukrainę. Marta zmarła na Syberii w roku 1982, Oksanie w roku 1989 zezwolono na powrót na Ukrainę, gdzie zmarła w 2008. Trzecia siostra Stepana – Wołodymyra była aresztowana przez NKWD w 1946, skazana na 10 lat
łagru
, po zakończeniu wyroku powróciła na Ukrainę w 1956.
Bracia
Wasyl
i
Ołeksandr
, aresztowani przez
Gestapo
latem 1941, zginęli w 1942, zamordowani w
obozie koncentracyjnym
w
Auschwitz
.
Andrij Bandera, jedyny syn Stepana Bandery przybył do
Kanady
w 1961. Tutaj po ukończeniu szkoły średniej studiował nauki polityczne na University of Manitoba w
Winnipeg
[1]. Jego syn a wnuk Stepana Bandery, również Stepan (ur. 1970 w Winnegam w
Kanadzie
)[2], w styczniu 2010 przyjął z rąk prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki najwyższe ukraińskie odznaczenie państwowe:
Order Państwa
, nadany dziadkowi wraz z tytułem Bohatera Ukrainy.
Dzieciństwo i młodość
Do szkoły podstawowej Stepan nie uczęszczał z powodu wybuchu I wojny światowej i powołania nauczycieli do wojska, uczył się wraz z rodzeństwem w domu. W 1919 rozpoczął naukę w gimnazjum w
Stryju
, gdzie mieszkali jego dziadkowie. W tym samym roku rozpoczął starania o przyjęcie do
Płastu
, jednak ze względu na słabe zdrowie (reumatyzm) przyjęto go dopiero w III klasie gimnazjum, w 1922. Wiosną 1922 na gruźlicę zmarła matka Stepana. Gimnazjum ukończył w 1927. Po ukończeniu gimnazjum Stepan planował studia w
Ukraińskiej Akademii Gospodarczej w Poděbradach
, jednak władze polskie nie wydały mu paszportu, i przez rok przebywał w rodzinnym Uhrynowie, zajmując się działalnością społeczną – prowadził świetlicę
Proswity
, amatorski teatr, śpiewał w chórze, był założycielem koła
Łuhu
i współzałożycielem spółdzielni.
We wrześniu 1928 zapisał się na Wydział Rolniczo-Lasowy
Politechniki Lwowskiej
. Pierwsze 2 lata studiował we Lwowie, następne dwa w
Dublanach
, gdzie mieściła się
siedziba Wydziału Rolniczo-Lasowego
. Po 8 semestrach uzyskał
absolutorium
, jednak w związku z ożywioną działalnością podziemną (aresztowania, procesy) nie obronił dyplomu.
Początki działalności politycznej
W 1927 Bandera wstąpił do
Ukraińskiej Wojskowej Organizacji
(UWO), która od 1920 działała nielegalnie w
Polsce
. Początkowo działał w wywiadzie, następnie w wydziale propagandy. Pierwszy raz został aresztowany, zresztą wraz z ojcem, w dniu 14 listopada 1928 w
Kałuszu
, za rozpowszechnianie ulotek UWO. Należał również do
Związku Ukraińskiej Młodzieży Nacjonalistycznej
.
Od 1929 był członkiem
Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów
, uczestniczył w I konferencji OUN obwodu stryjskiego. Na początku istnienia organizacji ścierały się w niej różne opinie co do celów organizacji i metod ich realizacji. Stepan wyróżniał się w organizacji aktywnością społeczną – działał w "Silśkim Hospodarze", "Łuhu", "Sokole-Batku", Ukraińskim Studenckim Klubie Sportowym, organizacjach studenckich, wizytował świetlice "Proświty", śpiewał w chórze, grał na kilku instrumentach, uprawiał sporty (biegi, pływanie, zapasy, koszykówka, szachy, turystyka górska).
W 1930, po reorganizacji Krajowego Prowodu OUN, i serii aresztowań działaczy, wzmocniona zostaje rola Egzekutywy Krajowej OUN, a w niej Bandera otrzymuje posadę szefa kolportażu. W tym samym roku członek Egzekutywy, i kolega Bandery z "Płastu" –
Stepan Ochrymowycz
, mianował Banderę referentem propagandy w Egzekutywie. Oprócz działalności propagandowej, Bandera zajmował się organizacją akcji antymonopolowej (mającej uszczuplić dochody państwa polskiego z akcyzy), jak również nadzorował akcję oświatową wymierzoną przeciw szkołom utrakwistycznym.
Od 1931 zajmował się utrzymywaniem łączności z zagranicznym Prowodem OUN i UWO, kontaktuje się z głównymi postaciami ukraińskiego ruchu niepodległościowego. Na początku 1932 został zatrzymany podczas nielegalnego przekraczania granicy polsko-czechosłowackiej. W lipcu 1932 Bandera wziął udział w konferencji OUN w
Pradze
. W tym samym roku spędził trzy miesiące w areszcie śledczym w związku z zabójstwem komisarza policji Czechowskiego, został zwolniony z braku dowodów. W czasie aresztowania, za kierownictwa w OUN
Bohdana Kordiuka
, dla Bandery zarezerwowane było stanowisko zastępcy krajowego przewodniczącego OUN.
