Ramzes II
Król Górnego i Dolnego Egiptu
Okres panowania	od 1279 p.n.e. do 1213 p.n.e.
Poprzednik	Seti I
Następca	Merenptah
Dane biograficzne
Dynastia	XIX dynastia
Ojciec	Seti I
Matka	Tuja
Żona	Nefertari , Isetnofret

Ramzes II, zwany Wielkim (w źródłach greckich także jako Ozymandias) – faraon , władca starożytnego Egiptu , z XIX dynastii , z okresu Nowego Państwa .

Kontynuował, wyznaczone przez ojca – Setiego I – dążenie do odbudowy i rozbudowy Imperium, wzorując się na swych poprzednikach, głównie budowniczym podwalin Imperium – Ahmosem oraz Totmesie III i Amenhotepie III – głównych władcach szczytowego rozkwitu XVIII dynastii . Działalność budowlana Ramzesa przewyższyła wszystkich jego poprzedników, wypełniając Egipt budowlami i posągami bogów, wznoszonymi na chwałę państwa. W zgodnej opinii wielu badaczy , czasy jego panowania były okresem dobrobytu i stabilizacji.

Faraon panował ponad 66 lat, spłodził około 100 synów i 50 córek. Miał około 183–185 cm wzrostu i rudo-blond włosy. Żył ponad 91 lat. Jako pierwszy w historii, był współtwórcą traktatu pokojowego , zawartego pomiędzy dwiema ówczesnymi potęgami militarnymi – Egiptem i Hatti .

Lata panowania wg egiptologów

• 1279–1213 p.n.e. (Wolfgang Helck^[1], Jaromir Malek^[2], Jürgen von Beckerath^[3], Ian Shaw^[4], Rolf Krauss^[5], Kenneth A. Kitchen^[6], Bogusław Kwiatkowski^[7])
• 1279–1212 p.n.e. (Nicolas Grimal^[8][9], Aidan Dodson^[10])
• 1290–1223 p.n.e. (Richard A. Parker^[11])
• 1304–1237 p.n.e. (Donald B. Redford^[12])
• 1294–1227 p.n.e. (Alan H. Gardiner^[13])
• 1305-1240 p.n.e. (Marek Stępień^[14])

Tło historyczne

Tytulatura Ramzesa II hieroglifami
Nomen – Ramessisu Meri-Amon
egip. – Zrodzony-z-Re Ukochany-przez-Amona
Prenomen – User-Maat-Re Setepen-Re
egip. – Potężna-jest-Harmonia\Sprawiedlliwość-Re Wybrany-przez-Re''
Imię horusowe – Ka-nechat-meri-Maat
egip. – Byk-potężny-ukochany-przez-Maat
Nebty – Mekkemet-uaf-chasut
egip. – Obrońca-Egiptu Ten-który-powściąga-Moc-Obu-Krajów
Złoty Horus – Userrenput-Aanachtu
egip. – Bogaty-w-lata Wielki-zwycięstwami

Schyłek XVIII dynastii zapoczątkowało panowanie Echnatona , faraona, którego poglądy religijne uważano za błędne i sprzeczne z dotychczasowymi, pragnącego zreformować wierzenia Egipcjan, zajmującego się dążeniem do wprowadzenia kultu jedynego boga – Atona . Efektem tych działań był głęboki kryzys państwa egipskiego, dotyczący spraw wewnętrznych i zagranicznych. Szczególnie przejawiało się to w gospodarce, stosunkach dyplomatycznych, pozycji militarnej oraz wpływach w podległych, sąsiednich królestwach. Zapewne utrzymywanie kontaktów dyplomatycznych oraz zdobyczy militarnych, uzyskanych przez poprzednich władców, (głównie Totmesa III), leżało całkowicie poza kręgiem zainteresowań Echnatona.

Brak zaangażowania Egiptu w Syropalestynie spowodował natychmiastowe zmiany w tym regionie. Państwo Mitanni , dotychczasowy sojusznik^[15] Egiptu, przeżyło wstrząsy wewnętrzne w postaci dwóch przewrotów, co skutkowało kryzysem władzy i zmianami na tronie. W południowej części regionu, w Kanaanie i w południowej Syrii , władcy nie czujący respektu przed potęgą Egiptu, który do tej pory tutaj dominował, powrócili do tradycyjnej rywalizacji, odnawiając jednocześnie dawne konflikty i zapominając o płaceniu trybutu , jaki winni byli Egiptowi. Wkrótce sytuacja ta doprowadziła do wybuch konfliktu zbrojnego. Król hetycki, Suppiluliuma I opowiedział się za wygnanym władcą Mitanni, na co panujący władca, Tuszratta odpowiedział wojną. Hetyci w wyniku szybkiej kampanii zmusili Mitanijczyków do odwrotu, zdobywając całą północną Syrię aż do Kadesz , miasta mającego dla Egiptu kluczowe, strategiczne znaczenie, będącego bastionem egipsko-mitanijskiego sojuszu. Wkrótce władca Mitanni, Tuszratta zginął zamordowany, a połowa jego państwa zajęta została przez Asyrię . Następca Tuszratty, Mattiwaza, zmuszony był prosić Hetytów, swych niegdysiejszych wrogów, o pomoc w odzyskaniu utraconych ziem. W środkowej Syrii władcy Amurru , z jednej strony deklarujący wierność Egiptowi, z drugiej skłaniali się ku Hetytom, dążąc do wzrostu własnej potęgi. Pragnęli zawrzeć sojusz z podległym Hetytom Ugarytem . W końcu jednak zostali zmuszeni do przyjęcia zwierzchnictwa hetyckiego. Tak więc Egipt tracił wpływy i większość podległych ziem na rzecz królestwa Hetytów, które stało się nowym mocarstwem we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego .

W samym Egipcie kryzys osiągnął apogeum. Po śmierci Echnatona na tronie zasiadł Semenechkare . Młodociany władca zmarł wkrótce po objęciu władzy, a jego następcą został małoletni Tutanchamon . Po około 10 latach panowania Tutanchamon zmarł także, nie pozostawiając potomka. Choć jego żona Anchesenamon próbowała ratować ciągłość dynastii, nie zdołała jednak osiągnąć swego celu i potężny, wpływowy Aj zagarnął władzę dla siebie. Po nim nastąpił Horemheb – generał z czasów Tutanchamona i Aja. Jego bezpotomna śmierć definitywnie zakończyła XVIII dynastię.

Książę Ramzes

Przodkowie

Rodzina Ramzesa wywodziła się z Awaris , miasta we wschodniej Delcie . Seti – ojciec Ramzesa I , pradziad Ramzesa II – wzrastał w kryzysowych latach panowania Echnatona. Zaciągnął się do armii, lecz w czasach Echnatona był to wybór nie gwarantujący osiągnięcia sukcesu. Kryzys państwa nie ominął przede wszystkim, spraw militarnych. Podczas gdy Egipt tracił niegdyś podległe sobie terytoria, wojska stacjonujące w Dolnym Egipcie stały bezczynnie. Nie zezwolono im na interwencję. Pomimo tych przeszkód Seti osiągnął jednak wysoką rangę dowódczą.

Po śmierci Echnatona i Semenechkare , władcą został dziesięcioletni Tutanchamon . Na jego dworze jednym z najbardziej wpływowych dostojników został Horemheb – generał , jeden z głównych wodzów armii, rówieśnik Setiego. Po śmierci Tutanchamona, gdy Aj został faraonem, Horemheb został niekwestionowanym wodzem armii. Jednym z pierwszych jego posunięć było dążenie do odbudowania i wzmocnienia armii.

