Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (NZW) – konspiracyjna organizacja wojskowo-polityczna o charakterze narodowym działająca w latach 1944 / 1945 - 1956 .

Zarys historyczny

Po upadku powstania warszawskiego Armia Krajowa przeżywała poważny kryzys i nie była w stanie skutecznie przeciwstawić się przejmującym władzę komunistom. W związku z tym inicjatywę w kraju postanowili przejąć narodowcy. Chodziło o odbudowanie konspiracyjnych struktur po załamaniu się działalności największej dotychczas organizacji i utworzenie nowej, która byłaby lepiej przystosowana do warunków po zajęciu ziem polskich przez Armię Czerwoną i powstaniu tzw. władzy ludowej. W listopadzie 1944 r. w Grodzisku Mazowieckim pod Warszawą doszło do spotkania przedstawicieli Stronnictwa Narodowego , na którym zostało formalnie utworzone Narodowe Zjednoczenie Wojskowe. Początkowo funkcjonowało ono także pod nazwą Narodowy Związek Zbrojny, która jednak nie przyjęła się na stałe. Inicjatorami jego utworzenia byli: August Michałowski ps. "Roman" – kierownik Wydziału Wojskowego Zarządu Głównego SN, ppłk Albin Walenty Rak ps. "Lesiński" – komendant główny NSZ-AK, mjr Tadeusz Danilewicz ps. "Kuba", "Kossak" – szef sztabu KG NSZ (niescalonego z AK) oraz Zbigniew Stypułkowski ps. "Czemp" – b. sekretarz generalny Tymczasowej Narodowej Rady Politycznej , politycznego organu zwierzchniego nad NSZ. W skład NZW weszły struktury Narodowej Organizacji Wojskowej i Narodowych Sił Zbrojnych , a także niektóre lokalne struktury AK, szczególnie w Białostockiem i na Mazowszu , które nie podjęły działalności w organizacjach powstałych na bazie rozwiązanej AK (tj. NIE , Delegatury Sił Zbrojnych , Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość , Ruchu Oporu Armii Krajowej , czy Konspiracyjnego Wojska Polskiego ). Oddziały partyzanckie NOW-AK i NSZ-AK w większości nie ujawniały się wobec wkraczających Sowietów, dlatego były w mniejszym stopniu rozpracowane przez NKWD , a także przez rodzime siły komunistyczne (gł. PPR i AL ).Siedzibą Komendy Głównej NZW była Łódź . Organizacja podlegała politycznie Wydziałowi Wojskowemu ZG SN.

Do lutego 1945 r. trwał etap tworzenia struktur organizacyjnych NZW, w ciągu marca uformował się sztab i Komenda Główna, a do czerwca kształtowała się struktura terenowa i trwały próby akcji scaleniowej z innymi organizacjami podziemnymi. W poł. 1945 r. NZW liczyło ok. 30 tys. członków, w tym ok. 7 tys. w oddziałach partyzanckich. Na pocz. 1946 r. KG NZW podporządkowały się resztki NSZ-OP z przywódcami: ppłk. NSZ Stanisławem Kasznicą i mjr. NSZ Lechem Neymanem , zaś jesienią tego roku do NZW przyłączył się, rozbity przez UB, Okręg VII NSZ z kpt. Henrykiem Flame na czele. W marcu 1946 r. polityczni przedstawiciele NZW weszli w skład Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej , który był przedstawicielstwem antykomunistycznych organizacji niepodległościowych i działał do stycznia 1947 r. W marcu i kwietniu 1946 r. w wyniku rozległych aresztowań UB rozbiło prawie całą KG NZW i niektóre komendy Okręgów. Nie były one już później odtwarzane w takiej skali, jak na początku działalności. Na pocz. 1947 r., wobec coraz większego terroru ze strony komunistów i spadku nadziei na wybuch III wojny światowej, część członków NZW ujawniła się po uchwaleniu przez Sejm amnestii 22 lutego 1947 r. Reszta struktur terenowych pozostawała w konspiracji do pocz. lat 50. Najdłużej działała Komenda Powiatowa NZW Bielsk Podlaski , która ujawniła się w Warszawie dopiero jesienią 1956 r.

