Mitrydates VI Eupator (ur.
132 p.n.e.
, zm.
63 p.n.e.
) –
król Pontu
z dynastii
Mitrydatydów
, panował w latach
120
-63 p.n.e., władca
Bosporu
od około 107 do 63 p.n.e.
Rodzina
Był synem
Mitrydatesa V Euergetesa
. Pierwszą żoną Mitrydatesa była jego siostra Laodike, którą kazał zamordować w
99 p.n.e.
, drugą żoną była Nysa, córka Gordiosa z Kapadocji. Miał wiele dzieci, był ojcem m.in. córek Nyssy i Mitrydatis oraz synów
Farnakesa
i Macharesa.
Jego córka
Kleopatra z Pontu
była żoną króla Armenii
Tigranesa II Wielkiego
.
Walka o władzę
Pomimo objęcia tronu pontyjskiego w 120 p.n.e., ze względu na małoletniość władcy, rzeczywiste rządy sprawowała jego matka. Między
115
a
112 p.n.e.
[1] doszło do walki o władzę między nim a jego matką i młodszym bratem. Matka chciał go zabić i uczynić władcą jego brata. Mitrydates uciekł w góry, ale po jakimś czasie powrócił, prowadząc armię swoich zwolenników, odsunął matkę i brata-uzurpatora od władzy, uwięził ich[2], przejmując samodzielne rządy w państwie.
Pierwsze podboje
Mitrydates był kontynuatorem ekspansywnej polityki zagranicznej swego ojca. W momencie objęcia tronu przez niego pozycja Pontu w Azji Mniejszej była poważnie zagrożona. Paflagonia ogłosiła swoją niezależność, a
Frygia
związała się z
Rzymem
. W porozumieniu z królem
Bitynii
, Nikomedesem IV, Mitrydates opanował szybko Paflagonię. Wkrótce jednak doszło między nimi do sporów w związku z próbami Mitrydatesa opanowania
Kapadocji
. Podporządkował sobie tzw.
Armenię
Mniejszą (środkowo-wschodnia
Azja Mniejsza
) oraz
Kolchidę
(obecnie
Abchazja
). Wszędzie trony obsadzał swoimi krewnymi i stronnikami.
Zajęcie Królestwa Bosporańskiego
Około
110 p.n.e.
władza Mitrydatesa została rozciągnięta również na greckie miasta na terenie
Państwa Bosporańskiego
i reszty
Krymu
. Wykorzystał dawny układ z
Chersonezem
jako pretekst do zagarnięcia tego miasta. W tych czasach Bosporańczycy zmuszeni byli płacić
daninę
Scytom krymskim
, którzy w połowie II wieku p.n.e. zwiększyli swe żądania. Król bosporański Parisades Ostatni, nie mogąc zapłacić ani też odeprzeć zbrojnie „barbarzyńców", szukał poparcia u Mitrydatesa. W 110 r. p.n.e. armia Mitrydatesa pod wodzą
Diofantosa
pokonała najeźdźców i zajęła
Neapol Scytyjski
. W
108 p.n.e.
(lub 107 p.n.e.) Parisades został zabity podczas powstania Scytów i sarmackich mieszkańców Pantikapajonu pod przywództwem
Saumakosa
. Przypuszcza się, że za wybuchem powstania mógł stać Mitrydates, chcący obalić dynastię
Spartokidów
i objąć po nich tron[3]. Powstanie zostało stłumione przez Diofantosa w następnym roku. Mitrydates zawładnął wtedy w pełni Królestwem Bosporańskim. Ustanowił na Krymie wicekrólestwo z siedzibą w
Pantikapajonie
, dotychczasowej stolicy Bosporu. Prócz tego Mitrydates zyskał poparcie greckich miast na zachodnich wybrzeżach
Morza Czarnego
.
