Olkusz
Herb Flaga Herb Olkusza Flaga Olkusza
Województwo	małopolskie
Powiat	olkuski
Gmina • rodzaj	Olkusz miejsko-wiejska
Prawa miejskie	1299
Burmistrz	Dariusz Rzepka
Powierzchnia	25,65[1] km²
Ludność (2007) •  liczba •  gęstość	37 249[1] 1452[1] os./km²
Strefa numeracyjna	+48 32
Kod pocztowy	32-300 do 32-305
Tablice rejestracyjne	KOL
Położenie na mapie Polski Olkusz
50°17'N 19°34'E / 50.283, 19.567 Na mapach: 50°17'N 19°34'E / 50.283, 19.567
TERC ( TERYT )	2121512054
Miasta partnerskie	Bruay-la-Buissiere   Francja , Schwalbach am Taunus   Niemcy , Bjerrnigbro   Dania , Staffordshire Moorlands   Anglia , Pontenure   Włochy
Urząd miejski Rynek 1 32-300 Olkusz
Strona internetowa miasta

Olkusz to miasto w woj. małopolskim , w powiecie olkuskim , siedziba gminy miejsko-wiejskiej Olkusz , położone na zachodnich rubieżach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nad rzeką Babą , przy drodze krajowej 94 i przy drogach wojewódzkich 783 i 791 .

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. katowickiego .

Według danych z 31 grudnia 2007 miasto miało 37 249 mieszkańców.

Jeden z najważniejszych ośrodków górnictwa rud cynkowo-ołowiowych w Polsce (kopalnia Olkusz – Pomorzany, nieopodal w Bukownie Zakłady Górniczo-Hutnicze "Bolesław"), fabryka naczyń Emalia SA, fabryka wentylatorów OWENT, drobny przemysł i rzemiosło; lokalny ośrodek handlowy i kulturalny.

Położenie

Miasto leży na wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej , dokładniej na Wyżynie Olkuskiej. Znajduje się w połowie drogi krajowej numer 94 , pomiędzy Katowicami a Krakowem , przy linii kolejowej Kielce – Katowice . Przez miasto przechodzi Linia Hutnicza Szerokotorowa (LHS), która ma swój koniec w nieodległym Sławkowie . W odległości 20 kilometrów od miasta przebiega autostrada A4 będąca częścią drogi międzynarodowej o numerze E40 .

Nazwa miasta

Pierwsze zapisy nazwy miasta kształtują się następująco: Lcuhs ( 1257 ), Hilcus ( 1262 ), Helcus ( 1301 ), Ylcus ( 1314 ), Elcus ( 1409 ), Olkusch ( 1462 ). Jeszcze w XVIII w. miasto nazywane było Ilkuszem. Wskazuje to na pochodzenie jego nazwy od imienia Hilke (inaczej Hilcus, Hildebrand) i udział kolonistów niemieckich w lokacji miasta. Spolonizowana forma Hilkusz przeobraziła się ostatecznie w dzisiejszy Olkusz^[2].

Historia

Na terenie Olkusza już we wczesnym średniowieczu rozwinęło się górnictwo , ze względu na płytko położone pokłady srebra . Początkowo osadnictwo rozwijało się na zachód od obecnego miasta, lecz w połowie XIII wieku gród został przeniesiony tuż nad rzekę Babę . Przed 1299 rokiem miasto zostało lokowane na prawie niemieckim ( akt lokacyjny miasta zaginął, niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty). Od tego momentu następuje intensywny rozwój Olkusza.

Baszta i fragment murów miejskich

Na początku XIV wieku gród zostaje otoczony murami miejskimi i następuje rozbudowa farnego kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła . Miasto zostaje wówczas zaliczone do największych i najważniejszych miast Małopolski , co zawdzięczało rozbudowie królewskich kopalń a także położeniu na szlaku Wrocław – Kraków . W roku 1356 miasto zyskuje prawo delegowania swoich przedstawicieli do nowo powstałego Sądu Sześciu Miast , który był najwyższym organem sądowniczym dla miast Małopolski. Wielu olkuszan piastowało wówczas znaczne stanowiska – Marcin Bylica był astronomem na dworze króla węgierskiego Macieja Korwina , a Marcin Biem zajmował się reformą kalendarza jako profesor Akademii Krakowskiej .

W XV wieku wyczerpaniu ulegają położone płytko pokłady surowców mineralnych , wtedy to zostają wybudowane sztolnie umożliwiające wydobycie z pokładów umiejscowionych na znacznie większej głębokości. W 1551 Zygmunt August ustanowił nowy statut dla kopalń w okolicach Olkusza. W 1579 roku uruchomiono w kamienicy położonej na Rynku mennicę królewską , która działała do końca wieku. Kres świetności miasta nastał wraz z nadejściem XVII wieku : wtedy to górnicy zaczęli podkopywać zabudowania miejskie, ponieważ uległy wyczerpaniom złoża kruszców. Do całkowitej klęski przyczynił się potop szwedzki – olkuscy gwarkowie zostali zabrani przez Szwedów do wykonania podkopów pod klasztor na Jasnej Górze , gdzie wszyscy zginęli. W dodatku zaniedbane i zamulone sztolnie spowodowały zalanie kopalń. Przez miasto kilkakrotnie wówczas przetaczały się pożary , które zniszczyły większość zabudowań.

W wyniku trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku Olkusz przeszedł pod panowanie austriackie , ale po pokoju w Schönbrunn w 1809 roku miasto znalazło się w Księstwie Warszawskim , a od 1815 roku w Królestwie Polskim . Właśnie wówczas poczęto snuć plany odbudowy górnictwa w rejonie olkuskim. W 1814 roku otwarto pierwszą kopalnię rudy cynku. W pierwszej połowie XIX wieku miasto przeszło znaczną metamorfozę – wyburzono stary ratusz , mury miejskie oraz klasztor Augustianów, powstały wówczas gmachy starostwa (Olkusz stał się wtedy siedzibą powiatu), szpitala oraz nowego ratusza. W czasie powstania styczniowego na terenie Olkusza i całego Zagłębia Dąbrowskiego czynnie działały oddziały partyzanckie, w tym grupa żołnierzy włoskich dowodzonych przez płk. Francesco Nullo , który zginął w bitwie pod Krzykawką i dziś ma grób na olkuskim starym cmentarzu.

Po powstaniu powoli z upadku podźwignął się przemysł . Niebagatelne znaczenie miała budowa w latach 1883 - 1885 linii Dąbrowsko-Iwangrodzkiej , która znacznie przyczyniła się do integracji gospodarczej całego regionu i wyjątkowo ożywiła niespełna dwutysięczne miasteczko. Właśnie dzięki korzystnemu położeniu na szlakach komunikacyjnych w 1907 roku austriacki przemysłowiec Peter Westen założył Fabrykę Naczyń Blaszanych (dziś Emalia SA). Po I wojnie światowej miasto zaczęło szybko się rozwijać – powstały szkoły, znacznie poprawił się stan miejskiej infrastruktury. Olkusz liczył wówczas około 12 tysięcy mieszkańców, z czego niemalże 1/3 stanowili Żydzi . Istniała również znaczna mniejszość niemiecka. W latach 1918 - 1939 powiat olkuski znajdował się w ówczesnym województwie kieleckim . 10 lutego 1929 roku w Olkuszu zanotowaną jedną z rekordowych niskich temperatur w Polsce: -40,4 °C.

Na początku września 1939 miasto zostało w wyniku działań wojennych zajęte przez Wehrmacht (nad pobliską Żuradą ppor. Władysław Gnyś strącił pierwsze niemieckie samoloty podczas tej wojny ) i wkrótce wcielone do III Rzeszy . Rządy objęła mniejszość niemiecka, miasto przemianowano najpierw na Olkusch, a później Ilkenau, utworzono także getto żydowskie. W okolicznych lasach działały wówczas partyzanckie oddziały Armii Krajowej , co spotykało się z gwałtownymi odpowiedziami okupanta. 16 lipca 1940 roku rozstrzelano 20 osób w tym 15 Polaków , a dnia 31 lipca 1940 ( Krwawa środa w Olkuszu ) setki innych Polaków i Zydów maltretowano na miejskich placach, w wyniku czego zgineło przeszło 100 osób. Do połowy 1942 roku zlikwidowano olkuskie getto, a jego mieszkańców wywieziono do obozów koncentracyjnych . Ostatecznie 20 stycznia 1945 roku Armia Czerwona zajęła miasto w wyniku przeprowadzonej ofensywy na Śląsk .

