Mircea Eliade
Urodzony	9 marca 1907 Bukareszt
Zmarł	22 kwietnia 1986 Chicago
Znany z	prace z zakresu religioznawstwa
Zawód	religioznawca , filozof kultury, pisarz

Mircea Eliade, czyt. Mirczja (ur. 9 marca 1907 w Bukareszcie , zm. 22 kwietnia 1986 w Chicago ) - rumuński religioznawca , indolog , filozof kultury, a także eseista, pisarz i dyplomata .

Życie

Młodość i studia

Urodził się jako syn kapitana Gheorghe Eliadego i Ioany Stoenescu. W latach 1925 – 1928 studiował filozofię na uniwersytecie w Bukareszcie pod kierunkiem rumuńskiego filozofa N. Ionescu. Uczył się też wtedy języków obcych m.in. włoskiego, angielskiego i hebrajskiego^[1].

Początki kariery naukowej

W latach 1928 – 1932 przebywał na stypendium w Indiach (uniwersytet w Kalkucie i półroczny pobyt w aśramie). Po powrocie doktoryzował się w 1933 roku na podstawie pracy Historia porównawcza techniki jogi . W tym samym roku otrzymał stanowisko profesora na uniwersytecie w Bukareszcie . W listopadzie 1934 roku rozpoczął wykłady zatytułowane Zbawienie w religiach orientalnych, zimą 1935 roku prowadził seminarium o Docta ignorantia Mikołaja z Kuzy . Wykładał też na wielu innych uniwersytetach europejskich (m.in. w Berlinie , Londynie , Bernie ).

Wczesne poglądy polityczne i kariera dyplomatyczna

W roku 1939 utrzymywał kontakty ze skrajnie prawicową organizacją, Żelazną Gwardią (rum. Garda de Fier), której członkowie 27 listopada 1940 roku zamordowali Nicolae Iorgę .

W marcu 1940 roku dzięki poparciu Constantina Giurescu - rumuńskiego ministra propagandy - Eliade został powołany na funkcję attaché kulturalnego w ambasadzie rumuńskiej w Londynie . W Rumunii latem tego samego roku królewska dyktatura Karola II przekształciła się w reżim zorientowany na Niemcy . W konsekwencji w lutym 1941 roku po zerwaniu przez Wielką Brytanię stosunków dyplomatycznych z Rumunią Eliade został przeniesiony do Lizbony .

W lipcu 1942 roku Eliade po raz ostatni przyjechał do Rumunii, aby osobiście doręczyć posłanie portugalskiego dyktatora Antonio Salazara rumuńskiemu dyktatorowi, generałowi Ionowi Antonescu . Od listopada do grudnia 1944 w rumuńskiej gazecie Dreptatea pojawiało się wiele artykułów autorstwa Oscara Lemnaru na temat ewentualnego powrotu Eliadego do Rumunii. Pisano wówczas: Mircea Eliade chce powrócić do kraju. Oczywiście - nie możemy być przeciwni, ale również nie możemy go powitać chyba z tysiąca powodów: (...) 2) reprezentuje za granicą rumuński hitleryzm (...). Byłoby lepiej, gdyby odjechał do Indii.

W roku 1944 faszystowskie rządy w Rumunii upadły. Eliade, świadom negatywnego wizerunku swej osoby w kraju, wyemigrował w 1945 roku do Francji . Jego konserwatywne i narodowe sympatie są najlepiej widoczne w książce poświęconej Antonio Salazarowi pt. Salazar a rewolucja portugalska (rum. Salazar şi revoluţia din Portugalia, 1942).

Emigracja do Francji i Stanów Zjednoczonych

We wrześniu 1945 roku przybył do Paryża , gdzie - na zaproszenie Georgesa Dumézila - wygłosił wykład w École Pratique des Hautes Études . W 1949 roku poślubił Christinel Cottesco. Na wiosnę tego samego roku wyjechał do Włoch , gdzie na zaproszenie Giuseppe Tucciego i Raffaele Petazzoniego wygłosił wykład na Uniwersytecie Rzymskim. W sierpniu wziął udział w pierwszej konferencji Eranosa w Asconie, gdzie poznał Carla Gustava Junga , Gerardusa van der Leeuwa i Louisa Massignona. We wrześniu uczestniczył w międzynarodowym Kongresie Historii Religii w Amsterdamie .

W latach 1951 - 1955 był stypendystą nowojorskiej Bollingen Foundation. We wrześniu 1956 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych , gdzie prowadził wykłady w ramach Haskell Lectures w Uniwersytecie w Chicago . W październiku otrzymał na tym uniwersytecie stanowisko profesora (visiting professor) historii religii. Odtąd co roku nauczał dwa semestry w Chicago , a wakacje spędzał w Europie. W 1960 roku wziął udział w Kongresie Historii Religii w Marburgu . W 1970 roku wziął udział w Międzynarodowym Kongresie Historii Religii w Sztokholmie .