Wojny z Rzymem
I wojna z Rzymem
Przed rozpoczęciem wojny z Rzymem Mitrydates zgromadził olbrzymią armię, składającą się z 250 tysięcy żołnierzy
piechoty
i 40 tysięcy
kawalerii
, wspieranych z morza przez 400
okrętów
. Dysponując takimi siłami, wspierany dodatkowo siłami swojego zięcia, króla
Armenii
Tigranesa
, w
92 p.n.e.
opanował Kapadocję, jednak został wkrótce zmuszony przez Rzymian do odwrotu. Ponawiane przez Mitrydatesa próby podporządkowania sobie
Galacji
i
Pamfilii
(
91 p.n.e.
lub
90 p.n.e.
) spowodowały kontrakcję rzymską – w
89 p.n.e.
został zmuszony przez
legata
rzymskiego Akwiliusza do wycofania się z zajętych uprzednio terytoriów, po czym został zaatakowany w 88 p.n.e., z namowy Akwiliusza, przez króla Bitynii Nikomedesa IV Filopatora, swojego dotychczasowego sojusznika, a następnie przez samego Akwiliusza, co dało początek tzw. I wojnie z Mitrydatesem (89-
85 p.n.e.
).
Klęska Akwiliusza otworzyła przed Mitrydatesem drogę do rzymskiej prowincji Azja; król Pontu zajął ją w błyskawicznej kampanii, witany entuzjastycznie przez mieszkańców większości tamtejszych miast greckich. Tylko niektóre miasta stawiały opór. Wierność wobec Rzymu zachowała m.in. wyspa
Rodos
, która zdołała się obronić mimo ciężkiego oblężenia.
Po wkroczeniu do prowincji Azja Mitrydates wydał w Efezie edykt, nakazujący w ciągu 30 dni wymordowanie wszystkich przybyszów z Italii bez żadnych wyjątków, mężczyzn, kobiety i dzieci, ludzi wolnych i
niewolników
. Ofiarami rzezi (tzw.
nieszpory efeskie
) padło wówczas 80 tysięcy (wedle innych źródeł nawet 150 tysięcy) osiadłych tam Rzymian i
Italików
. Zainspirowana przez króla rzeź miała na celu mocniejsze przywiązanie do siebie greckich sprzymierzeńców. Temu celowi służyło również zwolnienie miast greckich w Azji na 5 lat od wszelkich podatków.
Zimą 89/88 p.n.e. wojska Mitrydatesa pod wodzą brata królewskiego Archelaosa przeprawiły się do Europy. Po jego stronie stanęła znaczna część Grecji, w tym
Ateny
. Wiosną 87 p.n.e. w Grecji wylądowała, licząca 40 tysięcy żołnierzy, armia rzymska pod wodzą
Sulli
. Wojska pontyjskie stawiły jej czoło w bitwach
pod Cheroneją
i
Orchomenos
w
Beocji
, w obu ponosząc dotkliwe klęski. Wiosną
86 p.n.e.
po dłuższym oblężeniu padły Ateny. W licznych miastach greckich zaczęli dochodzić do głosu zwolennicy porozumienia z Rzymem. W odpowiedzi Mitrydates zaczął bezwzględnie prześladować swoich przeciwników. Pod koniec 86 p.n.e. przeciwnicy Sulli przysłali z Rzymu następną armię dowodzoną najpierw przez Waleriusza Flakkusa, a po jego zgładzeniu – przez
Fimbrię
, który rozbił armię pontyjską nad rzeką Ryndakos i oblegał Mitrydatesa w
Pergamonie
.
Pokój w Dardanos
Sulla, nie chcąc dopuścić, by niemal pewne zwycięstwo przypadło jego rywalowi, a jednocześnie chcąc przywrócić w Rzymie korzystną dla siebie sytuację polityczną, gdyż do głosu doszli jego przeciwnicy, zaproponował Mitrydatesowi pokój, który zawarto latem 85 p.n.e. w
Dardanos
. Warunki pokoju były bardzo niekorzystne dla Mitrydatesa – król zobowiązał się opuścić wszystkie ziemie zagarnięte podczas wojny, wypłacić odszkodowanie oraz wydać zwycięzcy swą flotę egejską liczącą wówczas około 80 okrętów.
