J.B. Fischer von Erlach - kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu

Sklepienie kościoła św. Karola Boromeusza w Wiedniu, projekt Fischera von Erlacha

J.B. Fischer von Erlach - wnętrze kościoła kolegialnego w Salzburgu

J.B. Fischer von Erlach - pałac Schönbrunn

J.L. von Hildebrandt - Górny Belweder

J.L. von Hildebrandt - pałac Kinsky

J.L. von Hildebrandt - wnętrze pałacu Kinsky

J.L. von Hildebrandt - kościół św. Piotra w Wiedniu

J. Prandtauer - opactwo w Melk

M. Steinl - opactwo w Dürnstein

J. Hohenberg von Hetzenberg - Glorietta

Zamek w Mikulovie

Eger - kościół Minorytów

Zirc - kościół w opactwie cysterskim

Fertőd - pałac Esterházych

Gödöllő - pałac Grassalkovich

Ráckeve - pałac Eugeniusza Sabaudzkiego

Schody w pałacu Clam-Gallas

Sala Teologii - klasztor na Strahowie

Dientzenhofer- kościół św. Mikołaja na Małej Stranie

Wnętrze kościoła św. Mikołaja na Małej Stranie

Dientzenhofer - kościół św. Mikołaja na Starym Mieście

J.B. Santini-Aichel - kościół w Kutnej Horze

J.B. Santini-Aichel - kościół NMP w Kladrubach

Šaštín-Stráže- bazylika

Bratysława - wnętrze kościoła Trynitarzy

Bratysława - pałac Grassalkovicha

Lucerna - jezuicki kościół św. Franciszka Ksawerego

Solura - katedra św. Ursusa

Sankt Gallen - katedra

Wnętrze kościoła w Sankt Gallen

Klasztor Einsielden

Wnętrze kościoła klasztornego w Muri

Do Środkowej i Wschodniej Europy barok dotarł z obszaru Włoch , Francji i Niemiec . Tereny dzisiejszej Austrii , Węgier (dzisiejsze państwo węgierskie w XVII wieku nadal było podzielone pomiędzy Turcję i Habsburgów, którzy stopniowo odzyskiwali panowanie na tym terytorium), Chorwacji (część obszaru Chorwacji była pod panowaniem Turcji) i Czech podobnie jak południowe obszary Niemiec, pozostają we władaniu Habsburgów . Zatem i styl barokowy w architekturze rozwija się w nich podobnie jak i na terenie południowych Niemiec. Jedynie Szwajcaria była formalnie niezależna od cesarza rzymsko-niemieckiego (do 1798 r., czyli do momentu podboju Związku Szwajcarskiego przez Francję), ale i tutaj, w sztuce, widoczne są wpływy południowo-niemieckie. Na ziemiach pozostających pod panowaniem Habsburgów, zatem i na Dolnym Śląsku , tworzą swoje dzieła znani architekci np. członkowie rodziny Dientzenhoferów, Gaetano Chiaveri . Pojawiają się także nazwiska rodzimych twórców.

Austria

Mecenat cesarski i poparcie udzielane przez arystokrację zaowocowało rozwojem budownictwa sakralnego i pałacowego. Powstają nowe i rozbudowywane są istniejące kościoły i klasztory. Wśród architektów działających na zlecenie arystokracji austriackiej przewija się wielu włoskich artystów. Nową fasadę Hofburgu zaprojektował Philiberto Lucchese ( 1668 ). W 1667 r. Carlo Carnevale buduje założony na planie owalu kościół dla zakonu serwitów. Jednak najważniejsze dzieła baroku powstały w Austrii pod koniec XVII i na początku XVIII wieku, w czasie, w którym Wiedeń stał się centrum artystycznym cesarstwa. Barok na ziemiach Austrii cechuje dekoracyjność i monumentalizm mający podkreślić znaczenie cesarstwa. Wzorowany był na sztuce włoskiej. W drugiej połowie XVIII wieku pojawia się styl zwany terezjańskim (od imienia Marii Teresy ) i stanowił odmianę późnego baroku o dekoracjach wzorowanych na stylu rokoko (do przykładów wystroju wnętrz w tym stylu należą m.in. wnętrza pałacu Schönbrunn).Do najważniejszych architektów tego okresu należą:

• Johann Bernhard Fischer von Erlach , niemiecki architekt wykształcony we Włoszech. Pracował w Austrii, na terenie Moraw (rozbudowa zamku Althäu we Wranow , fontanna Parnas w Brnie - Zelný trh) i Wrocławia (projekt kaplicy Elektorskiej Bożego Ciała w kościele św. Jana Chrzciciela ). Jego najważniejsze projekty to:
  • kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu ( 1716 - 1739 , ukończony przez Josepha Emmanuela, syna Johanna), zbudowany na wydłużonym planie centralnym z nawą główną w kształcie elipsy zwieńczoną także eliptyczną kopułą na wysokim bębnie . Kościół poprzedza szeroki, sześciokolumnowy przedsionek zwieńczony tympanonem z dwoma długimi skrzydłami. W końcowych częściach skrzydeł zlokalizowano przejazdy, nad którymi umieszczono wieże. Centralną część fasady dodatkowo flankują dwie dzwonnice wzorowane na rzymskich kolumnach Trajana i Marka Aureliusza . Trzony kolumn pokrywają płaskorzeźby ze scenami z życia św. Karola Boromeusza. Kolumny nawiązują do słupów Herkulesa strzegących zachodnich krańców Europy. Jest to aluzja do zwierzchnictwa dynastii Habsburgów nad innymi władcami Europy.
  • kościoły w Salzburgu : kolegialny ( 1696 - 1707 ), św. Trójcy ( 1694 - 1702 ) o fasadzie wzorowanej na rzymskim kościele św. Agnieszki za Murami Santa Agnese fuori le Mura przy placu Navona , Urszulanek oraz szpital św. Jana
  • liczne pałace projektowane na zamówienie dworu cesarskiego i arystokracji. Projekty Johanna Bernharda Fischera charakteryzowały się podłużną fasadą z ryzalitem środkowej części, w którym znajdowała się duża, owalna, reprezentacyjna sala. Dolną część fasady zdobiła rustyka podkreślająca lekkość wyższych kondygnacji. Ich dekoracja oparta była na wyraźnym podziale pionowymi, szerokimi pilastrami i poziomymi gzymsami i fryzami. Całość ożywiały kompozycje rzeźbiarskie umieszczane przy portalach, środkowych oknach lub w centralnych częściach zwieńczenia elewacji. Wśród wielu pałaców zbudowanych przez tego architekta, najbardziej znane to:
    • pałac cesarski w Schönbrunn po Wiedniem ( 1669 - 1749 ), w skali swojego założenia nawiązywał do paryskiego Wersalu , ale podczas zrezygnowano z pierwotnego rozmachu.
    • pałac zimowy księcia Eugeniusza Sabaudzkiego ( 1697 - 1698 ), dalej budowany w latach 1702 - 1724 przez Johanna Lucasa von Hildebrandta
    • pałac Trautson ( 1702 - 1705 )
    • pałac Batthanów-Schönbornów ( 1698 - 1706 )
    • pałac Schwarzenbergów ( 1697 - 1715 ) przebudowany z rezydencji księcia Mansfeld-Fondi
  • Hofburg - Zimowa Ujeżdżalnia Dworska, zbudowana na miejscu zajmowanym wcześniej przez apartamenty Maksymiliana II (ukończona w 1729 ), Kancelaria Cesarska i Prunksaal (Cesarska Biblioteka, projekt Johanna Bernarda i jego syna Josepha Emanuela Fischera von Erlacha.
• Johann Lucas von Hildebrandt , architekt pochodzenia niemieckiego, urodzony i wykształcony we Włoszech. Jego najważniejsze prace to liczne pałace (także na Węgrzech i w Czechach):
  • Belweder – Dolny ( 1714 - 1716 ) i Górny ( 1720 - 1723 ) pałac zbudowany na zlecenie księcia Eugeniusza Sabaudzkiego
  • pałac Daun-Kinsky ( 1709 - 1713 ) w Wiedniu
  • przebudowa pałacu Mirabell dla arcybiskupa Salzburga
  • przebudowa opactwa benedyktyńskiego w Göttweig (w pobliżu Krems an der Donau )
  • kościół św. Piotra w Wiedniu , zbudowaniu od 1701 r początkowo przez Gabriela Montaniego, od 1703 przez Hildebrandta, portal jest dziełem Andreasa Altomontego, syna włoskiego malarza Martina , który także brał udział w budowie tego kościoła.
• Jacob Prandtauer :
  • brał udział w przebudowie opactwa w Sankt Florian , katedry w Sankt Pölten , opactwa w Garsten
  • projekt karmelitańskiego kościoła Sankt Paten
  • przebudowa opactwa benedyktynów w Melk , najbardziej znane dzieło Jacoba Prandtauera. Nad barokizacją zespołu pracował od 1701 r. Dostosował architekturę do ukształtowania terenu i krajobrazu, tak aby uzyskać jak najbardziej efektowny widok na położoną na wzgórzu budowlę. Ta dbałość o kompozycję jest jedną z cech charakterystycznych projektów Prandtauera.
• inni, nieco mniej znani architekci tego okresu to:
  • Matthias Steinl, Joseph Munggenast - pracowali nad przebudową opactwa w Dürnstein , Klosterneuburg (wraz z Antonio Beduzzi ), w Zwelt (współdziałał z nimi także Prandtauer);
  • Johann Hohenberg von Hetzenberg – projektant glorietty w zespole pałacowym Schönbrunn.

