Polska Partia Socjalistyczna (PPS) – polska partia polityczna o charakterze niepodległościowym, socjalistycznym i pracowniczym (klasyfikowana w grupie partii lewicowych ), założona w listopadzie 1892 podczas tzw. zjazdu paryskiego jako Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich, jedna z najważniejszych w Polsce sił politycznych aż do 1948. W czasach PRL jako samodzielna partia działała jedynie na emigracji.

W 1987 powstała krajowa PPS , która uważa się za kontynuatorkę tradycji PPS.

Historia PPS

Józef Piłsudski członek CKR PPS w 1899

Ignacy Daszyński , jeden z przywódców PPS, ok. 1905

Józef Montwiłł-Mirecki Członek Organizacji Bojowej PPS, stracony na Cytadeli w 1908

PPS powstała na zjeździe założycielskim, który odbył się w dniach 17–23 listopada 1892 w Paryżu , uczestniczyli delegaci reprezentujący 4 polskie organizacje lewicowe: II Proletariat , Związek Robotników Polskich , Zjednoczenie Robotnicze , Gmina Narodowo-Socjalistyczna . Przyjęty program określił, iż:

"Polska Partia Socjalistyczna, jako organizacja polityczna polskiej klasy robotniczej, walczącej o swe wyzwolenie z jarzma kapitalizmu, dąży przede wszystkim do obalenia dzisiejszej niewoli politycznej i zdobycia władzy dla proletariatu. W dążeniu tym celem jej jest niepodległa rzeczpospolita demokratyczna"^[1].

Program zakładał również zaprowadzenie demokratycznego systemu władzy, poszanowanie praw każdego obywatela bez względu na jego pochodzenie, rasę , narodowość i wyznanie , wolność słowa i bezpłatną edukację , zaprowadzenie przepisów mających według zwolenników chronić pracowników (m.in. 8-godzinny dzień pracy)

Działalność w podziemiu

Po pierwszym zjeździe krajowym ( Józef Piłsudski , Stanisław Wojciechowski , Aleksander Sulkiewicz , Ludwik Zajkowski, Stefan Bielak ), który miał miejsce w czerwcu 1893 w Lasach Ponarskich , w sierpniu doszło do rozłamu i wydzielenia się Socjal-Demokracji Królestwa Polskiego , grupującej socjalistów o orientacji internacjonalistycznej, opozycyjnych wobec większościowej w PPS orientacji niepodległościowej. Na II Zjeżdzie PPS w lutym 1894 w Warszawie powołano Centralny Komitet Robotniczy w składzie: Jan Stróżecki ps. Janek, Julian Grabowski ps. Żul, Józef Piłsudski ps. Wiktor, Paulin Klimowicz ps. Pol oraz dwóch zastępców: Kazimierz Pietkiewicz ps. Fakir oraz Wacław Naake-Załęski. Uchwalono również wydawanie pisma "Robotnik" , które stało się jednym z najistotniejszych instrumentów propagandy socjalistycznej. Po aresztowaniu w sierpniu 1894 Stróżeckiego , Grabowskiego i Klimowicza oraz emigracji Naake-Zalęskiego, partią kierują Józef Piłsudski , Kazimierz Pietkiewicz i (jako zastepca członka CKR) przybyły kwietniu 1895 z Londynu Stanisław Wojciechowski . Pomimo aresztowań organizacja rozwija się. Powstały komitety robotnicze w Warszawie , Radomiu i Zagłębiu .

W lutym 1900 policja zdekonspirowała w Łodzi drukarnię "Robotnika" oraz aresztowała Józefa Piłsudskiego , członka CKR i redaktora gazety.

Natychmiast w Londynie Stanisław Wojciechowski wydał kolejny numer pisma, a w kraju Aleksander Sulkiewicz ps. Michał utworzył nowy CKR, dokooptowując Kazimierza Rożnowskiego ps. Karol, Henryka Sarcewicza ps. Gaudenty (z Białegostoku ) i Feliksa Sachsa ps. Anglik.

W maju 1900 część działaczy z Ludwikiem Kulczyckim opowiadająca się za stosowaniem terroryzmu opuściła PPS i stworzyła wkrótce III Proletariat .

Podczas rewolucji w 1905 PPS rozrywana była przez dwa rywalizujące ze sobą środowiska: tzw. "starych" z Józefem Piłsudskim , którzy wzywali do samodzielnych akcji zbrojnych i "młodych" liczących na obalenie caratu przy współpracy ze zrewoltowanymi masami rosyjskimi. W latach 1905–1907 zdominowana przez "starych" Organizacja Bojowa PPS przeprowadziła setki akcji bojowych i terrorystycznych (zamachy, odbijanie więźniów, ekspropriacje ).