Mitrydates a Egipt w dobie wojen z Rzymem
Podczas prowadzonych rokowań w Dardanos ze świty Mitrydatesa zbiegł do obozu Rzymian
Ptolemeusz Aleksander
. On i jego dwaj bracia, synowie aktualnie rządzącego
faraona
Ptolemeusza IX
, również o imieniu Ptolemeusz (późniejszy
Ptolemeusz XII
i Ptolemeusz, późniejszy ostatni władca
Cypru
), dostali się w ręce Mitrydatesa na wyspie
Kos
wraz z majątkiem, zdeponowanym przez ich babkę
Kleopatrę III
w słynnej świątyni
Asklepiosa
, w której młodzi książęta pobierali nauki. Wszyscy trzej z honorami przewiezieni zostali do
Synopy
i tam w 89 p.n.e. synowie Ptolemeusza IX poślubili córki Mitrydatesa, Dynamis i Nyssę. Mitrydates przez zięciów miał nadzieję utwierdzić swoje wpływy w
Egipcie
. Sytuacja ta spowodowała również to, że gdy Sulla poprzez swojego wodza Lukullusa, zwrócił się do Egiptu o pomoc w walce z Mitrydatesem i przysłanie mu floty, Ptolemeusz IX nie przychylił się do tej prośby. Egipt pozostał neutralny w konflikcie.
II wojna z Rzymem
Pokój w Dardanos był w istocie ustną umową między Mitrydates i Sullą, nie został też ratyfikowany przez
senat
i naruszył go już w
83 p.n.e.
Licyniusz Murena,
legat
pozostawiony przez Sullę w Azji, który wtargnął zbrojnie na czele dwóch
legionów
do Pontu i Kapadocji. Awanturnicza ekspedycja, zwana II wojną z Mitrydatesem, zakończyła się w
82 p.n.e.
klęską Rzymian.
III wojna z Rzymem
Do zbliżającego się nieuchronnie kolejnego konfliktu z Rzymem Mitrydates przygotował się starannie: rozbudował swoją armię (jeśli wierzyć autorom antycznym – przeszło 300 tysięcy ludzi) i zawiązał liczne sojusze, m.in. z
Sertoriuszem
, który po klęsce stronników Mariusza utrzymał się w
Hiszpanii
oraz z
piratami
grasującymi na Morzu Śródziemnym.
Wojna wybuchła w
74 p.n.e.
, gdy ostatni król Bitynii, Nikomedes Filopator zapisał swe państwo w testamencie Rzymowi. Mitrydates ujął się wówczas za wydziedziczonym synem Nikomedesa. Po wypowiedzeniu wojny Mitrydates wysłał jedną ze swych armii do Kapadocji, drugą do Frygii, sam zaś z podstawowymi siłami, liczącymi około 120 tysięcy ludzi, wyruszył na zachód, wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego, zajmując bez trudu Paflagonię i Bitynię. Armię tę wspierała płynąca przy brzegu flota pod wodzą Arystonikosa, licząca około 400 okrętów. Następnie Mitrydates podjął oblężenie miasta
Kyzikos
. Uporczywa obrona miasta dała Rzymianom czas na zorganizowanie odsieczy przyprowadzonej przez
Lukullusa
, który zimą 74/
73 p.n.e.