Program i cele NZW

Głównymi celami polityczno-wojskowymi NZW były: prowadzenie walki zbrojnej o wyzwolenie Polski spod komunistycznej władzy, odbudowa suwerennego państwa polskiego z przedwojenną granicą wschodnią i granicą zachodnią na linii rzek Odry i Nysy Łużyckiej , nadanego przyszłemu państwu charakteru narodowo-katolickiego. Program ten w zwięzły sposób został sformułowany w rozkazie komendanta głównego NZW, mjr. T. Danilewicza z 1 września 1945 r., który mówił:

• "1. Walczymy o pełne wyzwolenie Polski spod okupacji i wpływów sowieckich zarówno bezpośrednich, jak i za pośrednictwem swoich agentów [Grupa Bieruta ].
• 2. Prowadzimy walkę o całość ziem wschodnich w granicach z 1939 r.
• 3. Z walki o Wielką Polskę nie rezygnujemy pod wpływem terroru Rosji Sowieckiej i jej agentur".

Działania zbrojne

Narodowe Zjednoczenie Wojskowe było jedną z największych powojennych organizacji niepodległościowych działających w warunkach tzw. drugiej konspiracji. W latach 1945-1947 oddziały partyzanckie NZW prowadziły liczne akcje zbrojne w ramach Polskiego powstania antysowieckiego przeciwko komunistycznym siłom bezpieczeństwa ( KBW , UB, MO , ORMO ), a także NKWD, natomiast w mniejszym stopniu przeciwko regularnym oddziałom LWP .

Oddziały partyzanckie NZW od lipca 1945 r. wchodziły w skład pionu Pogotowia Akcji Specjalnej (PAS). W początkowym okresie liczyły one nawet po 200-300 partyzantów. Najmniejszymi jednostkami były kompanie i plutony (patrole). Najwięcej oddziałów działało na obszarze północnego Mazowsza, w Białostockiem, Lubelskiem, Rzeszowskiem i na Podlasiu . Do podstawowych zadań oddziałów PAS należało prowadzenie samoobrony i wykonywanie wyroków śmierci głównie na członkach PPR i funkcjonariuszach UB i ich współpracownikach.

Oddziały NZW rozbijały komunistyczne więzienia, zdobywały broń i fundusze, chroniły majątek narodowy przed sowiecką grabieżą, przeprowadzały akcje ekspriopracyjne. Do jednego z największych ich sukcesów zbrojnych można zaliczyć bitwę, która odbyła się 6 maja 1945 r. pod wsią Kuryłówka między zgrupowaniem oddziałów NZW Okręgu Rzeszowskiego pod dowództwem mjr. Franciszka Przysiężniaka ps. "Ojciec Jan" a grupą NKWD. Poległo wówczas kilkudziesięciu żołnierzy sowieckich.

Pomimo dużych strat w ludziach na skutek walk i aresztowań, do końca lat 40. udawało się odtwarzać stany osobowe oddziałów partyzanckich NZW, gdyż z powodu terroru komunistycznego wielu ochotników i ludzi "spalonych" napływało do nich. Władze komunistyczne stosowały przeciwko konspiracji narodowej najbardziej perfidne metody. Jedną z nich była działalność tzw. band pozorowanych, składających się z funkcjonariuszy UB, KBW, rzadziej żołnierzy LWP, którzy udawali prawdziwe oddziały partyzanckie (byli poprzebierani i wyposażeni jak "leśni") i w ten sposób prowadzili rozpoznawanie struktur konspiracyjnych. Nie cofały się one nawet przed popełnianiem morderstw i skrytobójstw, w tym na kobietach i dzieciach. Ich działalność miała obciążać konto podziemia niepodległościowego i przedstawić je w jak najgorszym świetle w oczach społeczeństwa.

Pomimo obław i pacyfikacji z udziałem grup operacyjnych UB i NKWD oraz regularnych jednostek wojskowych LWP, do pocz. lat 50. utrzymywały się w terenie mniejsze oddziały NZW, składające się z kilkunastu lub najczęściej kilku partyzantów, szczególnie na Białostocczyźnie i Mazowszu. Na tych terenach też najdłużej utrzymywały się komendy powiatowe NZW: Maków Mazowiecki – do sierpnia 1950 r., Ciechanów – do kwietnia 1951 r., Kolno – do kwietnia 1952 r., Bielsk Podlaski – do jesieni 1956 r. W późniejszych latach w terenie utrzymywali się jedynie pojedynczy partyzanci NZW, jak Michał Krupa ps. "Wierzba" (przetrwał w konspiracji do lutego 1959 r.), czy Andrzej Kiszka ps. "Dąb" (ukrywał się w leśnym bunkrze koło Huty Krzeszowskiej aż do 31 grudnia 1961 r.).

