Tchawkowce, tchawkodyszne - największa grupa w typie stawonogów , jednostka systematyczna w różnych źródłach podnoszona do różnej rangi.

Podtyp tchawkowce – Tracheata, jako synonimy funkcjonują nazwy i jednostki taksonomiczne: tchawkowce właściwe – Eutracheata, czułkowce – Antenata, wargowce – Labiata, jednogałęziowe – Uniramia . Różnice w poglądach systematycznych wynikają z nadawania poszczególnym cechom budowy różnego znaczenia w powiązaniu do cech innych stawonogów, na przykład akcentowania jednogałęzistych odnóży (Uniramia), występowania tchawek (Tracheata^[1], Eutracheata^[2]), obecności czułków (Antenata). Różnice w ujęciach systematycznych wynikają także ze stanu wiedzy i poglądów na monofiletyczność lub polifiletyzm całego podtypu oraz poszczególnych gromad wśród tchawkowców.

Tchawkowce to stawonogi zbudowane z głowy i tułowia lub z głowy, tułowia i odwłoka; na głowie para czułków, żuwaczki , szczęki I i szczeki II pary zrośnięte w wargę dolną, oddychające tchawkami.

Budowa

Podtyp Eutracheata obejmuje stawonogi typowo lądowe, z których tylko nieliczne przystosowały się do wtórnego życia w wodzie (niektóre nowsze badania wskazują na pierwotnie wodne przystosowania tej grupy). Oddychają za pomocą tchawek (systemu chitynowych rureczek, rozprowadzających tlen z powietrza do wszystkich tkanek). Formy małe mogą nie mieć tchawek – wymiana gazowa u nich odbywa się całą powierzchnią ciała. Nieliczne przeszły do życia w wodzie (głównie wód słodkich, śródlądowych) ale i u tych form narządami oddechowymi są tchawki lub skrzelotchawki (zmodyfikowane tchawki).

W związku z odciążeniem układu krwionośnego z funkcji oddechowych, układ ten u tchawkodysznych jest w znacznym stopniu uproszczony (w stosunku do stojących „niżej: pierścienic ). Krew bez barwnikowa, układ krwionośny otwarty .

Ciało tchawkodysznych składa się z tagm, z mniej wyraźnie zaznaczonych u wijów, bardzo wyraźnie u owadów. Proces cefalizacji daleko posunięty.

Tchawkodyszne mają jedną parę czułków (antennae), których homologia w stosunku do skrzelodysznych ( Branchiata ) nie jest w pełni wyjaśniona.

Charakteryzują się segmentacją ciała, niektóre mają bardzo wyspecjalizowane odnóża .

Układ nerwowy dobrze wykształcony, większość tchawkowców ma bardzo dobry wzrok .

Jama ciała zawiera tzw. ciało tłuszczowe. Narządy wydalnicze to cewki Malpighiego .

Układ oddechowy oparty na tchawkach , które prócz tchawkowców występują jeszcze u pajęczaków i pazurnic . U larw występują skrzelotchawki .

Zwierzęta rozdzielnopłciowe o zapłodnieniu wewnętrznym . W czasie rozwoju pozazarodkowego przechodzą przeobrażenie . U niektórych rozwój prosty .

Systematyka

Jako jeden z podtypów w typie stawonogi , obok podtypu trylobitowce , skorupiakokształtne, szczękoczułkowce i kikutnice . Badania Kukalovej-Peck, wkazujące na pierwotnie wielogałęzistość odnóży tchawkowców z jednej strony podważa sens wyróżniania Uniramia , z drugiej wskazuje na ścisłe powiązania filogenetyczne tchawkowców z trylobitowcami.

Podtyp Eutracheata dzielony bywa na 5 gromad (zakładany jest polifiletyzm wijów):

• Chilopoda
• Diplopoda
• Pauropoda
• Symphyla
• Insecta

W starszej literaturze wyróżnia się tylko dwie gromady:

• Myriapoda (czasem przez niektórych podnoszone do rangi podtypu)
• Insecta (czasem przez niektórych podnoszone do rangi podtypu)

Podstawa tego podziału jest liczba tagm budujących ciało. Wije maja dwie tagmy: głowę i tułów, owady - głowę, tułów i odwłok.

Podział taki jest krytykowany ze względu na fakt, iż wije (Myriapoda) uważane są za sztuczną, polifiletyczna grupę. Jednocześnie trudno ustalić pokrewieństwo między parecznikami (Chilopoda), dwuparcami (Diplopora) i skąponogami (Pauropoda) i drobnonogami (Symphyla). Prowizorycznym rozwiązaniem było m.in. wyróżnienie dwóch podgromad: przodopłciowe (Progoneata z dwuparcami – Diplopora, skąponogami – Pauropoda i drobnonogami – Symphyla) i tyłopciowych (Opisthogoneata z parecznikami - Chilopoda)^[2].

Uważa się, że „Myriapioda” to co najmniej trzy linie rozwojowe: Chilopoda posiadające szczękonóża , Dignatha (o dwóch parach narządów gębowych – Diplopora i Pauropoda ) i Trignatha (o trzech parach narządów gębowych ( Symphyla oraz Insecta ). Wobec różnorodnych wątpliwości dawnych „wijów” często nie rozpatruje się ich jako jednej gromady ale jako 4 samodzielne gromady o bliżej nie wyjaśnionym pokrewieństwie filogenetycznym.

Przypisy

Bibliografia:

• Eugeniusz Grabda (red.), 1985. Zoologia – Bezkręgowce , tom II, część druga. Warszawa PWN.
• Czesław Jura, 1997. Bezkręgowce – podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Wyd. II, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa