Obywatelstwo – więź prawna łącząca jednostkę ( osobę fizyczną ) z państwem, na mocy której jednostka ma określone prawa i obowiązki wobec państwa, a państwo – analogicznie – ma obowiązki i prawa wobec jednostki. Określenie spraw związanych z obywatelstwem, a w szczególności sposobów jego nabycia i ewentualnie także utraty, należy do samego państwa – jest to jego kompetencja wyłączna. Istnieją także regulacje prawa międzynarodowego dotyczące spraw związanych z obywatelstwem, a w szczególności unikania sytuacji bezpaństwowości i wielokrotnego obywatelstwa.

Zasady obywatelstwa RP

Z głównych aktów prawnych, regulujących kwestię obywatelstwa w Polsce można wyprowadzić szereg ogólnych zasad dotyczących tej kwestii na gruncie prawnym. Na mocy art. 34 Konstytucji można stwierdzić, iż:

• podstawową formą uzyskania obywatelstwa w Polsce jest prawo krwi (zasadę prawa ziemi stosuje się pomocniczo);
• kwestie dotyczące obywatelstwa należą do materii ustawowej (art. 34 Konstytucji mówi, iż "inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa ustawa");
• obywatel polski nie może utracić obywatelstwa inaczej, niż przez jego zrzeczenie się.

Z Ustawy o obywatelstwie polskim (tekst jednolity: Dz. U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 ) wyprowadzić możemy 3 główne zasady:

• zasada ciągłości obywatelstwa polskiego

Oznacza to, że osoby, które uzyskały obywatelstwo polskie na podstawie wcześniej obowiązujących przepisów nie tracą go, nawet w przypadku wprowadzenia w nowej ustawie odmiennych uregulowań prawnych od tych, na których podstawie osoby te uzyskały obywatelstwo;

• zasada wyłączności obywatelstwa polskiego

Nawet w przypadku posiadania lub nabycia obywatelstwa innego państwa, obywatel polski nie może skutecznie powoływać się na to obywatelstwo przed polskimi organami władzy państwowej;

• zasada równouprawnienia małżonków w obywatelstwie RP

oraz

We wcześniejszych unormowaniach prawnych, dotyczących kwestii obywatelstwa polskiego, także na gruncie obowiązującej aktualnie ustawy z 1962 roku, zgodnie z artykułami 10 i 11 ustawy w ich ówczesnym brzmieniu, cudzoziemka po zawarciu związku małżeńskiego z obywatelem polskim i złożeniu stosownego oświadczenia uzyskiwała obywatelstwo polskie na mocy decyzji odpowiedniego organu o przyjęciu odpowiedniego oświadczenia^[1], zaś obywatelka polska traciła obywatelstwo polskie przez nabycie obywatelstwa obcego wskutek zawarcia małżeństwa z cudzoziemcem lub w związku z zawarciem takiego małżeństwa^[2]. Było to pewne odbicie obowiązującej niegdyś "zasady jedności w małżeństwie" ("zasady jedności obywatelstwa małżonków"), w myśl której oboje małżonkowie mieli posiadać jednakowe obywatelstwo, ono zaś przechodziło z męża na żonę^[3].

Prawa i obowiązki jednostki wynikające z obywatelstwa

Będąc obywatelem określonego państwa jednostce przysługują prawa konstytucyjne, a także inne uprawnienia wynikające z ustawy. Część z nich należy do dziedziny praw człowieka , w związku z czym mogą przysługiwać nie tylko obywatelom państwa, ale także cudzoziemcom . Będąc poza granicami państwa, jednostka może liczyć na ochronę dyplomatyczną i opiekę konsularną ze strony swojego państwa (realizowaną głównie poprzez misje dyplomatyczne i urzędy konsularne ).

Z więzi obywatelstwa wynika poddanie jednostki prawu państwa, którego jest obywatelem i obowiązek jego przestrzegania, a w związku z tym spełnianie powinności przez państwo określonych, np. służba wojskowa , płacenie podatków , itd.

Nabycie obywatelstwa

Obywatelstwo można nabyć poprzez zasadę krwi, albo poprzez zasadę ziemi.