Konflikt "starych" i "młodych" w łonie partii doprowadził ostatecznie w 1906 do jej rozłamu na PPS (Frakcję Rewolucyjną) ("starych") i PPS-Lewicę ("młodych").

Od 1909 PPS-Frakcja Rewolucyjna wróciła do dawnej nazwy, PPS-Lewica zaś zatraciła znaczenie – resztki jej członków wstąpiły później do Socjal-Demokracji Królestwa Polskiego i Litwy tworząc Komunistyczną Partię Robotniczą Polski zaś niepodległościowa cześć "opozycji robotniczej PPS-Lewicy" weszła do PPS. Przez kilka lat (od 1912 do 1914) działała również niezależna PPS-Opozycja powstała na skutek sporu o miejsce koncepcji niepodległościowej w programie partii.

PPS w II Rzeczypospolitej

Wraz z wybuchem I wojny światowej z PPS wystąpił Piłsudski , jednak duża część partii wciąż pozostawała pod wpływem jego koncepcji niepodległościowych. XII Kongres partii odbyty w 1916 w Piotrkowie opowiedział się za budową Polski jako niezależnej republiki demokratycznej. Po ostatnim konspiracyjnym XIV Zjeździe PPS we wrześniu 1918. Partią kierował Centralny Komitet Robotniczy (CKR) w składzie: Tomasz Arciszewski (41 lat), Rajmund Jaworowski (33 lata), Marian Malinowski (42 lata), Mieczysław Niedziałkowski (25 lat), Feliks Perl (53 lata), Zygmunt Zaremba (23 lata) i Bronisław Ziemięcki (33 lata).

W listopadzie 1918 PPS stanowiła podstawę pierwszego rządu polskiego – Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej , na którego czele stanął Daszyński , którego kontynuacją był rząd Jędrzeja Moraczewskiego . Rząd ludowy Moraczewskiego wprowadził dekret o czasie pracy wprowadzający normę 8-godzinnego dnia i 46-godzinnego tygodnia pracy. Wprowadził również dekrety o inspekcji pracy o związkach zawodowych, oraz dekret o obowiązkowym ubezpieczeniu robotników na wypadek choroby. Wprowadzono również moratorium mieszkaniowe dla bezrobotnych, zakaz podwyżki komornego dla mieszkań 1–2 pokojowych ponad poziom z czerwca 1914 oraz ograniczenie prawa do eksmisji.

W wyborach do Sejmu Ustawodawczego 26 stycznia 1919 PPS zdobyła 35 (na 432) mandatów poselskich , co poczytywano za porażkę. W kwietniu tego samego roku miało również miejsce zjednoczenie trzech organizacji partyjnych wywodzących się z poszczególnych zaborów: Polskiej Partii Socjalistycznej Zaboru Pruskiego i Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 PPS pomimo oporów wszedł do rządu obrony narodowej , w którym Ignacy Daszyński objął tekę wicepremiera, zaś Norbert Barlicki (jego zastępcą był Bronisław Ziemięcki ) wszedł w skład Rady Obrony Państwa .

PPS w sierpniu 1920 organizowała Robotniczy Komitet Obrony Warszawy oraz Robotniczy Pułk Obrony Warszawy. Wielu działaczy PPS wzięło udział w walkach w oddziałach regularnych jak i dywersji na tyłach Armii Czerwonej (m.in. Tomasz Arciszewski , Adam Ciołkosz , Stanisław Dubois , Józef Dzięgielewski , Rajmund Jaworowski , Antoni Pajdak , Adam Szczypiorski ). W trakcie walk, jako porucznik 108 pułku ułanów zginął Aleksander Napiórkowski , członek CKW PPS i poseł na Sejm Ustawodawczy .

W połowie 1921 PPS miała około 55 tys. członków. PPS tradycyjnie angażowała się w ruch związkowy i spółdzielczy, z partią współpracowały też pozostające w jej strefie wpływów organizacje, takie jak np. Towarzystwo Uniwersytetów Robotniczych (TUR), Czerwone Harcerstwo , Klasowe Związki Zawodowe czy Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej .

W wyborach parlamentarnych w 1922 PPS uzyskała 41 mandatów poselskich oraz 7 senatorskich. W tym czasie doszło do do jednego z najpoważniejszych sporów o przyszłość Polski w trakcie wyboru na Prezydenta Gabriela Narutowicza . PPS wezwała wówczas do obrony Prezydenta i konstytucji. W trakcie ulicznych walk zginał chorąży sztandaru PPS Jan Kałuszewski. Po śmierci Narutowicza , PPS wspierała pozapartyjny rząd gen.Władysława Sikorskiego . Jednak po jego upadku i powstaniu w maju 1923 centroprawicowego rządu Wincentego Witosa doszło do starcia z rządem. W wyniku inflacji i drożyzny związki zawodowe zbliżone do PPS ogłosiły strajk na kolei. Rząd przystąpił do militaryzacji kolei. PPS i Komisja Centralna Związków Zawodowych ogłosiły w odpowiedzi 5 listopada 1923 strajk powszechny. Rząd wyprowadził wojsko na ulice. Doszło do starć w Krakowie, Borysławiu i Tarnowie, nazwanych później "powstaniem krakowskim" , w których były ofiary śmiertelne po stronie wojska i robotników. Przesądziło to o upadku rządu Witosa.

Zadania uspokojenia sytuacji gospodarczej podjął się rząd Władysława Grabskiego , który doprowadził m.in. do ustawy o wykonaniu reformie rolnej . Kolejny kryzys gospodarczy w 1925 doprowadził do stworzenia koalicyjnego rządu Aleksandra Skrzyńskiego z udziałem działaczy PPS: Jędrzeja Moraczewskiego a następnie Norberta Barlickiego jako ministra robót publicznych oraz Bronisława Ziemięckiego jako ministra pracy i opieki społecznej. Z uwagi na zmiany polityki rządu, które prowadziłyby do obniżki płac pracowników państwowych i podwyżce podatków pośrednich, PPS 20 kwietnia 1926 wycofał się rządu, powodując jego upadek. Posłowie PPS składali wniosek o rozwiązanie Sejmu, jednak wniosek ten był odrzucany przez centroprawicową większość.

Posłowie PPS w bufecie sejmowym ok. 1926: Adam Pragier , Jędrzej Moraczewski , Norbert Barlicki , Marian Malinowski i Rajmund Jaworowski . Moraczewski i Jaworowski byli inicjatorami rozłamu, w wyniku którego w 1928 powstała PPS-dawna Frakcja Rewolucyjna

Dlatego też w 1926 PPS początkowo poparła przewrót majowy dokonany przez Piłsudskiego. Związany z partią związek zawodowy kolejarzy zorganizował 13 maja strajk , który uniemożliwił rządowi przerzut do Warszawy wiernych mu wojsk z Wielkopolski . Centralny Komitet Wykonawczy PPS wezwał zaś do zorganizowania strajku powszechnego.

W wyborach parlamentarnych w 1928 PPS osiągnęła sukces, otrzymując 1 481 279 głosów do Sejmu (13% głosów) otrzymując 64 mandaty poselskie i 10 senatorskich. Najwięcej mandatów partia zdobyła w: województwie łódzkim – 11, województwie warszawskim – 9 oraz województwie krakowskim – 9. Natomiast dużą klęskę PPS poniosła w Warszawie gdzie zdobyła tylko jeden mandat, oraz w Zagłębiu Dąbrowskim kosztem głosów komunistycznych. Sukcesem natomiast było zdobycie 2 mandatów w Bydgoszczy ^[2].

Budowa rządów autorytarnych przez sanację i prawicowy kierunek rządów spowodował, że PPS przeszła w maju 1927 do opozycji. Spowodowało to spory wewnątrz PPS. M.in. Jędrzej Moraczewski wbrew stanowisku partii wszedł do rządu Józefa Piłsudskiego co spowodowało wykluczenie go z PPS. Spór o stosunek do nowych rządów doprowadził 17 października 1928 do rozłamu w PPS. Prosanacyjni działacze na czele z Rajmundem Jaworowskim utworzyli PPS-dawną Frakcję Rewolucyjną.

Od 1929 PPS była największą siłą opozycyjnego tzw. Centrolewu , w którego skład wchodziły również również PSL "Wyzwolenie" , PSL "Piast" , Stronnictwo Chłopskie , Narodowa Partia Robotnicza i Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji . Po rozwiązaniu przez Piłsudskiego Sejmu w 1930 następują aresztowania wielu działaczy partyjnych, z których niektórzy zostają skazani w tzw. procesie brzeskim (od nazwy miasta Brześć ).

Wóz agitacyjny PPS podczas wyborów do Rady Miejskiej Warszawy w okresie międzywojennym

Pomimo to, w wyborach parlamentarnych w listopadzie 1930 lista zdobyła 13% i 79 mandatów, z czego PPS zdobył 24 mandaty.