Kontakty z innymi myślicielami

Osobista przyjaźń wiązała Eliadego, m.in. z Samuelem Beckettem , Emilem Cioranem , Eugéne Ionesco , Paulem Ricoeurem ; Eliade przyjaźnił się i korespondował z Carlem Gustavem Jungiem .

Z własnego życia szczegółowo zdał sprawozdanie w dzienniku Moje życie.

Koncepcje i publikacje

Eliade w poglądach na religię był najbardziej zbliżony do Rudolfa Otto , Nathana Söderbloma oraz Gerardusa van der Leeuwa . Był głównym przedstawicielem tzw. szkoły morfologii świętości w religioznawstwie , inicjatorem nurtu zajmującego się badaniem porównawczym fundamentalnych struktur i archetypów religijnych, manifestujących się w dziejach religii poprzez symbole , mity , hierofanie oraz rytuały . Istotę jego koncepcji religii stanowi teoria sacrum w opozycji do profanum – dwóch sposobów realizowania przez człowieka własnej egzystencji. Odrzucając metodologię badań negującą istnienie sacrum pozostawił jakby u progu religioznawstwa nauki humanistyczne i społeczne, zaznaczając, że sedno badań tkwi w sednie religii – to jest w sacrum. Był twórcą koncepcji morfologii sacrum. Inspirował się teorią archetypów C.G. Junga (dlatego często obok Josepha Campbella wymienia się go jako przedstawiciela tzw. analizy jungowskiej), ale terminu archetyp Eliade używał w innym sensie niż Jung - na określenie "modelowego wzorca" objawionego w micie i aktualizowanego w rytuale. Eliade był promotorem podejścia fenomenologicznego , pragnącego odkryć istotę religii, niezależnie od uwarunkowania historycznego bądź kulturowego. Eliade uważał, że religioznawstwo powinno stosować dwie wzajemnie dopełniające się metody: fenomenologiczny opis struktur religijnych (czyli morfologię świętości) oraz metodę historyczno-porównawczą (czyli dialektykę sacrum i profanum ). Propagował antyredukcjonistyczne, antyewolucjonistyczne i holistyczne podejście do religii. Takie spojrzenie wiązało się z ogólną koncepcją człowieka, zgodnie z którą człowiek jest istotą religijną (Eliade ukuł termin homo religiosus), czego obiektywnym korelatem jest istnienie sacrum - nieredukowalnego jądra wszelkich zjawisk religijnych.

W roku 1921 opublikował swój pierwszy artykuł pt. Jak odkryłem kamień filozoficzny w Ziarul Stiintelor Populare. W okresie studiów współpracował z wieloma czasopismami (Ziarul Ştiinţelor Populare, Orizontul, Foaia Tinerimii, Lumea, Universul Literar). Pisał wówczas artykuły popularnonaukowe o entomologii , historii , alchemii , orientalistyce , historii religii oraz reportaże z podróży po Karpatach i Dunaju , a także nowele i eseje krytyczne. W latach 1924 - 1925 napisał powieść autobiograficzną Romanul adolescentului miop. W październiku 1925 roku założył pismo Revista Universitară (zamknięte po opublikowaniu krytycznej recenzji o Eseju o historii powszechnej Nicolae Iorgi ). W 1934 roku wziął udział w konkursie na najlepszą powieść. Maitrei Eliadego otrzymała główną nagrodę. W 1939 roku wydał dwa numery czasopisma religioznawczego Zalmoxis.

Na emigracji w Paryżu w 1945 roku zredagował po rumuńsku Prolegomena do historii religii opublikowane w 1949 roku po francusku jako Traktat o historii religii. W 1948 roku Gallimard wydał Techniques du Yoga.

W latach 1951 - 1955 opublikował prace Szamanizm . Archaiczne techniki ekstazy , Joga . Nieśmiertelność i wolność oraz Kowale i alchemicy. Opublikowana przez Gallimarda praca Naissances mystiques (Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne) to zapis jego wykładów prowadzonych od września 1956 roku na Uniwersytecie w Chicago . W 1961 roku założył razem z Ernstem Jüngerem pismo Antaios. W 1973 roku Gallimard opublikował Fragments d'un Journal (Religia, literatura, komunizm. Dziennik emigranta). W 1974 roku wydał pierwszy tom Historii wierzeń i idei religijnych.