Po wojnie nastąpił dalszy rozwój Olkusza. W latach 60. rozpoczęto budowę kopalni Olkusz oraz osiedli mieszkaniowych przeznaczonych dla pracowników zagłębiowskich zakładów przemysłowych, przede wszystkim Huty "Katowice", w pobliskiej Dąbrowie Górniczej. Rozbudowano fabrykę naczyń oraz postawiono ogromne hale nowej wytwórni wentylatorów. Dzięki temu liczba mieszkańców wzrosła z 10 tysięcy w latach powojennych do 40 tysięcy obecnie. Rozwój przemysłu niekorzystnie odbił się na środowisku naturalnym. Dziś w rejonie miasta częstym zjawiskiem są poważne szkody górnicze, zaburzona została również równowaga hydrologiczna (zanik źródeł rzeki Baby ).

Do 1975 roku miasto znajdowało się w województwie krakowskim , później w latach 1975 - 1999 w województwie katowickim , a od 1999 wchodzi w skład województwa małopolskiego .

Dzielnice i osiedla mieszkalne w Olkuszu

Zabytki

Bazylika św. Andrzeja

zachowane

• Bazylika św. Andrzeja – kościół halowy z malowidłami ściennymi i organami renesansowymi autorstwa Hansa Hummla z lat 1612 - 1623 (jedne z najstarszych w Europie organów, zachowanych w stopniu bliskim oryginalnemu).
• poliptyk olkuski z 1485 r.
• Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej.
• Muzeum Wody, które mieści w budynku Stacji Uzdatniania Wody przy ulicy Wspólnej
• Muzeum Afrykanistyczne w Olkuszu prezentujące zbiory dr Bogdana Szczygła – jedyne tego typu w Polsce.
• Baszta wraz z odrestaurowanym fragmentem muru obronnego (obecnie kawiarnia dla młodzieży).
• neoklasycystyczne starostwo w Rynku
• kamienica zwana Batorówką – najstarszy budynek na olkuskim Rynku
• kamienica Myszkowskich na rynku nr 29 – z XVI w., z renesansowym portalem z głową aniołka. Piwnice o 4 kondygnacjach.
• kamienica na rynku nr 24 – piwnice pałacu Tęczyńskich
• kamienica na rynku nr 20 – kamienica zwana Batorówką albo Królewską
• kamienica na rynku nr 16 – portal gotycki z piaskowca z kościoła Augustianów (w fasadzie fragmenty gotyckie).
• kamienica na rynku nr 15 – w fasadzie fragmenty gotyckie z XV w.
• kamienica na rynku nr 11 – przebudowany dawny pałac Wielopolskich
• "Stare starostwo" z 1828 r. – w miejscu mennicy Stefana Batorego
• Pod rynkiem znajduje się sieć korytarzy łączących okoliczne kamienice
• stary cmentarz wraz z grobem płk Francesco Nullo
• kopiec Kościuszki z 1861 r. przy ul. Sławkowskiej
• cmentarze żydowskie w Olkuszu – stary kirkut przy ul. Kolorowej powstały prawdopodobnie po 1584 r. i nowy kirkut przy ul. Jana Kantego z I poł. XX w.

W niedalekim Rabsztynie na wzgórzu znajdują się ruiny zamku Bonerów położonego na Szlaku Orlich Gniazd .

niezachowane

• Ratusz w Olkuszu, gotycki,
• mury miejskie, brama Krakowska, brama Sławkowska i ok. 14 baszt
• klasztor Augustianów w Olkuszu z 2 poł. XIV w. (stał w Pn-Wsch części miasta) i towarzyszący mu kościół Wniebowzięcia NMP
• wieża ciśnień – zburzona w 1962 r.
• mennica królewska
• bożnica żydowska przy ul. Górniczej – zbudowana w oparciu o basztę miejską
• kościół św. Urszuli i 11 Tysięcy Dziewic
• kościół św. Ducha
• kościół św. Elżbiety
• kościół św. Krzyża – przez pewien czas zbór kalwiński
• zbór ariański

Widok na Osiedle Młodych oraz w tle na Osiedle Słowiki	Zakład ZGH Bolesław w Bukownie koło Olkusza	Szpital Powiatowy w Olkuszu	Olkuski ośrodek rekreacyjno-sportowy
Widok na śródmieście	Widok na Bazylikę Mniejszą św.Andrzeja	Komenda Powiatowa Policji w Olkuszu	Osiedle na ul. Skalskiej
Skwer w Olkuszu	Dworek Machnickich wraz z centrum kulturalnym	Centrum kulturalne w Olkuszu	Rekonstrukcja baszty
Osiedle Słowiki	Ul. Krakowska	Dawny budynek poczty w Olkuszu	Rynek w Olkuszu od strony parkingu
Ul. Sławkowska