zmusił wojska Mitrydatesa do odwrotu; jednocześnie flota rzymska – pokonana niedawno
pod Chalkedonem
– tym razem odniosła zwycięstwo w bitwie pod Lemnos. Jesienią 73 p.n.e. Lukullus przeszedł do ofensywy w Bitynii, a w 72/71 p.n.e. zaatakował rdzenne terytorium Pontu. W
bitwie pod Kabeirą
Mitrydates poniósł całkowitą klęskę i musiał ratować się ucieczką do Armenii, zarządzanej przez jego zięcia Tigranesa. Tymczasem wojska Lukullusa zajęły cały Pont wraz z twierdzami w
Amasei
,
Synopie
,
Amisos
.W 69 r. p.n.e. zaatakował sojusznika Pontu- Armenię.Podczas oblężenia stolicy, w czasie
bitwy pod Tigranocertą
pokonał ormiańskiego króla
Tigranesa II
. Po wymuszonym buntem w armii, odwrocie Lukullusa w
68 p.n.e.
Mitrydates pospiesznie powrócił do Pontu i przy pomocy Tigranesa Wielkiego odzyskał swe królestwo. W
66 p.n.e.
zaatakowany przez
Pompejusza Wielkiego
został rozbity pod Nikopolis. Uszedł do Kolchidy, a później na Krym.
Na Krymie
Na Krymie, po skazaniu na śmierć
Macharesa
, jednego ze swych synów, który jeszcze w
70 p.n.e.
przeszedł na stronę Rzymu, Mitrydates rozpoczął energiczne przygotowania do dalszej wojny. Plan jego zakładał wciągnięcie do walki
Scytów
i
Getów
, marsz w górę
Dunaju
, połączenie się z
Galami
i wspólny atak przez północną Italię na Rzym, a także atak na
bałkańskie
posiadłości Rzymu od północy, od strony Dunaju. Bezlitosny wyzysk podatkowy i okrutne rządy doprowadziły jednak do buntu królewskich poddanych. Na jego czele stanął syn Mitrydatesa, Farnakes. Mitrydates, osaczony w bosporańskiej stolicy Pantikapajonie, popełnił samobójstwo. Początkowo zażył truciznę, gdy ta nie podziałała, Gal ze straży przybocznej na jego polecenie przebił go mieczem. W śmierci tej towarzyszyły mu dobrowolnie dwie wierne córki Mitrydatis i Nyssa.
Po śmierci
Ciało Mitrydatesa odesłane zostało, po zabalsamowaniu, przez Farnakesa do Pompejusza na znak dobrej woli i przyjaźni. Pompejusz nakazał umieścić je w specjalnym grobowcu–
mauzoleum
, wybudowanym na swój rozkaz w Synopie. W
triumfie
, jaki zwycięski wódz odbył w Rzymie wzięła udział jedynie podobizna Mitrydatesa, wykonana z litego
złota
i mierząca 3,5 m wysokości. Za figurą szły niektóre spośród licznych dzieci pokonanego władcy.
Mitrydates jako człowiek
Mitrydates był Hellenem z kultury i języka. Źródła starożytne przypisują mu niemal nadludzkie cechy. Na co dzień rozmawiał zwykle po grecku (w tzw.
języku koine
), ale był też
poliglotą
– znał podobno 21 innych języków różnych sąsiednich ludów. Starannie wykształcony, rozmiłowany w
literaturze
i
sztuce greckiej
, utrzymywał rozliczne kontakty z wybitnymi przedstawicielami kultury hellenistycznej, opiekował się nauką i sztuką (pisał prace
przyrodoznawcze
), był energicznym, odważnym wodzem, błyskotliwym politykiem, za co podziwiano go już w
starożytności
. Był przy tym niesłychanie zabobonny, wierzący we wróżby, sny, przeczucia. Odznaczał się niespotykaną siłą i zręcznością. Podobno prześcigał w biegu najszybsze zwierzęta, brał udział w wielu zawodach i prawie zawsze okazywał się zwycięzcą. Umiał ujeżdżać najdziksze konie, co zresztą uwielbiał. Był niezwykle biegły we władaniu bronią, w walce i na polowaniach. Cechowała go wielka energia i przedsiębiorczość, a przy tym upór i wytrwałość w dążeniu do wyznaczonych celów. Nie przebierał przy tym w środkach. Szeroko słynął z dzikiego okrucieństwa nie tylko wobec wrogów, lecz również swej własnej rodziny. Na jego rozkaz zgładzono jego własną matkę, siostrę będącą jednocześnie jego pierwszą żoną, trzech własnych synów i tyleż córek. Skazanie na wyszukaną śmierć, wyłupywanie oczu, obcięcie rąk, trucizna itd. to nagminnie stosowane przez niego środki zwalczania przeciwników i niechętnych, często zupełnie przypadkowych ludzi. Równocześnie sam podobno uodpornił się na wszelką truciznę, zażywając lub mając w pogotowiu odpowiednie
antidota
.