W 1933 Stepan Bandera objął kierownictwo Egzekutywy Krajowej. Dzięki poparciu młodych działaczy został zatwierdzony na tym stanowisku przez Prowid OUN na konferencji w Pradze w dniach 3-6 czerwca 1933 (na tej konferencji zdecydowano również ostatecznie o połączeniu UWO i OUN). Przewodniczącym Egzekutywy był przez rok – od czerwca 1933 do aresztowania w czerwcu 1934.
Za jego sprawą na początku lat 30. OUN wzmogło działalność terrorystyczną, a zwłaszcza terror indywidualny. Charakterystyczne dla doboru celów zamachów było to, że ofiarami padali w dużej mierze Ukraińcy i Polacy szukający porozumienia polsko-ukraińskiego, m.in.
Tadeusz Hołówko
[3],
Iwan Babij
, Sydir Twerdochlib.
Po procesie trwającym od 18 listopada 1935 Stepan Bandera został 13 stycznia 1936 skazany na karę śmierci, którą na podstawie
amnestii
zamieniono na dożywotnie więzienie, za zorganizowanie zamachu na ministra spraw wewnętrznych
Bronisława Pierackiego
. Bandery, jak i innych oskarżonych, bronili adwokaci:
Łew Hankewycz
i Ołeksandr Pawenćkyj ze Lwowa,
Wołodymyr Horbowyj
z
Doliny
, oraz Jarosław Szłapak ze
Stanisławowa
. W czasie procesu Bandera odmówił składania zeznań w języku polskim, wobec braku zgody sądu na zeznania w języku ukraińskim, sąd uznał że oskarżony odmówił wyjaśnień[4]. Karę odbywał w więzieniach na
Świętym Krzyżu
i we
Wronkach
. W konsekwencji postawy na procesie i wyroku, dwudziestopięcioletni w chwili aresztowania Bandera stał się idolem pokolenia młodych Ukraińców, swych rówieśników[5][6][7].
Po skazaniu Bandery podziemie ukraińskie zaplanowało akcję odbicia go z
więzienia we Wronkach
. Inicjatorami akcji byli
Zenon Kossak
,
Iwan Rawłyk
i
Roman Szuchewycz
, jednak ówczesny przewodniczący Krajowej Egzekutywy OUN
Lew Rebet
nie wyraził zgody na akcję, obawiając się prowokacji polskiej policji, w wyniku której mógł zginąć sam Bandera. Władze więzienne po uzyskaniu informacji o planowanym odbiciu Bandery, przeniosły go do więzienia w Brześciu. Tam też, jak i do więzienia w Siedlcach, władze polskie przewiozły przed wybuchem wojny wszystkich więzionych działaczy OUN, odsiadujących wyroki w więzieniach zachodniej Polski.
Po zamordowaniu Jewhena Konowalca w maju 1938 r. przez agenta
NKWD
Pawła Sudopłatowa
, następcą Konowalca został
Andrij Melnyk
jako p.o. szefa zarządu zagranicznego OUN (głównego prowidnyka), a od sierpnia 1939 główny prowidnyk OUN, opowiadający się za ścisłą współpracą z Niemcami.
Lata 1939-1941
We wrześniu 1939 r. tzw. Krajowy Prowid (Zarząd Krajowy) OUN pod kierownictwem
Lwa Rebeta
odmówił kategorycznie wykonania polecenia zarządu zagranicznego OUN (pod kierownictwem A. Melnyka) wszczęcia powstania antypolskiego, jako dywersji na rzecz
Niemiec
. Lew Rebet uważał, że wobec
paktu Ribbentrop-Mołotow
będzie to działanie wyłącznie w interesie
ZSRR
, które uważał za głównego wroga
Ukrainy
.
Decyzja Lwa Rebeta podjęta w zastępstwie Stepana Bandery (został 13 września 1939 po
agresji Niemiec na Polskę
uwolniony przez współwięźniów z
karceru
, po opuszczeniu więzienia przez służbę więzienną w więzieniu w
Brześciu nad Bugiem
i zaaprobował następnie decyzję Rebeta) była podstawą rozłamu w OUN na frakcję OUN (M) (
melnykowcy
) i OUN(B) (Stepan Bandera, Lew Rebet,
Jarosław Stećko
– banderowcy). Rozłam przypieczętowany został formalnie na półoficjalnym zjeździe OUN w
Krakowie
na początku 1940 r. Andrij Melnyk traktował współpracę z Niemcami
strategicznie
(zgodnie z tradycją
austro-węgierską
), zaś Stepan Bandera i jego współpracownicy traktowali ją instrumentalnie – jako narzędzie do stworzenia niepodległego państwa ukraińskiego.
Po wypuszczeniu z więzienia, Bandera udał się pieszo, bocznymi drogami, w kierunku Lwowa. W
powiecie kowelskim
nawiązał kontakt z terenową siatką OUN, a w
Sokalu
– z zarządem terenowym OUN. Z
Sokala
, w towarzystwie
Dmytra Majiwśkiego
udał się do Lwowa (okupowanego już przez Sowietów), gdzie przybyli 27 września. Spotkał się tam w konspiracji z znanymi ukraińskimi działaczami politycznymi i społecznymi. We Lwowie przebywał około dwóch tygodni, nadzorując rozbudowę konspiracyjnej siatki OUN w Galicji. W drugiej połowie października Stepan Bandera, wraz z bratem
Wasylem
(który wrócił właśnie uwolniony z
obozu w Berezie Kartuskiej
) i czterema działaczami OUN, przekroczyli nielegalnie linię granicy
okupacji
sowiecko-niemieckiej na terenie II RP i udali się do
Krakowa
.