W tym czasie syn Setiego, około dwudziestoletni Paramesse , wzorem ojca również wstąpił do armii. Gdy po śmierci Aja, Horemheb został faraonem, armia stała się przewodnią siłą w państwie. Kariera młodego, zdolnego Paramesse potoczyła się wprost błyskawicznie, gdyż kolejno awansował na: dowódcę oddziałów i Nadzorcę Koni, a stąd już tylko krok dzielił go od elity armii Egiptu – korpusu rydwanów . Wkrótce przyszedł awans na Królewskiego Woźnicę, a potem na jednego z Królewskich Posłów. Oznaczało to ciągły kontakt z dworem i jego dostojnikami, jak również samym władcą. W tym czasie przewożąc korespondencję pomiędzy nomarchami a dworem oraz korespondencję dyplomatyczną pomiędzy dworem, a dworami władców ościennych królestw, Paramesse nabierał bezcennego wprost doświadczenia, kształtującego jego osobowość i wyzwalającego zdolności. Wkrótce został dostrzeżony i jako wybitnie uzdolniony otrzymał awans generalski. Powierzono mu dowództwo granicznej twierdzy (prawdopodobnie Sile) oraz stanowisko Inspektora Ujść Nilu , przez co stał się odpowiedzialny za bezpieczeństwo granicy z Kanaanem . W czasach Horemheba Egipt znów stał się kwitnącym państwem, a armia odzyskała swoje znaczenie. Paramesse osiągnął szczyt kariery, jaki tylko mógł sobie wymarzyć. Został Wezyrem Południa, a zatem drugim po faraonie człowiekiem w państwie, rezydującym w Tebach . Następna godność, jaką obdarzył go faraon, wyniosła go ponad całe duchowieństwo egipskie. Został mianowany Pierwszym Kapłanem Egiptu.

Z biegiem lat ponad sześćdziesięcioletni, bezdzietny Horemheb , patrząc w przyszłość zaczął szukać w swym otoczeniu człowieka godnego odziedziczyć władzę nad Egiptem. Pragnąc uniknąć kryzysu związanego z sukcesją i niepokojów z tym związanych, zamierzał przekazać część władzy swojemu następcy jeszcze za życia. Jego wybór natychmiast padł na swego zaufanego wezyra i towarzysza broni – Paramesse. Wkrótce został on ogłoszony "zastępcą Jego Wysokości na Południu i Północy oraz dziedzicznym księciem w całym kraju", co równało się z wyznaczeniem go następcą tronu.

Pełne chwały i doskonałości panowanie Horemheba skończyło się, a główną rolę w jego pogrzebie pełnił Paramesse, a ten kto grzebie faraona, sam się nim staje. Tak więc Paramesse, energiczny pięćdziesięciolatek zasiadł na tronie jako Ramzes I .

Nowy władca, nie mający żadnych związków z poprzednią rodziną królewską – XVIII dynastią, zapoczątkował tym samym nowa erę w dziejach Egiptu. Zdając sobie z tego sprawę sięgnął do doświadczeń poprzednich faraonów. Za swój wzór obrał Ahmosego , założyciela XVIII dynastii, wyzwoliciela kraju i budowniczego imperium, oraz jego wybitnych potomków. Nowy władca nie zdołał jednak zrealizować swoich planów budowy potęgi Egiptu. Zmarł w niespełna półtora roku po objęciu władzy.

Jego spadkobiercą i następcą został jego syn Seti I . Dojrzały, energiczny, doskonale przygotowany przez ojca do roli władcy, Seti pragnął stać się władcą prawdziwego imperium, pragnął być nowym Totmesem III – największym zdobywcą i Amenhotepem III – najwspanialszym budowniczym. Pod jego rządami Egipt odzyskał swe znaczenie w regionie. Stał się doskonale zorganizowanym, silnym wewnętrznie państwem ze sprawnie działającą administracją, mocarstwem, z którym każdy kraj i każdy władca w regionie, musiał się liczyć.

Rodowód

Ramzes był synem Setiego (późniejszego Setiego I ) i jego żony imieniem Tuja, córki Raja i jego żony Rui. Prawdopodobnie urodził się około 1304 roku p.n.e. Rodzina składała się z najstarszego syna imieniem Nebenchasetnebet (zmarłego w dzieciństwie), młodszego Ramzesa i córki Tiji oraz urodzonej później młodszej córki – Chentmire.

Zarys genealogii XIX dynastii.