Mitrydates w kulturze wieków późniejszych
Życie wielkiego władcy Pontu stało się inspiracją dla wielu twórców.
Racine
napisał
tragedię
opisującą życie Mitrydatesa, która była ulubioną sztuką
króla Francji
Ludwika XIV
. Opery na temat życia władcy Pontu skomponowali
Scarlatti
i
Mozart
. Dramatopisarze i kompozytorzy przedstawiali go jako na poły helleńskiego
patriotę
, a na poły
orientalnego
despotę
.
Podsumowanie
Zaliczał się do najgroźniejszych przeciwników Rzymu na Wschodzie. Bliski był stworzenia mocarstwa jednoczącego w swych granicach ziemie leżące w basenie Morza Czarnego. Był niewątpliwie najpotężniejszym władcą z dynastii Mitrydatydów, przy którym Pont wyrósł na prawdziwą potęgę wschodniego regionu Morza Śródziemnego i Morza Czarnego.
Przypisy
- ↑ różni autorzy podają różne daty
- ↑ niektórzy autorzy piszą, że raczej miało to miejsce w wyniku przewrotu pałacowego
- ↑ za: Ascherson N. – „Morze Czarne”
Zobacz też
Bibliografia
- (
ros.
) Andrejew A.R. – „Historia Krymu”, 2002;
[1]
- Ascherson N. – „Morze Czarne”, Zysk i S-ka Wydawnictwo s.j., Poznań 2002, s. 237,
- Axelrod A., Phillips Ch. – „Władcy, tyrani, dyktatorzy. Leksykon”, wyd. Politeja, Warszawa 2000, s. 418-419,
- Iwaszkiewicz P., Łoś W., Stępień M. – „Władcy i wodzowie starożytności. Słownik”, WSiP, Warszawa 1998, s. 271-272,
- Jaczynowska M. – „Historia starożytnego Rzymu”, PWN, Warszawa 1983, s 136-137,
- King Ch. – "Dzieje Morza Czarnego", PIW, Warszawa 2006, s. 60-65,
- Kwiatkowski B. – „Poczet faraonów”, Iskry, Warszawa 2002, s. 919-920, 923,
- Łoposzko T. – „Starożytne bitwy morskie”, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1992, s. 322-331,
- McCullough C. – "Wieniec z trawy", Zysk i S-ka, (powieść, ale z dużym umocowaniem historycznym)
- Praca zbiorowa pod redakcją
Aleksandra Krawczuka
,
2005
, "Wielka Historia Świata Tom 3 Świat okresu cywilizacji klasycznych", s. 305, Oficyna Wydawnicza FOGRA,
-
Sulimirski T.
– „Sarmaci”, PIW, Warszawa 1979, s. 103,
- Swiderkówna A. – „Siedem Kleopatr”, Wiedza Powszechna/Bellona, Warszawa 1999, s. 219-221, ISBN (Wiedza Powszechna) 83-214-1164-9, (Bellona) 83-11-09008-4
- (
ukr.
) Pitkowy I., Szust R. – „Przewodnik po historii Ukrainy”;
[2]