Stepan Bandera po krótkim pobycie w uzdrowisku na
Słowacji
udał się do
Wiednia
, gdzie nawiązał kontakt z miejscową ekspozyturą, a następnie Prowodem OUN. Po spotkaniu z
Wołodymyrem Tymczijem
, ówczesnym prowidnykiem krajowym OUN, udali się razem do
Włoch
na spotkanie z Andrijem Melnykiem, przywódcą OUN. Po nieudanych rozmowach z Melnykiem dokonał rozłamu w OUN.
10 lutego 1940 r. w Krakowie doszło do spotkania czołowych działaczy OUN. Na zebraniu podjęto decyzję o utworzeniu frakcji rewolucyjnej OUN (OUN-R), nazywanej również od nazwiska Bandery – OUN-B. W kwietniu 1941 r. w Krakowie OUN-B zorganizowała II Nadzwyczajny Wielki Zjazd OUN. Wybrano na nim przewodniczącego (Prowidnyka Centralnego Prowodu), którym został Stepan Bandera[8].
Po rozłamie powstała konieczność utworzenia w ugrupowaniu banderowców nowej struktury bezpieczeństwa. Dlatego w 1940 r. Bandera wraz ze
Stepanem Łenkawskym
na tajnym spotkaniu podjęli decyzję o utworzeniu Służby Bezpeky. Zajmowała się ona rozpracowywaniem i zwalczaniem melnykowskiej frakcji OUN, wykrywaniem sowieckiej agentury, zbieraniem informacji o ewentualnych niemieckich represjach wymierzonych w OUN-B i przeciwdziałaniem im, rozpracowywaniem polskiego podziemia i kontrolą wewnętrzną OUN-B. Od 1943 SB brała również aktywny udział w
masowych zabójstwach ludności polskiej
[9].
Podczas pobytu w Krakowie Bandera poznał swoją późniejszą żonę –
Jarosławę Opariwśką
. W połowie 1940 w
Cerkwi Podwyższenia Krzyża Świętego
w
Krakowie
pobrali się i przenieśli się następnie z powodu zagrożenia aresztowaniem do Warszawy, gdzie zamieszkali w mieszkaniu wynajętym przez Mykołę Łebedia, pod fałszywym nazwiskiem Hucuł. Na początku 1941 Stepan Bandera powrócił do Krakowa, a żona do rodzinnego
Sanoka
, gdzie 26 maja 1941 urodziła się ich córka Natalia.
W marcu 1941 Stepan Bandera ze swoim współpracownikiem, szefem
OUN-B
w
Generalnym Gubernatorstwie
,
Romanem Szuchewyczem
utworzyli w porozumieniu z
Abwehrą
złożony z Ukraińców batalion
"Nachtigall"
, pod komendą niemiecką (ze strony ukraińskiej zastępcą dowódcy był Roman Szuchewycz). Sformowano także drugi batalion ukraiński –
"Roland"
, złożony z członków
OUN-M
oraz byłych żołnierzy armii
Ukraińskiej Republiki Ludowej
. Razem tworzyły one tzw.
Drużyny Ukraińskich Nacjonalistów
w ramach
Wehrmachtu
.
Po
ataku Niemiec na ZSRR
i opuszczeniu
Lwowa
przez
Armię Czerwoną
do miasta wkroczyli pierwsi żołnierze batalionu "Nachtigall". Stepan Bandera 30 czerwca 1941 r. ku zaskoczeniu Niemców ogłosił deklarację niepodległości Ukrainy (
Akt odnowienia Państwa Ukraińskiego
), z tymczasową stolicą we Lwowie i powołał rząd ukraiński z premierem
Jarosławem Stećko
. Państwo ukraińskie przetrwało zaledwie 12 dni. Cały skład rządu został aresztowany przez Niemców, a sam Bandera został zatrzymany w
Krakowie
w
areszcie domowym
.
Aresztowanie i pobyt w obozie koncentracyjnym 1941-1944
Adolf Hitler
był zdecydowanie przeciwny koncepcji powstania państwa ukraińskiego, pragnąc wszystkich
Słowian
przekształcić w niewolniczą siłę roboczą
imperialnej
III Rzeszy. Podczas ostatecznych rozmów prowadzonych we wrześniu 1941 r. w
Berlinie
w gmachu byłej ambasady polskiej pomiędzy przedstawicielami Abwehry i OUN (B), zarówno Stepan Bandera, jak i Jarosław Stećko kategorycznie odmówili odwołania deklaracji niepodległości Ukrainy. W konsekwencji zostali zatrzymani w areszcie domowym, następnie osadzeni w
więzieniu w Spandau
, a w styczniu
1942
przewiezieni do
obozu koncentracyjnego
w
Sachsenhausen
i osadzeni w oddziale dla więźniów specjalnych tzw. Zellenbau, gdzie przebywali również m.in. pierwszy dowódca
Armii Krajowej
Stefan Rowecki
, kanclerz
Austrii
Kurt Schuschnigg
, czy premier
Francji
Edouard Daladier
). Cały kierowniczy aktyw OUN-B został również aresztowany i osadzony w więzieniach i obozach koncentracyjnych
III Rzeszy
[10]. Bataliony "Roland" i "Nachtigall" zostały rozwiązane w sierpniu 1941 roku.
Według wspomnień
Jewhena Stachiwa
, w końcu 1941[11] przywiózł on z Berlina pełniącemu obowiązki prowidnyka
Mykole Łebediowi
tajną instrukcję od Stepana Bandery. W dokumencie aresztowani członkowie prowodu OUN(b) mieli ostrzegać przed prowadzeniem jakichkolwiek akcji przeciw Niemcom, uznając je za szkodliwe i stwierdzić, że należy jakoś naprawić stosunki ukraińsko-niemieckie[12].
Dwaj bracia Stepana Bandery (
Wasyl
i
Ołeksandr
) po aresztowaniu w końcu 1941 przez
Gestapo
zginęli zamordowani w lipcu 1942 w
obozie koncentracyjnym
w
Auschwitz
.
Banderowcy poddani masowym represjom niemieckim przeszli jesienią
1941
do konspiracji, organizując na początku 1943
Ukraińską Powstańczą Armię
. Melnykowcy zdecydowali się na kontynuację współpracy z Niemcami i współuczestniczyli w organizacji w 1943 r.
14 Dywizji Grenadierów SS
.
Od marca 1943 r.
UPA
kierowana przez OUN-B, rozpoczęła ludobójstwo polskiej ludności cywilnej na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej. Celem było etniczne oczyszczenie przyszłego państwa ukraińskiego z ludności polskiej, co miało usunąć polskie roszczenia do Wołynia i Małopolski Wschodniej. W efekcie na Wołyniu zginęło 50-60 tys. Polaków a w Małopolsce Wschodniej od 20-25 do 60 tys.
Niemiecka
Kenkarta
Stepana Bandery z fotografią i odciskami palców, wystawiona na nazwisko Stefan Popiel,
Starnberg
1946
Działalność polityczna na emigracji
W
Sachsenhausen
Stepan Bandera przebywał do 27 września 1944 r., gdy uwięzieni przywódcy OUN(B) zostali zwolnieni przez Niemców z obozów koncentracyjnych[13].
Grzegorz Motyka
uważa, że fakt ten można wiązać z zawarciem w tym czasie nieformalnego układu między
UPA
a Niemcami dotyczącym współpracy dywersyjno-wywiadowczej przeciw ZSRR[14]. Uwolniony Bandera włączył się w konsultacje ukraińskich emigracyjnych ugrupowań politycznych w kwestii powołania współpracującego z Niemcami
Ukraińskiego Komitetu Narodowego
.
W styczniu 1945 r. Bandera wyraził gotowość powrotu na Ukrainę i wzięcia udziału w walkach. W związku z tym 5 i 6 lutego, odbyła się narada Centralnego Prowodu OUN. Uznano, że przybycie Bandery to za duże ryzyko dla jego osoby. Jako ikona
ukraińskiego nacjonalizmu
miał organizować wsparcie międzynarodowe dla podziemia ukraińskiego. Pod koniec 1945 r.
Szuchewycz
zrezygnował z funkcji szefa OUN a Bandera został wybrany przewodniczącym Biura Prowodu[15].
Na emigracji działała również ekipa
UHWR
. Od powrotu do działalności Bandera nie zaakceptował tej "demokratyzacji" OUN-B, ciężko było mu również odnaleźć się w roli symbolicznego przywódcy, który de facto miał mały wpływ na poczynania OUN. To rodziło konflikty i w efekcie doszło w lutym
1946
r. w
Monachium
do powstania
Zcz OUN
, kierowanego przez Banderę. W sierpniu 1948 r. Bandera i jego zwolennicy na Nadzwyczajnej Konferencji wyrzucili z ZCz OUN członków UHWR, którzy nie chcieli zaakceptować dyktatorskich rządów Bandery[16].
Centralny Prowid OUN obradujący na Ukrainie wezwał obie strony do zaprzestania waśni i zjednoczenia. To stanowisko spowodowało odejście Bandery w 1950 r. z funkcji przewodniczącego i załagodzenie sporu. Bandera mimo to nadal miał spory wpływ na działania Zcz OUN, kierując nim "zza kulis". Organizacja ta rozpoczęła współpracę z wywiadami Wielkiej Brytanii i USA, korzystając wydatnie z ich pomocy finansowej i logistycznej. W 1953 r. doszło do ponownego konfliktu w wyniku którego
Lew Rebet
powołał nową strukturę – OUN-Z[17].
W wyniku sowieckich prowokacji Brytyczyjcy zerwali współpracę z Zcz OUN, która związała się z włoskim wywiadem. Prowadzona przez Sowietów gra wywiadowcza podtrzymywała złudzenia Bandery o istnieniu na Ukrainie silnego podziemia. Na Ukrainę i do Polski nadal byli wysyłani kurierzy i kilkuosobowe bojówki. Ta działalność wywołała irytację władz sowieckich. W 1957 r.
Nikita Chruszczow
nakazał zabójstwo liderów emigracyjnego OUN – Lwa Rebeta z OUN-Z i Stepana Bandery[18].
