Pięć skupisk (skupisko; sans. स्कन्ध skandha; pali khandha; tybet. phung po lnga; chiń. 蘊 yùn; - nagromadzenie; agregat) - skupiska (skandhy) w buddyzmie są zbiorami stosowanym przez buddę w celu klasyfikowania wielu rozmaitych fizycznych i mentalnych zjawisk na pięć psycho-fizycznych komponentów lub inaczej pięć tzw. skupisk lgnięcia ( pali pañcupadanakkandha), które tworzą każdą istotę w samsarze , tj. w świecie pożądania i formy (z wyjątkiem w sfery bezforemnej, gdzie posiada się tylko cztery skupiska bez skupiska ciała).

Opis pięciu skupisk

Wyróżnia się następujące rodzaje skupisk:

1. forma materialna (pali, sanskryt rūpa)
2. uczucia (pali vedanā)
3. percepcja, (pali saññā)
4. formacje mentalne (pali sankhāra)
5. świadomość (pali viññāna)

Forma materialna

Rupa (inaczej zwana skandhą ciała) tworzona jest przez cztery główne elementy (stałość, ciekłość, ciepło i ruch) i 24 drugorzędne spośród których pięć to zmysły: ciała (czyli dotyku), oka (wzroku), ucha (słuchu), nosa (zapachu) i języka (smaku) a kolejne pięć to przedmioty tych zmysłów. Kolejne dwanaście to: kobiecość, męskość, fizyczna podstawa umysłu, ekspresja ciała, wyrażenia werbalne, żywotność fizyczne, element przestrzeni, fizyczna zwinność, fizyczna elastyczność, fizyczna zdolność do przystosowania, wzrost fizyczny, ciągłość fizyczna, rozkład, nietrwałość, pożywienie.

Uczucia

Uczucia są przyjemne, nieprzyjemne i obojętne.

Percepcja

Percepcja jest postrzeganiem przedmiotów wzroku, dźwięków, zapachów, smaków, dotyku (wrażeń ciała) i zjawisk umysłu. W przypadku przedmiotów w przeszłości percepcja pełni funkcję pamięci.

Formacje mentalne

Wyróżnia się piędziesiąt dwie formacje mentalne i obejmują one także dwa wcześniejsze skupiska: uczucia i percepcję, które zostały wyróżnione osobno dla podkreślenia ich wagi. Oprócz wymienionych dwóch jest wyróżnia się jedenaście ogólnych (powszechnych) elementów psychologicznych, dwadzieścia pięć wzniosłych (pali sobhana) cech, czternaście karmicznie szkodliwych cech (pali akusala).

Jedenaście powszechnych formacji mentalnych (aññasamāna) to:

(a) Pięć zawsze obecnych (sabbacitta) występujących w każdej świadomości:

1.Wrażenia świadomości (phassa), 2.Wola (cetanā), 3.(Mentalna) witalność (jīvita), 4.Jedno-upunktowienie (samādhi), 5.Uwaga (manasikāra)

(b) Sześć szczegółowych (pakinnakā) występującch nie w każdej świadomości:

1.Koncepcja myślowa (vitakka), 2.Dyskursywne myślenie (vicāra), 3.Determinacja (adhimokkha), 4.Wysiłek (viriya), 5.Entuzjazm (pīti), 6.Zamiar (chanda)

Dwadzieścia pięć wzniosłych, czystych (sobhana) formacji mentalnych:

(a) Dziewiętnaście głównych występujących w każdej wzniosłej świadomości:

1.Wiara/zaufanie (saddhā), 2.Uważność (sati), 3.Wstyd moralny (hiri), 4.Strach moralny (ottappa), 5.Szczodrość (alobha), 6.Brak nienawiści (adosa), 7.Równowaga (tatra-majjhattatā), 8.Uspokojenie czynników mentalnych (kāya-passaddhi), 9.Uspokojenie świadomości (citta-passaddhi), 10. Zwinność lub lekkość czynników mentalnych (kāya-lahutā), 11. Zwinność lub lekkość świadomości (citta-lahutā), 12. Elastyczność czynników mentalnych (kāya-mudutā), 13. Elastyczność świadomości (citta-mudutā), 14. Zdolność do przystosowania czynników mentalnych (kāya-kammaññatā), 15. Zdolność do przystosowania świadomości (citta-kammaññatā), 16. Sprawność czynników mentalnych (kāya-pāguññatā), 17. Sprawność świadomości (citta-pāguññatā), 18. Prawość czynników mentalnych (kāya’ujukatā), 19. Prawość świadomości (citta’ujukatā)

(b) Sześć drugorzędnych to trzy Powstrzymania (viratiyo):

20.Właściwe działanie ciała (sammākammanto), 21. Właściwa mowa (sammāvācā), 22. Właściwe zarobkowanie (samma-ājīvo)

Dwa nieograniczone stany (appamaññā): 23. Współczucie (karunā), 24. Życzliwa radość (muditā)

Jedna zdolność mądrości (paññindriya) czyli 25. Brak złudzeń (amoha) = mądrość (paññā)

Czternaście szkodliwych formacji mentalnych (akusala)

(a) Cztery główne występujące w każdej szkodliwej świadomości:

1.Złudzenie (moha), 2.Brak moralnego wstydu (ahirika), 3.Brak moralnego strachu (anottappa), 4.Niepokój (uddhacca)

(b) Dziesięć drugorzędnych (nie w każdej szkodliwej świadomości):

Cztery zakorzenione w nienawiści: 1. Nienawiść (dosa), 2. Zazdrość (issā), 3. Skąpstwo (macchariya), 4. Zmartwienie (kukkucca)

Pozostałe: 5. Chciwość (lobha), 6.(Niewłaściwy) pogląd, wgląd (ditthi), 7. Duma, pycha (māna), 8. Lenistwo (thīna), 9. Ociężałość (middha), 10. Sceptycyzm (vicikicchā)

Świadomość

Świadomośc ogólnie to świadomości sześciu zmysłów: ciała, oka, ucha, nosa, języka i umysłu. W buddyzmie mahajany zalicza tu także alajawidżnianę, czyli świadomość magazynującą, w której gromadzone i przechowywane są wszystkie przeszłe doświadczenia, które później stają się nasionami dla kolejnych późniejszych świadomości.

Znaczenie terminu skupisk

Wszystkie skupiska (skandhy) stanowią podstawę dla wyobrażenia własnego ja ( ego ) jako indywidualnej niezależnej (wrodzonej samej z siebie) tożsamości. W tym celu poprzez doświadczanie odrębnie istniejącego ciała (1 skandha ciała) powstają uczucia przyjemne, nieprzyjemne i obojętne (2 skandha uczuć). W wyniku owych uczuć powstaje uwarunkowana nimi indywidualna percepcja świata (3 skandha percepcji). Następnie odpowiednio do owej percepcji (wersji) świata tworzą się formacje mentalne (4 skandha formacji mentalnych), co wpływa na świadomość (5 skandha swiadomości), co pozwala na doświadczanie odpowiednio mniejszego bądź wiekszego cierpienia ( dukkha ). Najbardziej subtelny poziom świadomości uwarunkowany tak niewiedzą , jest tym co przenosi się po śmierci pod wpływem wypracowanej karmy w celu następnego odrodzenia, a opisuje to Dwanaście ogniw współzależnego powstawania .