Istnieje również możliwość nabycia obywatelstwa przez cudzoziemca, pozostającego co najmniej 3 lata w związku małżeńskim zawartym z osobą posiadającą obywatelstwo polskie, po spełnieniu dodatkowych warunków dotyczących zamieszkiwania na terytorium RP na podstawie odpowiedniego zezwolenia lub prawa stałego pobytu. Obywatelstwo polskie cudzoziemiec nabywa po złożeniu odpowiedniego oświadczenia przed właściwym organem oraz wydaniu decyzji o przyjęciu oświadczenia przez ten organ (art. 10, ust. 1). Przyjęcie oświadczenia może być uzależnione od złożenia dowodu utraty lub zwolnienia z obywatelstwa obcego (art. 10, ust. 3).

Pierwotne (poprzez urodzenie się)

W poszczególnych krajach regulacje dotyczące nabywania obywatelstwa mogą być zróżnicowane. Do podstawowych sposobów nabywania obywatelstwa należy urodzenie – z samego faktu przyjścia na świat jednostka staje się obywatelem państwa. Sposób ten nazywany pierwotnym nabyciem obywatelstwa.

Praktyka państw doprowadziła w tym zakresie do wykształcenia się dwóch głównych trendów, zasad:

• zasady prawa ziemi ( łac. ius soli) – dziecko nabywa obywatelstwo państwa, na terytorium którego następują narodziny;
• zasady prawa krwi (łac. ius sanguinis) – dziecko nabywa obywatelstwo, które posiadają jego rodzice, bądź jedno z nich.

W Polsce obowiązuje zasada prawa krwi wyrażona w art. 34 Konstytucji RP , który stanowi:

Jednak posiłkowo stosowana jest także zasada ziemi, która zawarta została w art. 5 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim^[4]:

Wtórne nabycie obywatelstwa

Sposoby nabycia obywatelstwa inne niż poprzez urodzenie się określane są jako wtórne. Należą do nich:

• naturalizacja – legalne zamieszkiwanie na terenie jakiegoś kraju przez określony czas może uprawniać do starania się o jego obywatelstwo; dodatkowo mogą się pojawiać wymogi dotyczące znajomości języka , kultury , historii kraju, itp.,
• urodzenie – w przypadku znalezienia dziecka, gdy rodzice są nieznani lub nieokreślone jest ich obywatelstwo,
• reintegracja ,
• repatriacja ,
• prawo opcji – w przypadku dzieci, które utraciły obywatelstwo polskie na skutek oświadczenia woli rodziców.

Przy wtórnym nabywaniu obywatelstwa część państw wymaga zrzeczenia się poprzedniego obywatelstwa, ale niektóre dopuszczają podwójne obywatelstwo.

Utrata obywatelstwa

Część państw ustanawia także odrębne przepisy dotyczące utraty obywatelstwa, np. z powodu zdrady państwa, ucieczki za granicę przed odbywaniem służby wojskowej, itp. W Polsce Konstytucja RP jednoznacznie określa, że jedynym sposobem utraty polskiego obywatelstwa jest jego zrzeczenie się. Państwo samo nie może odebrać obywatelstwa jednostce.

W sytuacji, gdy rodzącemu się dziecku – na mocy prawa krwi lub/i prawa ziemi – nadane zostanie więcej niż jedno obywatelstwo, rodzice mają prawo do złożenia w imieniu dziecka odpowiedniego oświadczenia woli, na mocy którego dziecko to może utracić obywatelstwo polskie ( prawo opcji ).

W okresie PRL , prawo polskie przewidywało szereg powodów, z których można było utracić obywatelstwo^[5].

Osoba, która traciła jedyne posiadane obywatelstwo stawała się apatrydą (bezpaństwowcem).

Etymologia

Słowo obywaciel zostało wprowadzone do języka polskiego jako bezpośrednie tłumaczenie łacińskiego de cive. Rusyfikacja do obecnej formy nastąpiła w efekcie politycznej aktywności ruskiej szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego. W pierwotnym znaczeniu wyraz ten miał charakter klasowy i określał przedstawicieli szlachty jako osoby obyte tudzież bywałe, czyli cywilizowane (civilis). Pierwsze oficjalne użycie słowa obywatel datuje się na rok 1621^[6].

Przypisy

Zobacz też

• narodowość
• naturalizacja
• obywatelstwo Unii Europejskiej
• przepisy wjazdowe do państw obcych dla obywateli polskich