Śmierć
Bandera mieszkał w Monachium, używając nazwiska Stefan Popiel[19]. Zginął w zamachu wykonanym w
Monachium
przez agenta
KGB
Bohdana Staszyńskiego
[20]. Staszyński po ucieczce na Zachód w roku 1960 podczas publicznego procesu przyznał się do skrytobójczego zabójstwa na rozkaz Kremla również innego lidera ukraińskiej emigracji –
Lwa Rebeta
. Za zabicie Bandery Staszynski otrzymał od
Chruszczowa
Order Czerwonego Sztandaru
(podobnie jak
Ramón Mercader
Order Lenina
za zabójstwo
Trockiego
). Zeznania Staszynskiego wstrząsnęły Kremlem. W konsekwencji afery Staszyńskiego stanowisko utracił szef KGB
Aleksander Szelepin
, którego zastąpił
Władimir Siemiczastny
. Władze sowieckie, obawiając się kolejnych podobnych kompromitacji, oświadczyły publicznie, że nie będą już więcej mordować swoich przeciwników za granicą. Przez dłuższy czas słowa dotrzymywano – na Kremlu zdano sobie bowiem sprawę, że szkody na arenie międzynarodowej powstałe na skutek zdemaskowania zamachu mogą przeważać nad korzyściami wynikającymi z likwidacji kolejnego oponenta.
Współczesne oceny
Znaczek poczty Ukrainy wydany w 2009 w setną rocznicę urodzin Stepana Bandery
Zdaniem
Grzegorza Motyki
, choć sam Bandera bezpośrednio nie odpowiada za rzezie wołyńskie, bo wówczas był uwięziony w niemieckim obozie koncentracyjnym[21], to niewątpliwie ponosi odpowiedzialność moralną, ponieważ zbrodnie te popełniła stworzona przez niego frakcja OUN, której członkowie od jego nazwiska nazywani byli "banderowcami". Natomiast Ukraińcy patrzą na niego, jak na człowieka, który za wolną Ukrainę przesiedział szereg lat najpierw w polskich więzieniach, a potem w nazistowskim obozie w Sachsenhausen. Dzięki temu, po wojnie w strefie amerykańskiej mógł przedstawiać się jako ofiara nazizmu[5].
W 2009 na Ukrainie odbył się, wywołując duże kontrowersje w Polsce, rajd rowerowy im. Stepana Bandery. Również w tym samym roku 13 lipca w Muzeum Etnografii i Rzemiosł we Lwowie zaprezentowano pierwszy tom trzytomowej edycji "Antologia ukraińskiego nacjonalizmu", wydanego z okazji 80-lecia OUN i 100-lecia urodzin Stepana Bandery. Zawiera on prace teoretyków ukraińskiego nacjonalizmu, w tym, jak podaje portal www.zaxid.net, Stepana Bandery[22].
20 stycznia 2010 prezydent Ukrainy
Wiktor Juszczenko
podpisał dekret № 46/2010 którym "za niezłomność ducha w obronie idei narodowej, za bohaterstwo i poświęcenie w walce o niezależne Państwo Ukraińskie"[23] Stepanowi Banderze nadano pośmiertnie tytuł
Bohatera Ukrainy
. Prezydent Juszczenko ogłosił dekret
22 stycznia
podczas uroczystości
Dnia Jedności
[24][25].
Decyzja prezydenta, stanowiąca w opinii
Tadeusza Olszańskiego
ukoronowanie polityki historycznej Wiktora Juszczenki w trakcie prezydentury[26], wywołała na Ukrainie kontrowersje. Przedstawiciel
Partii Regionów
deputowany Wadim Kolesniczenko stwierdził, że prowadzi ona do rozłamu kraju[27]. Opinie członków Bloku Julii Tymoszenko w sprawie nadania tytułu były podzielone[28]. Zdecydowanie negatywnie do nadania Banderze tytułu Bohatera Ukrainy odniósł się wschód Ukrainy. Organizacja społeczna "Dozór" z
Odessy
, w liście do polskiego ambasadora, przeprosiła nawet Polskę za decyzję prezydenta[29]. Na wschodzie Ukrainy istnieją wątpliwości co do legalności dekretu o nadaniu Bohatera Ukrainy, wynikające z tego, że statut nagrody przewiduje nadawanie jej tylko obywatelom Ukrainy a S.Bandera był obywatelem polskim[30]. Federacja Wspólnot Żydowskich Rosji wydała deklarację potępiającą: "oczywiste jest, że w taki sposób prezydent Juszczenko do "bohaterstwa i poświęcenia" zalicza morderstwa Żydów i Polaków masowo dokonywane przez Banderę i jego spopleczników"[31]. Międzynarodowa agencja żydowska
Centrum Szymona Wiesenthala
nadesłała list Ambasadorowi Ukrainy w USA w którym wyraża "najgłębsze oburzenie" w związku z honorowym nadaniem tytułu Bohatera Ukrainy "Stepanowi Banderze, który kolaborował z nazistami we wczesnym stadium Drugiej wojny światowej i którego zwolennicy byli związani z morderstwami tysięcy Żydów"[32].
4 lutego 2010 r. swój sprzeciw wobec gloryfikacji Stepana Bandery i członków OUN-UPA wyraził prezydent RP,
Lech Kaczyński
[33]. Dzień później przed ambasadą ukraińską w Warszawie i konsulatami Ukrainy w Polsce odbyła się akcja protestacyjna środowisk kresowych domagająca się potępienia przez władze Ukrainy ideologii
nacjonalistycznej
[34].
25 lutego 2010 r.