muzeum PTTK-Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze

Edukacja

Szkoły podstawowe

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. M. Kopernika, ul. Kantego 5
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. J. Iwaszkiewicza, ul.Kochanowskiego 2
• Szkoła Podstawowa nr 3,im. Marcina Biema, ul.Hardego 11a
• Szkoła Podstawowa nr 4 im. Fr. Nullo, ul. Fr.Nullo 36
• Szkoła Podstawowa nr 5 im. M. Bylicy, ul. Cegielniana 24
• Szkoła Podstawowa nr 6 im. F. Chopina, ul.Długa 67
• Szkoła Podstawowa nr 8 specjalna, ul. Kochanowskiego 2
• Szkoła Podstawowa nr 9 im. ppłkp. Stanisława Skarżyńskiego, ul. Kosynierów 14
• Szkoła Podstawowa nr 10 im. K.Makuszyńskiego, ul. Żeromskiego 1

Gimnazja

• Gimnazjum z Oddziałami Integracyjnymi nr 1 im. Stanisława Wyspiańskiego, ul. Kochanowskiego 2
• Gimnazjum nr 2,im.Świętej Królowej Jadwigi ul. Żeromskiego 1
• Gimnazjum nr 3 im. Aleksandra hr. Fredry, ul. Korczaka 7
• Gimnazjum nr 4 im. Cypriana Kamila Norwida, ul. Kosynierów 14
• Gimnazjum specjalne, ul. Kochanowskiego 2

Szkoły ponadgimnazjalne

• I Liceum Ogólnokształcące im. K.K.Wielkiego, ul. Polna 8
• II Liceum Ogólnokształcące im. Ziemi Olkuskiej, ul. Żeromskiego 1
• III Liceum Ogólnokształcące im. A.Kocjana, ul.Fr.Nullo 32
• IV Liceum Ogólnokształcące im. K.K.Baczyńskiego, ul. Korczaka 7
• Liceum Techniczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul. Partyzantów 8
• Liceum Ekonomiczne Zespołu Szkół im. A Kocjana, ul.Fr.Nullo 32
• Liceum Handlowe Zespołu Szkół im. A.Kocjana, ul.Fr.Nullo 32
• Liceum Zawodowe Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul.Partyzantów 8
• Liceum Zawodowe Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych, ul.Górnicza 12
• Technikum Budowlane ZSZ Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
• Technikum budowlane Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
• Technikum ochrony środowiska Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
• Technikum usług fryzjerskich Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
• Technikum Mechaniczne ZSZ Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul.Partyzantów 8
• Technikum Mechaniczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych, ul.Górnicza 12
• Technikum Mechaniczno-Elektryczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul.Partyzantów 8
• Technikum Telekomunikacyjne, ul.Partyzantów 8

Szkoły artystyczne

• Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia w Olkuszu, ul. Fr. Nullo 6

Religia

Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

Katolicyzm

• Kościół Rzymskokatolicki : 4 parafie (w centrum miasta – ul. Mickiewicza 13, na os.Młodych – ul. Biema 24, w dzielnicy Pomorzany – ul. Mieszka I 24 i na os.Słowiki – ul. Miła 31)

Protestantyzm

• Kościół Zielonoświątkowy , 1 zbór istniejący w mieście od 17 lat (obecnie pastorem jest Daniel Wołkiewicz)
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego , 1 placówka

Inne

• Świadkowie Jehowy : 4 zbory liczące łącznie ok. 400 osób, własna Salą Królestwa (w centrum miasta – ul. Sławkowska 26)

Ludzie związani z Olkuszem

• Tomasz Kulawik
• Tadeusz Rydzyk
• Henryk Mandelbaum
• Marcin Bylica
• Francesco Nullo
• Halina Wyrodek
• Jakub Molęda
• Maciej Molęda
• Arkadiusz Protasiuk
• Antoni Kocjan
• Jerzy Skoczylas (satyryk)
• Marcin Biem
• Jacek Osuch
• Ewa Sowa

Przypisy

Zobacz też

• Kopiec Kościuszki w Olkuszu
• Muzeum Afrykanistyczne w Olkuszu
• Historia Olkusza
• Olkusz (stacja kolejowa)
• Powiat olkuski
• Gmina Olkusz
• Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

Linki zewnętrzne

• Urząd Miasta i Gminy Olkusz
• Olkusz.pressF11.pl - pełnoekranowa galeria zdjęć Olkusza
• Mapy: Emapi • Google Maps • Targeo • Zumi
• Zdjęcia satelitarne: Google Maps • Wikimapia • Zumi