Dowódcy

Do najważniejszych dowódców partyzanckich NZW należeli:

• mjr Franciszek Przysiężniak ps. "Ojciec Jan", "Marek"
• ppłk. Władysław Żwański ps. "Iskra", "Błękit"
• kpt. Romuald Rajs ps. "Bury"
• kpt. Jan Karol Dubaniowski ps. "Salwa"
• kpt. Józef Zadzierski ps. "Wołyniak"
• Bronisław Gliniak ps. "Radwan"
• Franciszek Szarek ps. "Lis"
• por. Stanisław Pelczar ps. "Majka"
• pchr. Henryk Borucki ps. "Babinicz", "Dąb"
• ppor. Czesław Tymiński ps. "Mściwy"
• por. Kazimierz Żebrowski ps. "Bąk"
• por. Franciszek Majewski ps. "Mściciel", "Słony"
• por. Adam Kotowski ps. "Kłos"
• ppor. Zdzisław Witkowski ps. "Płomień"
• por. Zbigniew Żwański ps. "Noc"
• por. Zbigniew Zalewski ps. "Drzymała"
• por. Antoni Fryszkowski ps. "Ryś"
• por. Tadusz Gajda ps. "Tarzan"
• por. Roman Dziemieszkiewicz ps. Adam", "Pogoda"
• Franciszek Cieślak ps. "Szatan", "Wilczur"
• por. Henryk Jastrzębski ps. "Bohun", "Zbych"
• st. sierż. Wiktor Stryjewski ps. "Cacko"
• st. sierż. Mieczysław Dziemieszkiewicz ps. "Rój"

Pion wywiadu, propagandy i sądownictwa

W NZW istniały silnie rozwinięte piony: wywiadu, propagandy i sądownictwa. W początkowym okresie działalności w latach 1945-1946 kierownictwu organizacji udało się wprowadzić swoich ludzi jako tzw. "wtyczki" do niektórych lokalnych urzędów UB i MO. Informowali oni o planowanych i prowadzonych działaniach przez komunistów. Inną metodą wywiadowczą było zgłaszanie własnych "ochotników" do komunistycznych służb bezpieczeństwa. Przechodzili oni odpowiednie przeszkolenie, a następnie wracali do oddziałów NZW, posiadając wiedzę o metodach działania komunistów przeciwko podziemnym organizacjom. Do tych zadań wybierano specjalnie wyselekcjonowanych oficerów i podoficerów.

Bardzo istotną rolę odgrywał pion propagandy NZW. Do jego głównych zadań należało wydawanie konspiracyjnej prasy, ulotek, materiałów propagandowych oraz dostarczanie danych o sytuacji w kraju i na świecie z nasłuchów radiowych i informacji napływających z poszczególnych ogniw organizacji, a także przedstawianie społeczeństwu informacji niedostępnych w oficjalnej propagandzie komunistycznej bądź też podawanych w sposób tendencyjny. Istniała prasa na szczeblu centralnym, wśród której główną rolę odgrywał tygodnik, a potem dwutygodnik "Walka", oficjalny organ prasowy SN podczas okupacji niemieckiej. Prawie wszystkie Okręgi NZW oraz część powiatów wydawały swoje pisma. W początkowym okresie robiły to nawet niektóre oddziały leśne.

W NZW istniał również pion sądownictwa. Niestety brakuje materiałów dotyczących jego funkcjonowania. Wiadomo, że na szczeblu centralnym istniał tzw. "Sąd Organizacyjny". Sądy zorganizowane były także w poszczególnych Okręgach i Powiatach, natomiast w oddziałach partyzanckich istniały wojskowe sądy doraźne. W ich skład wchodzili: oficer, podoficer i szeregowy. Zajmowały się one sprawami dyscyplinarnymi członków NZW oraz sprawami konfidentów. Podstawą wydawanych wyroków były spisywane zeznania świadków. Stosowano różne kary: od chłosty lub grzywny na rzecz NZW do kary śmierci za najpoważniejsze przestępstwa.

Wydawane pisma

• "Walka" – główny organ prasowy NZW, wydawany do 1947 r., pismo o takiej samej nazwie wychodziło także w Okręgu Białostockim
• "Teka"
• "Oko"
• "Wszechpolak"
• "Głos Jedności Polskiej" – wydawany w Okręgu Rzeszowskim
• "Bałtyckie Echo" – wydawany w Okręgu Mazowieckim
• "Echa leśne" – wydawany w Okręgu Mazowieckim
• "Sygnały"