Parlament Europejski
uchwalił rezolucję w sprawie Ukrainy, w której szczegółowo odniósł się do sytuacji w tym państwie i potwierdził jego europejskie aspiracje. W punkcie 20. rezolucji skrytykował nadanie Stepanowi Banderze tytułu Bohatera Ukrainy[35]:
|
Parlament Europejski (...) wyraża głębokie ubolewanie z powodu decyzji ustępującego prezydenta Ukrainy, Wiktora Juszczenki, który nadał pośmiertnie Stepanowi Banderze, przywódcy współpracującej z nazistowskimi Niemcami Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), tytuł Bohatera Ukrainy; w związku z tym wyraża nadzieję, że nowe władze ukraińskie ponownie rozważą takie decyzje i potwierdzą swoje przywiązanie do europejskich wartości [36]; |
Rezolucja Parlamentu spotkała się z dezaprobatą ze strony rad obwodowych Zachodniej Ukrainy[37].
5 marca 2010 100 deputowanych spośród 450 osobowej Rady Najwyższej Ukrainy, głównie z frakcji
Nasza Ukraina-Ludowa Samoobrona
i
BJuT
, zwróciło się do
Jerzego Buzka
jako Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego z oficjalną prośbą o ponowne rozpatrzenie rezolucji w tym zakresie przez
Parlament Europejski
.
|
Rezolucja Parlamentu Europejskiego ws. Stepana Bandery odbiera Ukraińcom prawo do samostanowienia i zmniejsza popularność idei integracji europejskiej wśród jej zwolenników na Ukrainie. (...) Bandera nie współpracował z nazistami; jego dwaj bracia zginęli w Auschwitz, a on sam lata II wojny światowej spędził w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. (...) Dla kilku pokoleń Ukraińców Bandera jest symbolem patriotyzmu i niezależności państwowej Ukrainy. "Zbrodniarza" i "satelitę" Hitlera uczyniła z niego komunistyczna propaganda, której celem było skłócenie Ukraińców z Polakami i Rosjanami [38]. |
– napisali ukraińscy parlamentarzyści w liście do przewodniczącego europarlamentu. Pod listem podpisy złożyli m.in. deputowany Naszej Ukrainy – Ludowej Samoobrony, były minister spraw zagranicznych
Borys Tarasiuk
,
Andrij Szkil
z
Bloku Julii Tymoszenko
, lider
Tatarów Krymskich
Mustafa Dżemilew
(NU-LS), oraz brat Wiktora Juszczenki,
Petro Juszczenko
[38].
11 marca 2010 jedna z najważniejszych organizacji żydowskich na świecie,
Liga Przeciwko Zniesławieniu
wezwała prezydenta Ukrainy
Wiktora Janukowycza
do odebrania tytułu "Bohatera Ukrainy" Stepanowi Banderze, "który walczył wraz z nazistami przeciw Sowietom podczas II wojny światowej i był bezpośrednio zaangażowany w zbrodnie przeciw Żydom i Polakom"[39].
25 marca 2010 została opublikowana treść listu, jaki Wiktor Juszczenko skierował do Jerzego Buzka, jako przewodniczącego Parlamentu Europejskiego, przedstawiając swoje stanowisko i motywy przyznania Stepanowi Banderze tytułu Bohatera Ukrainy[40].
W sondażu przeprowadzonym w marcu 2010 r. przez Grupę Socjologiczną "Rating" 53% Ukraińców opowiada się za anulowaniem dekretu o nadaniu tytułu bohatera Ukrainy Stepanowi Banderze. 28% jest za zachowaniem tytułu dla Bandery, a 19 proc. nie ma zdania. Największymi zwolennikami anulowania dekretu o nadaniu Banderze tytułu Bohatera Ukrainy, zgodnie z sondażem, są
komuniści
[41].
2 kwietnia 2010 roku Okręgowy Sąd Administracyjny w
Doniecku
uchylił dekret o nadaniu tytułu Bohatera Ukrainy Stepanowi Banderze. W uzasadnieniu sąd podał, że tytuł został nadany bezprawnie, gdyż zgodnie ustawą o tytule Bohatera Ukrainy, może on być nadany tylko obywatelowi Ukrainy[42]
Bibliografia
-
Grzegorz Motyka
, Ukraińska partyzantka 1942-1960, Warszawa 2006,
-
Ryszard Torzecki
, Polacy i Ukraińcy: Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej Warszawa 1993,
- Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy, 1933-1945, Warszawa 1972
- Ryszard Torzecki, Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923-1929 Kraków 1989
-
Adam Cyra
, Banderowcy w KL Auschwitz, (w:) Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, tom XXX. Wrocław 2008
- Ярослав Сватко – Місія Бандери, Lviv 2008,
-
Roman Wysocki
: Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1929-1939, Lublin 2003,wyd. Wydawnictwo
UMCS
,
-
Tadeusz A. Olszański
,
Polityka historyczna Juszczenki – próba podsumowania
,
Ośrodek Studiów Wschodnich
, Tydzień na Wschodzie, 27 stycznia 2010.
Przypisy
- ↑
Kultura
. wyd 444-447. Instytut Literacki (Paris, France) 1984 s. 152
- ↑
To Polska stworzyła Stepana Banderę – Rozmowa ze Stepanem Banderą, mieszkającym w Kanadzie wnukiem przywódcy Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów
Rzeczpospolita
12 lutego 2010.