Lata dorastania

Gdy Ramzes I obejmował tron faraonów, mały Ramzes miał więc około dziewięciu lat. Gdy jego ojciec, Seti dziedziczył władzę – był dziesięciolatkiem. Zaraz potem otrzymał tytuł "najstarszego syna królewskiego" oraz honorowy tytuł "głównodowodzącego wojsk". Wkrótce potem otrzymał tytuł "najstarszego syna królewskiego i kandydata na tron Geba", co równoznaczne było z ustanowieniem go następcą tronu. Prowadzący rokrocznie wojenne kampanie w Syrii, Seti I pozostawiał małego Ramzesa w pałacu. Jednakże gdy książę osiągnął wiek piętnastu lat, decyzją ojca wziął udział w kampanii libijskiej, w czwartym i piątym roku jego panowania. Kampania ta była zatem chrztem bojowym młodego księcia. Następne lata panowania Setiego I, były latami corocznych wypraw wojennych do Syropalestyny. Tym razem celem było Amurru i Kadesz . Wzorem Totmesa III, wojska egipskie popłynęły do Fenicji . W wyniku szybkiej kampanii zmusiły Amurru do poddania się i potem pomaszerowały drogą lądową i przypuściły szturm na Kadesz, zdobywając je. Książę brał udział w tych wydarzeniach, widząc odradzanie się potęgi Egiptu. Działania te przywróciły panowanie Egiptu w środkowej Syrii jedynie na krótki czas. Ziemie te zostały wkrótce utracone, po tym jak młody hetycki władca Muwatallis II odbił je z rąk egipskich. Oba mocarstwa postanowiły zawrzeć pokój, szanując nawzajem swe żywotne interesy w tym regonie. Amurru i Kadesz pozostawało w rękach Hatti , a Egiptowi przypadały w udziale porty południowej Fenicji .

Młody Ramzes, prawdopodobnie właśnie wówczas postanowił, że kiedyś tu powróci i odzyska dla Egiptu ziemie, o które teraz walczył, a które pozostały w rękach Hetytów, tak aby przywrócić imperium Totmesa III .

Współwładza

Około siódmego roku panowania Setiego I , Ramzes – syn władcy i następca tronu, wówczas prawdopodobnie siedemnastoletni młodzieniec, został, z woli swego ojca, współwładcą. Prawdopodobnie odbyło się to podczas jakiejś uroczystości lub audiencji, w obecności dostojników dworu i tłumów poddanych.

Tak oto opisuje tę chwilę sam Ramzes:

”Gdy mój ojciec ukazał się ludowi, wraz ze mną, obejmując mnie ramieniem, tak oto rzekł: – Niech ukaże się jako król, abym mógł widzieć jego piękność, póki jeszcze żyję! – Zawezwał zatem szambelanów, by włożyli mi na głowę korony. – Umieśćcie Wielką Koronę na jego głowie! – tak rzekł gdy był jeszcze a nami na ziemi – on będzie rządził tym krajem, on będzie nadzorował jego sprawy, on będzie kierował mnogim ludem. – Tak mówił gdyż wielka była jego miłość do mnie. Darował mi dwórki z królewskiego haremu, równe pięknościom pałacu; wybrał dla mnie żony i konkubiny wychowane w haremie.”

Tak oto Ramzes stał się nominalnym królem, z całym dworem i ceremoniałem temu przynależnym. Przyjął królewską tytulaturę: User Maat Re Ramessisu Meri Amon.

Dwór i rówieśnicy Ramzesa

Na krótko przed i zaraz po wyniesieniu Ramzesa do godności współwładcy, na dworze Setiego I pojawiło się wielu zdolnych młodzieńców, którzy w przyszłości będą tworzyć grono najbliższych towarzyszy i współpracowników obecnego współwładcy, a przyszłego samodzielnego władcy – Ramzesa II. Byli wśród nich:

• Tia, mąż starszej siostry Ramzesa, Tiji, który został Królewskim Pisarzem (jego ojciec Amen-uah-su, został Pisarzem Stołu Pana Obu Krajów);
• Paser, syn arcykapłana Amona, Nebneczeru, będący na dworze Setiego I szambelanem , a który dzięki nienagannej postawie i wybitnemu charakterowi osiągnął w wieku około dwudziestu kilku lat stanowisko Wielkiego Szambelana Dworu, otrzymując tym samym godność Strażnika Królewskich Koron;
• Amen-em-inet, rówieśnik Ramzesa, który został członkiem jego świty;
• Asza-hebsed, rówieśnik Pasera, który został kolejno: dowódcą oddziałów piechoty , członkiem elitarnej grupy Królewskich Posłów, Królewskim Podczaszym, sprawując funkcję mistrza ceremonii u boku obu władców, ojca i syna, na dworze, który najczęściej rezydował w tradycyjnej stolicy państwa w Memfis .

