Zorian Dołęga Chodakowski – właściwie Adam Czarnocki (ur. 4 kwietnia 1784 r. w Podhajnej obok Nieświeża , zm. 17 listopada 1825 r.) - polski etnograf , archeolog i historyk ; jeden z głównych prekursorów badań nad Słowiańszczyzną.

Życiorys

Adam Czarnocki urodził się w niezamożnej rodzinie szlacheckiej . W 1795 r. ojciec oddał go pod opiekę krewnego, Ksawerego Czarnockiego, do Lecieszyna. W tym majątku podstolego witebskiego nie był jednak traktowany na równi z innymi członkami szlacheckiej rodziny, co spowodowało jego rozgoryczenie i zwrócenie się ku klasie chłopskiej . Ukończył szkołę powiatową w Słucku w 1801 r. Potem zaczął się przygotowywać do zawodu prawnika. Praktykę odbywał w Nowogródku i Mińsku . W 1807 r. przyjął posadę plenipotenta dóbr hrabiego Józefa Niesiołowskiego i osiadł w Worończy.

W roku następnym carska policja przechwyciła jego list odpowiadający na wezwanie do wstępowania w szeregi wojska polskiego w Księstwie Warszawskim . Nocą z 25 na 26 marca 1809 r. został aresztowany, a następnie skazany na dożywotnią służbę "w sołdatach". Wysłany do dywizji w Omsku , w czasie pieszej wędrówki na Syberię prowadził raptularz zatytułowany "Bez chęci podróż moja", który obecnie pozostaje zaginiony. Latem 1810 r. udało mu się pod Bobrujskiem uciec z dywizji. Wstąpił do piątego pułku piechoty i z armią Napoleona zawędrował aż pod Smoleńsk .

Pseudonim Zorian Dołęga Chodakowski przyjął w 1813 r. i wtedy na dobre rozpoczął badania ludoznawcze. Przez kilka lat wędrował po kraju , notował pieśni i podania ludowe, gromadził materiały z zakresu "starożytności słowiańskich". W 1817 r. uzyskał protekcję i wsparcie finansowe księcia Adama Jerzego Czartoryskiego . Aby uzyskać stałą dotację instytucji naukowej na dalsze badania, napisał wiosną 1818 r. w Sieniawie rozprawę "O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem". Została opublikowana w 5 numerze "Ćwiczeń Naukowych". Jednak przedsięwzięcie Zoriana zostało ocenione negatywnie i odrzucone, najpierw na Uniwersytecie Wileńskim , a potem wśród rosyjskich mecenasów. W 1819 r. został wybrany na członka Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk . Został przychylnie przyjęty przez rosyjskie środowisko naukowe, m.in. dzięki krytyce tekstów historyka Mikołaja Karamzina , który miał wielu wrogów w swoim środowisku. Przedstawiony przez Chodakowskiego "Projekt naukowej podróży po Rosji" uzyskał subwencję, choć rok później ją stracił poprzez wpływy Karamzina .

Ożenił się z Konstancją Fleming w roku 1819 . W przeciągu dwóch lat zmarł syn z tego związku, a potem również żona. Wkrótce Chodakowski ożenił się powtórnie.

Popadł w biedę i ogromne długi i do końca życia nie uzyskał już finansów na badania. Mimo to dalej ciężko pracował i gromadził materiały. Ostatnią rozprawę, "Próba wyjaśnienia słowa kniaź – ksiądz", ukończył w 1824 r. Pod koniec życia podjął posadę zarządcy dóbr u pewnego ziemianina w guberni twerskiej . Tam zmarł w 1825 r. w nieznanych okolicznościach.