- ↑
Janusz Bakunowicz "Stepan Bandera.Terrorysta, czy bohater." w:"Kurier Poranny" 31 października 2007
- ↑ Podobną postawę zajęli inni oskarżeni w procesie.
- ↑ 5,0 5,1
Janusz Bakunowicz "Stepan Bandera.Terrorysta, czy bohater." w:"Kurier Poranny" 31 października 2007
- ↑ " Badania socjologiczne pokazują, że jeśli chodzi o sympatię Ukraińców, Stepan Bandera zajmuje ostatnie miejsca wraz z Petlurą i Stalinem. Nie zmienia to faktu, że w Galicji postać ta jest postrzegana inaczej. Problem Ukrainy nie polega na tym, że część społeczeństwa czci nacjonalistów, a inna część komunistów, ale na tym, że mało jest ludzi gotowych wziąć moralną odpowiedzialność za zbrodnie jednych i drugich." w:
Jarosław Hrycak
"Bandera-romantyczny terrorysta"
Gazeta Wyborcza
10 maja 2008 (Publicystyka)
- ↑ W 2008 postać Bandery zajęła 3 miejsce w ogólnoukraińskim plebiscycie
Wielcy Ukraińcy
- ↑ Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942-1960, s. 78-79
- ↑ Grzegorz Motyka, Służba Bezpeky OUN-B. Z warsztatów badawczych w :
Pamięć i Sprawiedliwość
nr 1 (9)/2006, wyd.
Instytut Pamięci Narodowej
, Warszawa 2006, s. 255-263
wersja elektroniczna
- ↑ Aresztowani zostali przez
Gestapo
, obok Stepana Bandery i Jarosława Stećki m.in. byli prowidnycy OUN:
Iwan Gabrusewycz
,
Bohdan Kordiuk
,
Lew Rebet
i
Stepan Łenkawskyj
, a także
Ołeksandr Bandera
,
Wasyl Bandera
,
Dmytro Jaciw
,
Mykoła Kłymyszyn
,
Dmytro Myron
,
Wsewołod Petriw
,
Jarosław Rak
,
Iwan Rawłyk
,
Tymisz Semczyszyn
,
Wołodymyr Stachiw
,
Rostysław Wołoszyn
,
Ostap Łynda
. Zamordowani zostali:
Pantelejmon Sak
,
Iwan Kłymiw
i poetka
Ołena Teliha
.
- ↑ A więc jeszcze w czasie pobytu Bandery i Stećki w areszcie domowym, lub
więzieniu w Spandau
.
- ↑ У стані очікування перебувала у цей час й ОУН(Б), яка хоч і відійшла від співпраці з нацистами, проте остаточно не визначилася з планами на майбутнє. Як пише у своїх споминах вже згадуваний Є. Стахів, наприкінці 1941 р. він привіз із Берліна "урядуючому провіднику" М. Лебедю таємну інструкцію від С. Бандери. В цьому документі члени Проводу ОУН(Б) застерігалися від того, "щоб не провадити ніяких акцій проти німців — антинімецькі виступи шкідливі", й наголошувалося, що "треба якось направити українсько-німецькі стосунки". Стахів Є. Крізь тюрми, підпілля й кордони. Повість мого життя. — Київ, 1995 s. 100. Za
Кентій А.В. Перехід ОУН(Б) на антинімецькі позиції //Розділ 2. Перехід ОУН(Б) на антинімецькі позиції (1941—1942)
w:
Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія: Історичні нариси /НАН України; Інститут історії України / С.В. Кульчицький (відп.ред.). Київ 2005
pod redakcją
Stanisława Kulczyckiego
, , s. 95.
- ↑ Grzegorz Motyka, "Ukraińska partyzantka 1942-1960", Warszawa 2006, , s.234
- ↑ Grzegorz Motyka, op.cit., s.234
- ↑ Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942-1960, s. 429-430
- ↑ Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942-1960, s. 623-625
- ↑ Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942-1960, s. 625-626, 632
- ↑ Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942-1960, s. 645-646
- ↑
Zeszyty Historyczne
Instytut Literacki
1973. str. 99; Jerzy Śląski, Jerzy Piesiewicz. Polska walcząca: 1939-1945.
1990
s. 883; Jeanne Vronskaya, Vladimir Chuguev. A Biographical Dictionary of the Soviet Union, 1917-1988.
1989
"Bandera, Stepan Andreevich (Popiel). Chairman of the Executive of the OUN (Organization of Ukrainian Nationalists) in the Ukraine, 1933. ..."; Tadeusz Piotrowski. Vengeance of the Swallows. 1995 s. 259.
- ↑
Ryszard Torzecki
"Polacy i Ukraińcy... s.314 – 316
- ↑ przebywał wówczas w pełnej izolacji
- ↑
We Lwowie ukazały się drukiem dzieła Stepana Bandery
- ↑
Dekret Prezydenta Ukrainy № 46/2010 "O nadaniu S.Banderze tytułu Bohatera Ukrainy"
- ↑
Juszczenko nadał Banderze tytuł Bohatera Ukrainy, gazeta.pl z 22 stycznia 2010
- ↑
Ющенко зробив Бандеру героєм України – офіційно, gazeta.ua z 22 stycznia 2010
(
ukr.