Wybory w 1935 i 1938 były przez PPS bojkotowane.

W lutym 1937 odbył się ostatni przed wojną XXIV Kongres PPS który wyłonił władze z przewodniczącym Rady Naczelnej Zygmuntem Żuławskim (wiceprzewodniczący Józef Grzecznarowski , Władysław Uziembło , Stanisława Woszczyńska), oraz Centralny Komitet Wykonawczy PPS w składzie: Tomasz Arciszewski (przewodniczący), Jan Kwapiński (wiceprzewodniczący), Kazimierz Pużak (sekretarz generalny, skarbnik), oraz Aleksy Bień , Adam Ciołkosz , Kazimierz Czapiński , Dorota Kłuszyńska , Adam Kuryłowicz , Mieczysław Niedziałkowski , Jan Stańczyk , Antoni Szczerkowski , Wilhelm Topinek i Zygmunt Zaremba . Kongres uchwalił program zwany "programem radomskim". Tuż przed wojną PPS zrzeszał ok. 21 tys. osób w 41 okręgach.

W ostatnich przed wojną wyborach samorządowych w końcu 1938 i na początku 1939 PPS w 160 miastach uzyskała 26,8% i ponad 1000 mandatów. Bezwzględną większość PPS uzyskały listy PPS w Sosnowcu , Radomiu , Borysławiu , Dąbrowie Górniczej , oraz wraz z partiami Bund lub Poalej Syjon w: Łodzi , Piotrkowie , Włocławku , Grodnie , Tarnowie , Siedlcach , Płocku , Nowym Sączu i Zamościu ^[3].

W marcu 1939 CKW zwrócił się do władz z żądaniem zwiększenia siły obronnej Polski, przywrócenia swobód obywatelskich oraz utworzenia Rządu Obrony Narodowej. Propozycje te jednak zostały odrzucone przez rządzących.

PPS podczas II wojny światowej

We wrześniu 1939 partia włączyła się w kampanię obronną przeciwko niemieckiej agresji powołując Robotnicze Brygady Obrony Warszawy i oddziały gdyńskich Czerwonych kosynierów , organizowała obronę cywilną , wydawała patriotyczną prasę . W podziemiu działała od 1939 jako PPS-WRN (Wolność, Równość, Niepodległość) albo Ruchu Mas Pracujących Polski. Lewica socjalistów powołała organizację Polscy Socjaliści , która częściowo połączyła się z PPS-WRN . Pozostała grupa utworzyła Robotniczą Partię Polskich Socjalistów , która podzieliła się na umiarkowaną PPS-Lewicę oraz prokomunistyczny RPPS Edwarda Osóbki .

PPS-WRN stanowiła część polskiego państwa podziemnego, brała udział w tworzeniu konspiracyjnych oddziałów zbrojnych i zajmowała początkowo stanowisko zbieżne z polityką rządu emigracyjnego w Londynie . W latach 1941–1943 konflikt WRN z Londynem zaowocował przejściowym zawieszeniem udziału partii w ciałach politycznych podziemia i przejściowym wejściem na jej miejsce Polskich Socjalistów . Przedstawiciel PPS Kazimierz Pużak stanął na czele podziemnego parlamentu Rady Jedności Narodowej . Socjalista Antoni Pajdak wszedł również w skład Krajowej Rady Ministrów .

PPS-WRN włączyła swoje oddziały wojskowe Gwardię Ludową w skład Armii Krajowej , stanowiąc do 10% jej stanu organizacyjnego. Oddziały PPS czynnie włączyły się w powstanie warszawskie w 1944.

Na emigracji krajową PPS reprezentował Komitet Zagraniczny PPS , który uczestniczył we wszystkich gabinetach rządu RP na uchodźstwie (m.in. w rządzie Stanisława Mikołajczyka przedstawiciel PPS Jan Kwapiński pełnił funkcję wicepremiera, zaś w następnym gabinecie na czele stanął przybyły z kraju socjalista Tomasz Arciszewski ).

PPS po II wojnie światowej

Związana z PPR cześć działaczy Robotniczej Partii Polskich Socjalistów doprowadziła do stworzenia tzw. Odrodzonej PPS (zwanej również "lubelską") z Edwardem Osóbką-Morawskim i Józefem Cyrankiewiczem na czele, wywodzącej się głównie z RPPS, zasilonej jednak zwłaszcza w 1945 i 1946 część liczbą działaczy przedwojennej PPS oraz PPS-WRN.