Wspólna władza

Od początku koregencji, Seti I wprowadzał swego syna w zawiłości władzy, obarczając go częścią jej ciężaru. Obaj władcy wspólnie brali udział w wydarzeniach decydujących o losach kraju oraz kształtujących jego oblicze.

W ósmym roku panowania Setiego I, w drugim koregencji, wybuchła rewolta w Kusz . Buntownicy dążyli do zagarnięcie łupów: niewolników, bydła i zbiorów, w dolinie Nilu , w Górnym Egipcie . Seti I polecił wicekrólowi Nubii , Amen-em-ope zorganizowanie ekspedycji karnej. W szybkiej kampanii opanowano tereny objęte rewoltą, zajmując sześć jej ośrodków. Pojmano około 600 jeńców wraz z całym ich dobytkiem. Wydarzenia te zostały upamiętnione wystawieniem dwóch steli w Kusz.

Mając unormowane stosunki z Hetytami oraz ugruntowane wpływy w Syropalestynie, po stłumieniu w zarodku niepokojów w Kusz, władcy mogli skupić się na sprawach wewnętrznych państwa. Postanowiono wytyczyć szlaki i wykopać studnie w celu podjęcia eksploatacji złóż złota na pustyni, rozciągającej się pomiędzy Morzem Czerwonym , a Nilem , na wysokości Edfu . W tym celu faraon udał się osobiście na pustynię, aby samodzielnie zainicjować prace z tym związane. W tym samym czasie Ramzes zajęty był poszukiwaniem w okolicach Asuanu , odpowiedniego kamieniołomu do pozyskiwania granitu , niezbędnego do wykuwania ogromnych posągów.

Kolejne lata upłynęły na działalności pokojowej. Zbliżający się do pięćdziesiątki Seti I, coraz częściej zajmował się kierowaniem państwem ze swych rezydencji: siedziby w Memfis, pałacu w Awaris , czy też w okresie zimy, pałacu w Tebach . To prawdopodobnie w tych latach dokonał wyboru grupy ludzi, mających zarządzać wszelkimi sprawami państwa. Na stanowisko Wezyra Południa powołał około trzydziestoletniego Pasera, swego Wielkiego Szambelana, a jego ojca na stanowisko arcykapłana Amona w Tebach.

Szczególną uwagę władcy skupiali na realizacji wielkich projektów budowlanych. W Abydos prace przy budowie wielkiej świątyni zmierzały ku końcowi. Wznoszono świątynię Ozyrysa, Setiego I. Następnie Ramzes, otrzymał zgodę na budowę własnej świątyni Ozyrysa , która miała stanąć również w Abydos . W Tebach ukończono prace w wielkiej sali kolumnowej w świątyni Amona w Karnaku i trwały prace przy jej dekorowaniu. W Tebach Zachodnich trwały prace wykończeniowe w świątyni grobowej Setiego I oraz w kaplicy Ramzesa I , w której w wypukłym reliefie wykonano dekoracje obrazujące koronację młodego Ramzesa II. W Dolinie Królów trwały prace przy budowie królewskiego grobowca Setiego I. Przetrwały do naszych czasów imiona jego twórców. Byli to: przełożeni robotników, Baki i Neferhotep starszy oraz rysownicy Paj i Paszedu. W tym samym, prawdopodobnie czasie, Ramzes uzyskał zgodę ojca na rozpoczęcie budowy własnego grobowca. Większość prac prowadzonych w Tebach nadzorował Paser, któremu podlegały całe rzesze kamieniarzy, rzeźbiarzy, złotników i rysowników, nie wyłączając także budowniczych Królewskiego Grobowca. Ze swych obowiązków wywiązywał się zapewne wzorowo, o czym świadczą malowidła w jego grobowcu w Tebach Zachodnich, przedstawiające uhonorowanie go przez faraona naszyjnikiem – Złotem Zasługi.