)
- ↑
Tadeusz A Olszański, Polityka historyczna Juszczenki – próba podsumowania, "Tydzień na Wschodzie", 27.01.2010,
Ośrodek Studiów Wschodnich
- ↑
Вадим Колесниченко: Президентский указ о присвоении Степану Бандере звания «Герой Украины» грубо противоречит международному и отечественному законодательству и ведет к расколу страны
- ↑
Майор Вихрь: "Узнав об Указе Ющенко хотел отречься от звания героя Украины. Но потом решил: не буду сдаваться Бандере!"
- ↑
Odessa przeprasza Polskę za Banderę
- ↑
W sądzie w Doniecku zakwestinowano nadanie Banderze tytułu Bohatera Ukrainy
(ros.)
- ↑
Wspólnoty żydowskie Rosji potępiają nadanie Banderze tytułu Bohatera Ukrainy. Witryna 9 kanału telewizji Izraela
(ros.)
- ↑
WIESENTHAL CENTER BLASTS UKRAINIAN HONOR FOR NAZI COLLABORATOR
na stronie Centrum Szymona Wiesenthala (ang.)
- ↑
Oświadczenie ws. nadania Stepanowi Banderze tytułu Bohatera Ukrainy
. [dostęp 5 lutego 2010].
- ↑
Kresowianie przeciwko Euro we Lwowie
. [dostęp 5 lutego 2010].
- ↑
Tekst rezolucji Parlamentu Europejskiego z dnia 25 lutego 2010 r. w sprawie sytuacji na Ukrainie
- ↑
Tekst rezolucji Parlamentu Europejskiego p. 20.
- ↑
Бандера – не колабораціоніст, – звернення до Європарламенту
, zaxid.net z 4 marca 2010 (
ukr.
)
- ↑ 38,0 38,1
http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80269,7632345,Stu_ukrainskich_parlamentarzystow_broni_Bandery_w.html
gazeta.pl 5 marca 2010
- ↑
http://www.adl.org/PresRele/HolNa_52/5714_52.htm
- ↑
Juszczenko pisze do Buzka, broni Bandery
Rzeczpospolita
25 marca 2010.
|
Jako prezydent, który wszystkie swoje wysiłki skierował na pogłębienie integracji z Europą dziękuję za uznanie tego, że Ukraina jest krajem europejskim i może pretendować do członkostwa w Unii Europejskiej. Jednocześnie jako przywódca państwa, który pragnął zjednoczyć naród na gruncie jego prawdziwej bohaterskiej i tragicznej historii nie mogę nie wyrazić swego zdziwienia wobec punktu rezolucji, gdzie został wyrażony głęboki żal z powodu przyznania Stepanowi Banderze tytułu Bohatera Ukrainy. Moja decyzja nie była przypadkową. (…) Nasz naród, przez stulecia istniejący bez państwa próbowano pozbawić własnej historii. Poszczególne postaci i całe okresy naszej przeszłości, albo przemilczano, ale przekazywano w zupełnie zniekształconej formie. Jako zdrajcy byli określani ci działacze ruchu narodowego, którzy bodaj najbardziej przyczynili się do oswobodzenia narodu –
Iwan Mazepa
,
Symon Petlura
i Stepan Bandera. Dopiero niedawno rozpoczęło się systematyczne dzieło odrodzenia pamięci narodowej Ukraińców, przywracania prawdy o naszej historii. [..] Dla Pana, jako przedstawiciela narodu polskiego procesy te są szczególnie zrozumiałe. Wszak i Pana kraj przeszedł przez bolesny, ale niezbędny okres rewizji przeszłości, tworzenia własnego poglądu na swą historię. Dlatego Polakom udało się przezwyciężyć przemilczanie Katynia, kłamstwo o Powstaniu Warszawskim, czy bohaterskim oporze żołnierzy Armii Krajowej. Dzieje naszych narodów są nadzwyczaj zbliżone, choć nie pozbawiło to ich konfliktów i przeciwności. Dlatego pozostają pewne karty naszej przeszłości, czy jej postaci postrzegane odmiennie przez Ukraińców i Polaków. Polscy bohaterowie swoimi czynami często nie wpisują się w naszą wizję historii, występując raczej jako jej antybohaterowie, podobnie jest z bohaterami ukraińskim w odbiorze polskim. Zgoda co do oceny Armii Krajowej, czy Ukraińskiej Armii Powstańczej, nie powinna się sprowadzać do tego, że jedni zabijali Ukraińców, a drudzy Polaków (o czym nie sposób zapomnieć i należy oddawać należną cześć ofiarom konfliktu z obu stron). Porozumienie powinno opierać się na tym, że obydwie struktury zawzięcie przeciwstawiały się reżimom totalitarnym, walcząc o narodowe wyzwolenie swych narodów. Powrót do prawdy o przeszłości, jakim by nie był bolesnym, to gwarancja demokratycznego rozwoju w przyszłości. Praca w tym kierunku jest wcieleniem w życie prawdziwie europejskich wartości, dlatego będziemy ją kontynuować. |
Pełny tekst listu Wiktora Juszczenki do Jerzego Buzka
,
język ukraiński
. - ↑
53 proc. Ukraińców przeciw Banderze
. [dostęp 31 marca 2010].
- ↑
Kontrowersyjna decyzja Juszczenki uchylona
. Onet.pl, 2. [dostęp 7 kwietnia 2010].
Linki zewnętrzne