Czechy

Pierwsze barokowe budowle postały na terenie Czech na początku XVII wieku . W Pradze , dla gminy luterańskiej w 1613 r. rozpoczęto budowę kościoła Matki Boskiej Zwycięskiej (Kostel Panny Marie Vítězné) a Albrecht von Wallenstein zbudował swoje pałace: na Małej Stranie (od 1625 r.) i w Jičínie (do istniejącej budowli, w latach 1624 - 1633 dobudowano barokowe skrzydło). Na przełomie XVI i XVII w. rozpoczęto także przebudowę w stylu barokowym zamku w Mikulovie .

Rozkwit baroku przypada czas kontrreformacji. Do Czech zawitali artyści z Włoch, Austrii, Niemiec i Francji. Czeski hrabia Humprecht Jan Černín zlecił budowę wspaniałej, praskiej rezydencji Francesco Carattiemu ( 1669 r.). Carlo Lugano w latach 1666 - 1668 dla Černína buduje niewielki pałacyk myśliwski niedaleko Sobotki . Jan Baptista Mathey dla Wojciecha Wacława ze Szternberka (Václav Vojtěch ze Šternberka) buduje w latach 1679 - 1685 niewielki pałacyk w Troi (Trojský zamek). Wnętrza budowli wzorowanej na włoskich willach zdobił holenderski malarz Abraham Godin. Inne, znane dzieła Mathey’a to kościół św. Franciszka w Pradze i odbudowa (w latach 1685 – 86 ) cysterskiego klasztoru w Plasach niedaleko Pilzna .

W stylu barokowym odbudowany został także klasztor na Strahowie . Klasztorny kościół Wniebowzięcia NM Panny został odbudowany po bombardowaniu w 1742 przez Anselmo Lurago. Zbiory biblioteczne mieszczą się m.in. w barokowej Sala Teologii.

Na początku XVIII wieku Most Karola został ozdobiony posągami dłuta Brauna i przedstawicieli rodziny Brokoff - Jana , Michała i Ferdynanda .

Najbardziej znani architekci tego okresu działający na terenie Czech to:

• Johann Bernhard Fischer von Erlach , budowniczy pałacu Clam-Gallas w Pradze.
• Christoph Dientzenhofer, ojciec Kiliana, projektant korpusu nawowego kościoła św. Mikołaja na Małej Stranie, kościoła św. Marii Magdaleny (obecnie w budynku mieści się muzeum) i Lorety w Pradze.
• Kilian Ignaz Dientzenhofer , projektant praskich kościołów św. Mikołaja na Małej Stranie , św. Mikołaja na Starym Mieście , św. Jana Nepomucena, św. Karola Boromeusza na Starym Mieście, św. Tomasza na Małej Stranie, św. Małgorzaty w Břevnovskim klasztorze benedyktynów, pałacu Goltz-Kinských i pawilonu Villa America oraz zabudowań klasztoru benedyktynów w Kladrubach.
• Jan Blažej Santini-Aichel , czołowy przedstawiciel niespotykanego w innych krajach stylu nazwanego barokowym gotykiem, który łączył elementy gotyku i baroku. Barokowy gotyk pojawił się na początku XVIII wieku wraz z rekatolicyzacją ziem czeskich. Podczas odbudowy kościołów i klasztorów do istniejących budowli dodawano nowe elementy, na w miarę dobrze zachowanych murach konstruowano nowe sklepienia dekorowane w stylu nawiązującym do gloryfikowanych czasów Karola IV . Santini-Aichel, architekt pochodzenia włoskiego, odbudował kościół Wniebowzięcia NMPanny ( 1703 - 1707 ) i kostnicę w Sedlcu (w Kutnej Horze , w latach 1707 - 1723 kontynuował odbudowę klasztoru w Plasach, w latach 1712 - 1726 zbudował kościół Wniebowzięcia NMPanny dla klasztoru w Kladrubach. Trójnawowy kościół uznawany jest za szczytowe osiągnięcie tego architekta. We wnętrzu kryje fantazyjne sklepienia nawiązujące do architektury Benedykta Rejta . Ostrołukowe formy i pinakle pojawiają się przy kopule z latarnią, fasadzie i we wnętrzu. Inne dzieła Santiniego to m.in.: odbudowa kościoła w Želivie, budowa kościoła pokutnego św. Jana Nepomucena na Zelené Hoře w pobliżu Żdżar nad Sazawą ).