Zestawienie pojęć i koncepcji

• pojęcia stricte religijne
  • epifania
  • epifanie świetlne
  • hierofania
  • cykle hierofaniczne
  • kratofania objawienie się mocy
  • ontofania objawienie się w istnieniu
  • teofania
  • hierogamie naturalne
  • metanoja przemiana umysłu, nawrócenie
  • eschatologia
  • teurgia wywoływanie duchów niebieskich
  • jednia boska
  • deus otiosus
  • imperatyw kategoryczny i jego kontekst religijny
• symbole
  • symbolika akwatyczna i telluryczna
  • oś kosmiczna
  • schody prowadzące ku niebu
  • kamień węgielny
  • pożoga kosmiczna ekpyrosis
  • solaryzacja
  • Urgrund podstawowa realność
  • magna mater
  • petra genitrix płodność kamieni
  • regressus ad uterum
  • lucerna extincta przy zgaszonych światłach
  • uraniczna męska natura meteorytów
  • chtoniczna macierz minerałów
  • androgyn rebis istota dwoista
  • androgyn kulisty Platona
• tezy, związki i relacje
  • domniemana tożsamość mitów obrzędów i religii
  • potrzeba zachowania 'wiecznej teraźniejszości'
  • styczność przeciwieństw na płaszczyźnie profanum
  • degradacja sacrum
  • przełożenie sytuacji psychicznej na terminy seksualne
  • inicjacyjna funkcja cierpienia
  • granica sacrum profanum pęknięciem przestrzeni
  • hierofania ucieleśnieniem transcendencji i przerwaniem poziomów
  • osiedlenie się tworzeniem świata
  • wzniesienie ołtarza powtórzeniem kosmogonii
  • pokrewieństwo etymologiczne templum i tempus
  • seksualność jako hierofania
  • transcendencja a wymiar wertykalny świata
  • 'upłciowienie Kosmosu' ideą życia
  • osmoza pomiędzy alchemią a technikami jogicznotantrycznymi
  • kamień filozoficzny i transmutacja człowieka
  • paralela Chrystus - kamień filozoficzny
  • natura prefiguracją logiki

Spojrzenia krytyczne

Mircea Eliade już za życia stał się legendą. Obecnie jest powszechnie znanym religioznawcą i zalicza się go do klasyków myśli humanistycznej. Pozostaje jednak postacią wielce kontrowersyjną po pierwsze z uwagi na swoje wczesne poglądy polityczne, po drugie z uwagi na ocenę wartości jego prac. Podczas gdy przez wielu uważany jest za autora publikacji o doniosłym znaczeniu i twórcę nowatorskich koncepcji, to z innej strony padają oskarżenia o brak naukowości. Wskazuje się, że jego prace mają wartość bardziej literacką niż naukową. Zarzuca mu się brak jednoznaczności i ścisłości metodologicznej.

Choć Eliade przytacza opisy różnorodnych rytuałów na poparcie swoich teorii, to jest oskarżany o dopuszczanie się nieuzasadnionych uogólnień. Wielu uczonych wskazuje na brak dowodów, które pozwoliłyby na uznanie jego idei za uniwersalne, czy choćby za ogólne zasady myślenia religijnego. Zdaniem Douglasa Allena Eliade jest być może najbardziej popularnym i wpływowym współczesnym historykiem religii ale wielu, o ile nie większość specjalistów w zakresie antropologii, socjologii czy nawet historii religii albo zignorowało albo szybko odrzuciło prace Eliadego. Także Geoffrey Kirk uważa, że Eliade nadmiernie rozszerza swoje teorie. Na przykład twierdząc, że mit szlachetnego dzikusa wynika z religijnych skłonności do idealizowania pierwotnych, mitycznych epok. Zdaniem Kirka takie ekstrawagancje, wraz z tendencją do powtórzeń, sprawiły, że Eliade stał się niepopularny wśród wielu antropologów i socjologów.

Prace Eliade krytykowane są też za brak empirycznych dowodów. Zdaniem krytyków Eliade nie zaproponował odpowiedniej metodologii do badań nad historią religii, które uczyniłyby ją nauką empiryczną. Przykładowo antropolog Alice Kehoe krytykuje prace Eliade na temat szamanizmu wskazując, że nie wykonał on żadnych badań terenowych ani nie kontaktował się z grupami tubylców, którzy praktykowali szamanizm - przeprowadził jedynie syntezę informacji pochodzących z różnych źródeł, nie dbając o poparcie swych tez wynikami badań terenowych.

Ronald Inden - historyk Indii z Uniwersytetu w Chicago skrytykował Mircea Eliade, a także innych intelektualistów (w tym Carla Junga i Josepha Campbella ) za propagowanie "romantycznej wizji" Hinduizmu i wskazał, że ich podejście opiera się głównie na Orientalizmie i ukazuje Hinduizm jako prywatne królestwo wyobraźni i religijności, którego potrzeba, ale brakuje, człowiekowi zachodu.

Tłumaczenia na język polski

Przypisy

Linki zewnętrzne

• "Joga i Eliade"
• Artykuł biograficzny poświęcony Eliademu w ramach serwisu Racjonalista.pl