Dorobek naukowy

Najważniejsze tezy zawarł w rozprawie "O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem". Chrześcijaństwo , według Chodakowskiego, zatarło cechy Słowian , zniszczyło ich dorobek kulturowy. Elementy pogańskiej historii , religii , kultury miały przetrwać w folklorze ludowym . Chodakowski postulował odrodzenie narodu dzięki szeroko zakrojonym badaniom nad ludem wiejskim i jego obyczajami. Pisał: "Trzeba pójść i zniżyć się pod strzechę wieśniaka w różnych odległych stronach, trzeba śpieszyć na jego uczty, zabawy i różne przygody. Tam, w dymie wznoszącym się nad głowami, snują się jeszcze stare obrzędy, nucą się dawne śpiewy i wśród pląsów prostoty odzywają się imiona bogów zapomnianych. W tym gorzkim zmroku dostrzec można świecące im trzy księżyce, trzy zorze dziewicze, siedem gwiazd wozowych".

Zebrał około 2 tys. pieśni polskich , rusińskich , rosyjskich , czeskich . Część z nich została opublikowana jako "Śpiewy sławiańskie pod strzechą wiejską zebrane".

Prócz zapoczątkowania badań etnograficznych był również prekursorem archeologii i toponomastyki . Rozkopywał grodziska i kurhany . Na tej podstawie opracował teorię wschodniosłowiańskich grodzisk, które nazywał "stare-sta".

W okresie swego życia był również najlepszym znawcą, niedawno wtedy odkrytego, tekstu "Słowa o wyprawie Igora" .

Chodakowski na określenie Słowian używał nazwy "Sławianie", którą wywodził od sławy i przytaczał na poparcie swej tezy liczne argumenty językowe.

Wpływ na literaturę

Pokolenie romantyków ruszyło w ślady Chodakowskiego szukając wśród ludu natchnienia i budulca dla swej twórczości. Wytworzył się nowy typ literata-wędrownika a moda ta stała się powszechna. Wędrówki po kraju prowadzili Seweryn Goszczyński , Ryszard Berwiński , Lucjan Siemieński , Kazimierz Władysław Wójcicki i inni.

Pieśń gminna została rozsławiona najpierw przez " Ballady i romanse " Mickiewicza . Potem przez " Dziady " Mickiewicza , " Zamek kaniowski " Goszczyńskiego , poezję Bohdana Zaleskiego a przede wszystkim przez "Pieśń Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda".

Nazwisko Chodakowskiego po raz pierwszy pojawiło się w utworach poetyckich w 1832 r. w "Córze Sławy" Jana Kollara i "Jezierskim" Puszkina . Pierwszym takim utworem polskim był "Mistrz" Dominika Magnuszewskiego . Jako Zorian występuje też w "Królu-Duchu" Juliusza Słowackiego . Był też pierwowzorem poety Justyna z powieści Kraszewskiego "Dwa światy".

Dzieła

• O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem ( 1818 ) [1] ; O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz inne pisma i listy, opracował i wstępem opatrzył J. Maślanka, Warszawa 1967
• Śpiewy sławiańskie pod strzechą wiejską zebrane – wydane po śmierci. Część w 1833 roku, całość w 1973 roku (wstępem i komentarzem opatrzył J. Maślanka, przedmową poprzedził J. Krzyżanowski).
• Stare-sta (1821).
• Próba wyjaśnienia słowa kniaź – ksiądz (1824)

Wszystkie rękopisy Zoriana zawierające podania i mity starosłowiańskie wciąż są niewydane.

Źródła

• Julian Maślanka, Zorian Dołęga Chodakowski. Jego miejsce i wpływ na polskie piśmiennictwo romantyczne, Kraków 1963
• L. Małasz-Aksamitowa, "Pionier folklorystyki słowiańskiej Zorian Dołęga Chodakowski" w: Literatura Ludowa, 1967, R. II, nr 1-3
• Cz. Zgorzelski, "Z dziejów Sławy Zoriana Dołęgi Chodakowskiego" w: Od Oświecenia ku Romantyzmowi i współczesności..., Kraków 1978
• W. Mokry, "Wkład Zoriana Dołęgi Chodakowskiego w życie naukowe i literackie Ukrainy i Rosji" w: R. Łużny (red.), Polacy w życiu kulturalnym Rosji, Prace Komisji Słowianoznawstwa, 45, Kraków 1985
• Maria Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006