Słowacja

Na tereny Słowacji objęte panowaniem Habsburgów barok dotarł dopiero na początku XVIII wieku. Był to czas kontrreformacji i popieranej przez Austrię rekatolizacji zależnych od nich terenów. W propagowaniu nowego stylu znaczącą rolę odegrał kościół katolicki, zwłaszcza zakon jezuicki . Barok był popierany także przez szlachtę, zwłaszcza pochodzenia węgierskiego, sprzyjającą rodzinie władcy. Nowe prądy w architekturze nie cieszyły się zbytnią popularnością wśród społeczeństwa, które poparło ruch reformatorski. Barok rozwijał się pod wpływem architektury Austrii i Czech.

Przykłady zabytków:

• Trnawa :
  • bazylika uniwersytecka, zbudowana w latach 1629 - 1637 według projektu Antonia i Pietra Spazzich;
  • kaplica dobudowana do kościoła św. Mikołaja, zaprojektowana przez Johanna Lukasa von Hildebrandta na planie ośmioboku;
  • kościół i klasztor klarysek – zespół budowli przebudowany w okresie baroku.
• Šaštín-Stráže - bazylika z 1764 r. w zespole klasztornym zbudowanym przez paulinów ; prace nad budową kościoła rozpoczął w 1736 r. Ján Damianiho, kontynuował, wprowadzając zmiany do pierwotnego projektu Matej Vépy. Ołtarz główny z 1760 r. jest dziełem Františka Antona Hildebranta.
• Bratysława :
  • kościół Trynitarzy wzorowany na wiedeńskim kościele św. Piotra,
  • kościół Kapucynów z początku XVIII wieku,
  • kościół Braci miłosiernych , wczesnobarokowy, zbudowany ok. 1692 r. na wzór Il Gesù ,
  • pałac magnacki Grassalkovicha , zbudowany jako letnia rezydencja hrabiego Antala Grassalkovicha ok. 1760 r. najprawdopodobniej na podstawie projektu Andrása Mayerhoffera,
  • Letni Pałac Arcybiskupi przebudowany z renesansowej rezydencji w połowie XVIII w.,
  • pałace Esterhazych, Kutscherfelda, rokokowe pałace Balassych i Mirbachov.
• Koszyce – uniwersytecki kościół Jezuitów ukończony w 1681 r. o surowej, kamiennej elewacji i wnętrzu wzorowanym na rzymskim kościele Il Gesù.
• Podoliniec - kościół i klasztor Pijarów (obecnie Redemptorystów ) zbudowany w latach 1642 - 1648 na podstawie projektu wiedeńskiego architekta Pochsbergera.
• Nitra :
  • zespół klasztorno-kościelny pijarów zbudowany na początku XVIII w.,
  • katedra św. Emerama przebudowana w okresie baroku z trzech kościołów, górna część katedry, pierwotna gotycka, zyskała bogaty barokowy wystrój.
• Jasov – późnobarokowy kompleks klasztorny zakonu norbertanów zaprojektowany przez Antona Pilgrama, zbudowany w latach 1750 - 1766 .
• Bernolákovo – pałac zbudowany w latach 1714 - 1722 naprawdopodobniej na podstawie projektu J. B. Fischera von Erlach .

Węgry

Burzliwa historia, wieloletnie wojny niszczyły nie tylko pojedyncze obiekty ale całe miasta. Tylko nieznaczna część zabytków powstałych przed XVIII wiekiem miała szansę przetrwać. Stopniowe przechodzenie ziem pod panowanie Habsburgów i obudowa kraju sprzyjała rozwojowi architektury. Barok na terenie Węgier był zdominowany wpływami austriackimi i włoskimi. Przykłady zabytków:

• Győr – miasto spalone podczas wojny pod koniec XVI wieku, odbudowane w XVII i XVIII wieku, najciekawsze obiekty to:
  • kościół św. Ignacego (Szent Ignác templon), zbudowany przez jezuitów (obecnie należy do benedyktynów) w latach 1634 – 1641 na podstawie planów Baccio del Bianco zainspirowanych kościołem Il Gesù
  • kościół Karmelitów (Karmelita templon), obiekt wzorowany na rzymskim Il Gesù zaprojektował karmelita Martin Wittner (Athanasius). Budynek na planie elipsy z wieżą nad prezbiterium powstał w latach 1721 - 1725 .
  • Dom Opata (Apátúr-ház)
  • pałac Zichych (Zichy-palota)
• Eger
  • kościół Minorytów (Minorita templon), jednonawowa budowla o wygiętej w łuk elewacji z obrazem Jánosa Krackera w ołtarzu głównym
  • kościół franciszkański zbudowany w 1755 r.
  • rokokowo-barokowy budynek Liceum (obecnie Uniwersytet im. Károlya Eszterházyego) zbudowany w latach 1765 - 1785
  • pałac biskupi (Érseki palóta) z połowy XVIII wieku
• Tihany – kościół w opactwie benedyktyńskim zbudowany w latach 1719 - 1754 z barokowymi rzeźbami Sebestyéna Stulhofa
• Zirc – bazylika Wniebowzięcia NMP w opactwie cystersów, zbudowana w latach 1732 - 1742
• Budapeszt
  • kościół św. Anny w Budzie
  • kościół Franciszkanów w Peszcie
  • Óbuda - rokokowy pałac Zichych (Zichy-kastély) zbudowany w latach 1746 - 1757 , barokowy kościół parafialny
• Fertőd – pałac Esterházych (Esterházy-kastély) ukończony w 1770 r.
• Gödöllő – pałac Grassalkovich (Grassalkovivh kastély) zbudowany w latach 1744 - 1747 według projektu Andrása Mayerhofera
• Tata - pałac Esterházych (Esterházy-kastély) zaprojektowany przez Jakaba Fellnera w 1764 r.
• Ráckeve - pałac Eugeniusza Sabaudzkiego, zbudowany na podstawie projektu Lukasa von Hildebrandta w latach 1702 - 1750

Szwajcaria

W Szwajcarii w okresie reformacji zagościł i umocnił się protestantyzm w części kraju podczas gdy, zwłaszcza południe i część środkowa, pozostały przy katolicyzmie. Pomimo takich zróżnicowań Szwajcarii udało się zachować neutralność podczas wojny trzydziestoletniej . Brak zniszczeń i związanej z tym konieczności odbudowy nie wymusiły konieczności odbudowy kraju. Dodatkowo nadal żywe tradycje renesansu są przyczyną powstania nielicznych obiektów budowlanych w stylu baroku. Na architekturę nowych przebudowywanych budowli miały wpływ trendy pochodzące z obszaru objętego panowaniem Habsburgów i francuskiego rokoko .

Przykłady zabytków:

• Lucerna – jezuicki kościół św. Franciszka Ksawerego został zbudowany w latach 1666 - 1677 w oparciu o projekt Heinricha Mayera i Christopha Voglera. Przy jego wznoszeniu pracowali m.in. Michael Beer i Michael Thumb.
• Solura
  • katedra św. Ursusa zbudowana w latach 1762 - 1773 według projektu Gaetano Matteo Pisoni. Przy współpracy z Paolo Antonio Pisoni, włoskim rzeźbiarzem Francesco Pozzi (wykonawcą sztukaterii) i malarzem Domenico Corvi
  • jezuicki kościół zbudowany w latach 1680 - 1689 w oparciu o projekt Heinricha Mayera.
• Einsiedeln – przebudowany zespół klasztorny benedyktynów z kościołem zaprojektowanym przez Caspara Moosbruggera i zbudowanym w latach 1719 - 1735 )
• Sankt Gallen
  • katedra zbudowana w latach 1755 - 1767 przez Petera Tumba i Johana Michaela Beera
  • sala biblioteki opactwa zaprojektowana przez Petera Thumba ( 1758 -1767
• Engelberg – przebudowa ( 1729 ) zespołu klasztornego benedyktynów
• Delémont - kościół św. Marcela zbudowany w latach 1762-1767
• Locarno - kościół Chiesa Nuova

Literatura

• Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, 1990 r.
• Sztuka baroku, red. Rolf Toman, Kōln: Kōnemann 2000
• Sztuka Świata, t. 7, praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, 1994 r.
• David Watkin, Historia architektury zachodniej, Wydawnictwo Arkady 2006 r.

Zobacz też

, historia architektury