PPS współtworzyła rząd w latach 1945–1948 a jej przedstawiciele pełnili wówczas funkcję premiera, wchodzili w skład Rady Ministrów i KRN.

Tomasz Arciszewski , przewodniczacy CKW PPS, Premier rządu RP na uchodźstwie

Część działaczy PPS-WRN kontynuowała działalność konspiracyjną zakończoną aresztowaniami. Działacze przedwojennej PPS i PPS-WRN z Zygmuntem Żuławskim na czele usiłowała się włączyć w "lubelską" PPS, co jednak zakończyło się niepowodzeniem. Niepowodzeniem okazała się również próba utworzenia legalnej Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (PPSD). Ostatecznie Zygmunt Żuławski kandydował z list PSL jako "niezależny socjalista".

Los krajowej PPS skupiającej 500 tysięcy osób przypieczętował w grudniu 1948 tzw. kongres zjednoczeniowy, podczas którego partia formalnie połączyła się z komunistyczną Polską Partią Robotniczą , faktycznie natomiast została przez nią wchłonięta, tworząc Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą .

Po 1948 przetrwała niezależna PPS na emigracji , na czele której stali Adam Ciołkosz i Zygmunt Zaremba , od lat sześćdziesiątych podzielona na tle taktyki i strategii działania.

15 listopada 1987 podpisano deklarację założycielską krajowej PPS .

W 1990 PPS krajowa i emigracyjna odbyły XXV Kongres Polskiej Partii Socjalistycznej jako kontynuację działań przedwojennej i emigracyjnej PPS. Po 1989 PPS kilkakrotnie miała własną niewielką reprezentację w parlamencie, obecnie jednak cieszy się nikłym poparciem społecznym.

Czołowi działacze PPS

• Tomasz Arciszewski
• Stefan Bielak
• Józef Biniszkiewicz
• Bolesław Dratwa
• Norbert Barlicki
• Adam Ciołkosz
• Lidia Ciołkosz
• Józef Cyrankiewicz
• Ignacy Daszyński
• Herman Diamand
• Józef Dzięgielewski
• Stanisław Dubois
• Józef Grzecznarowski
• Tadeusz Hołówko
• Julian Hochfeld
• Rajmund Jaworowski
• Bolesław Jędrzejowski
• Władysław Jaxa-Rożen
• Władysław Kunicki
• Adam Kuryłowicz
• Jan Kwapiński
• Herman Lieberman
• Bolesław Limanowski
• Marian Malinowski
• Zygmunt Marek
• Mieczysław Mastek
• Józef Montwiłł-Mirecki
• Jędrzej Moraczewski
• Aleksander Napiórkowski
• Mieczysław Niedziałkowski
• Antoni Pajdak
• Feliks Perl
• Józef Piłsudski
• Adam Pragier
• Adam Próchnik
• Aleksander Prystor
• Antoni Purtal
• Kazimierz Pużak
• Irena Sendlerowa
• Walery Sławek
• Kazimierz Sosnkowski
• Aleksander Sulkiewicz
• Tadeusz Szturm de Sztrem
• Wilhelm Topinek
• Leon Wasilewski
• Stanisław Wojciechowski
• Zygmunt Zaremba
• Bronisław Ziemięcki
• Zygmunt Żuławski

Czasopisma związane z PPS

• " Robotnik " – Warszawa
• " Gazeta Ludowa " – Lwów
• " Naprzód " – Kraków
• " Gazeta Robotnicza " – Katowice
• " Głos Poranny " – (zbliżony do PPS) Łódź
• " Życie Robotnicze " – Radom

Zobacz też

• Politycy Polskiej Partii Socjalistycznej
• socjalizm
• partie polityczne Polski
• Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich
• Polska Partia Socjalistyczna – Frakcja Rewolucyjna
• Polska Partia Socjalistyczna – Lewica
• Polska Partia Socjalistyczna – Opozycja
• Polska Partia Socjalistyczna Zaboru Pruskiego
• Polska Partia Socjalno-Demokratyczna (1945)
• Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego
• Polska Partia Socjalistyczna – dawna Frakcja Rewolucyjna
• PPS - Wolność, Równość, Niepodległość
• Komitet Zagraniczny PPS
• Polska Partia Socjalistyczna (po 1987)
• Organizacja Bojowa PPS
• Pogotowie Bojowe PPS
• Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy
• Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
• Gazeta Robotnicza
• Robotnik
• Gorączka (film 1980)

Przypisy

Bibliografia