Struktura organizacyjna

• Komenda Główna NZW
• Komendant główny NZW: ppłk A. W. Rak ps. "Lesiński" (od listopada 1944 r. do stycznia 1945 r.), ppłk Władysław Owoc ps. "Paweł" (od stycznia do marca 1945 r.), ppłk T. Danilewicz ps. "Kuba", "Kossak", "Doman" (od marca do listopada 1945 r.), kpt. Włodzimierz Marszewski ps. "Gorczyca" (od listopada 1945 r. do lutego 1946 r.), płk Bronisław Banasik ps. "Stefan", "Zrąb" (od lutego 1946 r. do stycznia 1948 r.)
• Szef sztabu KG NZW: ppłk T. Danilewicz (do czerwca 1945 r.), kpt. Jerzy Pilaciński ps. "Lech" (od listopada 1945 r. do listopada 1946 r.), mjr Józef Drelichowski ps. "Hen" (od listopada 1946 r. do stycznia 1948 r.)
• Oddział I Organizacyjny: por. Lechosław Roszkowski ps. "Tomasz" (jako p.o. do kwietnia 1945 r.), por. Kazimierz Mirecki ps. "Kazimierz", "Żmuda" (od kwietnia do sierpnia 1945 r.), por. L. Roszkowski (od sierpnia 1945 r. do kwietnia 1946 r.
• Oddział II Wywiadowczy: kpt. W. Marszewski ps. "Gorczyca", kpt. Tadeusz Zawadziński ps. "Wojciech" (od lipca 1945 r. do kwietnia 1946 r.), w międzyczasie mjr NN ps. "Józef" (kilka miesięcy w 1945 r.)
• Oddział III Propagandy: por. Witold Borowski ps. "Witold" (do kwietnia 1945 r.), kpt. J. Pilaciński (od kwietnia do listopada 1945 r.), por. Jan Golka ps. "Klemens" (od listopada 1945 r. do kwietnia 1946 r.)
• Oddział IV PAS: mjr Włodzimierz Kozakiewicz ps. "Barry" (do kwietnia 1945 r.), kpt. Jan Morawiec ps. "Henryk", "Remisz", "Rębacz", "Tajfun" (od kwietnia 1945 r. do marca 1946 r.)
• Wydział Łączności: ppor. Ruta Czaplińska ps. "Ewa" (do kwietnia 1946 r.)
• Biuro Informacji KG NZW (działało od listopada 1945 r.): kpt. J. Pilaciński
• Biuro Dokumentów: por. Mieczysław Gawdzik ps. "Michał Bończa", Stefan Morawiec ps. "Czarny" (do marca 1946 r.)
• Biuro Finansowe: Ludwik Staniszewski ps. "Ludwik"
• Narodowe Zjednoczenie Wojskowe Kobiet (NZWK): komendantka Maria Mirecka ps. "Marta", "Mucha" (do listopada 1945 r.), zastępczyni ppor. Maria Grotowska ps. Amazonka"

Podział terenowy NZW został ustalony w "Rozkazie Specjalnym Nr 1" komendanta głównego NZW ppłk. T. Danilewicza z 26 czerwca 1945 r. Cały kraj podzielono na Obszary i Okręgi, te zaś, w zależności od potrzeb i siły organizacji, dzieliły się na Powiaty. Część Okręgów używała nazwy NZW, ale część występowała do końca konspiracji pod nazwą NOW (np. Okręg Rzeszów , niektóre struktury Okręgu Śląskiego) bądź NSZ (Okręgi: Lublin , Podlasie, Radom ). Przewidywano utworzenie 5 Obszarów, zorganizowano jednak tylko 3: I Warszawski, II Lubelski i V Pomorski. Każdy Obszar miał składać się z trzech Okręgów; Lubelski wyjątkowo z dwóch, ale po pewnym czasie wydzielono w nim także trzeci Okręg Podlasie. Podział organizacyjny w terenie był następujący:

• Okręg Warszawa – miasto (podlegał bezpośrednio KG NZW): ppor. Stefan Nowaczek ps. "Wilk" (do grudnia 1945 r.)
• Obszar I Warszawski: mjr Mieczysław Grygorcewicz ps. "Ostromir", "Miecz" (od czerwca do października 1945 r.), mjr Marian Kamiński ps. Rawicz" (od października 1945 r. do marca 1946 r.)
• Okręg I Warszawa : kpt. Zbigniew Kulesza ps. "Młot", "Grawicz" (od czerwca 1945 r. do kwietnia 1947 r.), chor. Józef Kozłowski ps. "Las", "Vis" (od kwietnia 1947 r. do czerwca 1948 r.), pchor. Henryk Barucki, mjr Romuald Kozioł ps. "Masław", "Pojawa" (od czerwca do października 1945 r.), mjr Marian Kozłowski ps. "Lech", "Dąbrowa", "Przemysław" (od października 1945 r. do kwietnia 1947 r.)
• Okręg III Białystok : mjr M. Grygorcewicz (od czerwca do września 1945 r.), mjr Jan Szklarek ps. "Roja", "Kotwicz" (od września 1945 r. do marca 1946 r.), płk Władysław Żwański ps. "Błękit" (od marca 1946 r. do lipca 1948 r.), por. Kazimierz Żebrowski ps. "Bąk" (od lipca 1948 r. do grudnia 1949 r., bez nominacji Komendy Głównej z powodu braku kontaktu, podporządkował sobie okręgi powiatowe Łomża, Ostrów Mazowiecka i Wysokie Mazowieckie)
• Okręg XXIII Mazowsze Zachodnie (powstał w 1946 r.): por. Stefan Bronarski ps. "Roman" (od 1946 r. do 26 września 1948 r.)
• Obszar II Lubelski: ppłk Tadeusz Zieliński ps. "Wujek", "Dyzma", "Zielonka" (do marca 1946 r.)
• Okręg IV Lublin: ppłk T. Zieliński (do marca 1946 r.), kpt. Anioł Kazimierz Kozłowski ps. "Powron", "Wron", "Pohroń" (od marca do sierpnia 1946 r.), mjr Karol Sęk ps. Rolka", "Jakub" (do 1950 r.)
• Okręg V Rzeszów : por. Kazimierz Mirecki ps. "Kazimierz", "Dominik", "Tadeusz", "Żmuda" (do maja 1945 r.), prof. Józef Sałabun ps. "Grom" (od maja do października 1945 r.), kpt. Piotr Woźniak ps. "Wir" (od października 1945 r. do kwietnia 1947 r.)
• Okręg Podlasie: Wincenty Pic ps. "Łaska" (do kwietnia 1946 r.), mjr Karol Sęk ps. "Rolka" (od kwietnia 1946 r. do grudnia 1950 r.)
• Obszar III – nie został zorganizowany
• Okręg VI Kielce : mjr Stefan Figurski ps. "Zenon" (do października 1945 r.), kpt. NN ps. "Romuald" (od października 1945 r. do prawdopodobnie jesieni 1946 r.)
• Okręg VII Kraków : por. Jerzy Hass ps. "Robert" (do kwietnia 1946 r.)
• Okręg VIII Śląsk : tylko Komenda PAS por. Mikołaj Kuroczkin ps. "Pollus" (do marca 1946 r.)
• Obszar IV – nie został zorganizowany
• Okręg IX Łódź: tylko Komenda PAS z por. Antonim Kularskim ps. "Magister" (do marca 1946 r.)
• Okręg X Poznań : mjr Leon Klencer (Klesner?) ps. "Jan"
• Okręg XI Opole : kpt. dr Stanisław Józefowicz ps. "Wit", "Radwan"
• Obszar V Pomorski: mjr F. Przysiężniak ps. "Marek" (do grudnia 1945 r.)
• Okręg XII Gdańsk -Morski (krypt. "Semper Fidelis Victoria"): mjr Stanisław Pietrasiewicz ps. "Orlicz", "Orski" (od sierpnia 1945 r. do maja 1946 r.)
• Okręg XIII Pomorze : mjr F. Przysiężniak (do grudnia 1945 r.), mjr Stefan Jakubowski ps. "Topór" (od grudnia 1945 r. do czerwca 1946 r.)
• Okręg XIV Szczecin : tylko Komenda PAS z NN ps. "Henryk" (do 1946 r.)

Zobacz też

Żołnierze wyklęci

Bibliografia

Hasło opracowano na podstawie:

• Podziemie niepodległościowe, pod red. Wiesława Leszka Ząbka, Warszawa – Nadarzyn 1997
• oprac. Grzegorz Wąsowski, Leszek Żebrowski, Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, Warszawa 1999
• Krzysztof Komorowski, Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1939-1945, Warszawa 2000

Pozostałe pozycje:

• Jerzy Pilaciński, Narodowe Siły Zbrojne. Kulisy walki podziemnej 1939-1946, Warszawa 1990
• Krzysztof Komorowski, Obóz Narodowej Demokracji na przełomie wojny i pokoju, Warszawa 1991
• Lucyna Kulińska , Narodowcy. Z dziejów Obozu Narodowego w Polsce w latach 1944-1947, Warszawa – Kraków 1999
• Lucyna Kulińska , Mirosław Ostrowski, Rafał Sierchuła, Narodowy. Myśl polityczna i społeczna Obozu Narodowego w Polsce w latach 1944-1947, Warszawa – Kraków 2001

Linki zewnętrzne

• Strona Whatfora o NZW
• NZW w pow. sierpeckim