Rodzina

Nefertari

Wraz z koronacją młody współwładca otrzymał cały dwór wraz ze świtą i haremem . Z pewnością wkrótce po ceremonii posiadał już dwie główne małżonki: Nefertari i Isetnofret . Z pewnością to Nefertari od początku grała główną rolę u boku Ramzesa. Pojawiała się u boku męża przy wszelkich oficjalnych okazjach, państwowych i religijnych. To właśnie jej wizerunki przedstawiane są na reliefach ^[16], malowidłach i posągach, w pierwszym dwudziestoleciu panowania Ramzesa. W XXI roku panowania, z okazji zawarcia traktatu z Hatti, Nefertari wymieniła kurtuazyjną korespondencję z królową hetycką – Putuhepą . W XXIV roku, z okazji inauguracji świątyń w Abu Simbel , Nefertari ukazuje się po raz ostatni. Później, po powrocie do Pi-Ramzes znika ze sceny. W związku z tym sądzi się, że zmarła prawdopodobnie w XXIV roku panowania Ramzesa lub wkrótce później. Po jej śmierci Wielką Małżonką Królewską została, pełniąca dotąd drugorzędną rolę, Isetnofret . Co więcej drugą żoną Ramzesa została jej córka Bint-Anath^[17]. Wizerunki Isetnofret pojawiają się pomiędzy XXIV a XXX rokiem panowania Ramzesa^[18]. Po śmierci Isetnofret, która nastąpiła około XXXIV roku panowania Ramzesa, Wielką Małżonką Królewską została Bint-Anath, a drugą żoną króla, córka Nefertari – Merytamon. Z biegiem lat również Bint-Anath i Merytamon zniknęły, a ich miejsce zajęła kolejna księżniczka-małżonka, Nebettaui .

Rodzina młodego Ramzesa szybko zaczęła się powiększać corocznymi narodzinami jego potomków. Obie pierwsze małżonki w ciągu kilku lat zrodziły swemu mężowi co najmniej po pięciu synów i kilka córek. Kilkoro lub kilkanaścioro jego potomków zrodziły, nieznane dziś z imion, konkubiny władcy. Zapewne również kilkoro jego potomków zmarło w niemowlęctwie.

Nefertari urodziła pierworodnego syna Amon-her-unemefa ( Amonherchopszefa ), a Isetnofret drugiego syna – Ramzesa. Następnym był Pre-her-unemef, zrodzony z Nefertari, a kolejnym – Chaemuaset , którego urodziła Isetnofret; najstarsza córka Bint-Anath oraz piąty syn – Montuherchopszef również zrodzeni zostali przez Isetnofret. W ciągu następnych kilku lat pojawiła się spora gromadka dzieci. M.in. czwarta córka Nefertari – MerytAmon, ósmy syn – Setemuja i trzynasty syn, Merenptah , urodzony przez Isetnofret oraz synowie Nefertari – Seti i Mery-Re starszy oraz najmłodsi synowie, również Nefertari – szesnasty syn – MeryAtum oraz jego młodszy brat – Setherchopszef.

Śmierć Setiego I

Około XV lub XVI roku panowania Setiego I, Egipt stał się stabilnym, dobrze rządzonym państwem , mającym ugruntowane stosunki zagraniczne, rządzącym rozległym terytorium, cieszącym się szacunkiem na arenie międzynarodowej, silnym militarnie i gospodarczo, posiadającym dobrze wyszkoloną armię , zdolną szybko i bezwzględnie likwidować wszelkie próby secesji . Imperium, rządzone przez dwóch ludzi: około pięćdziesięcioletniego Setiego I i jego dwudziestopięcioletniego syna, Ramzesa, rozciągało się od górzystych terenów Syrii , Palestyny i Kanaanu , poprzez bagniste rozlewiska Nilu w Delcie, dalej poprzez spalony słońcem Środkowy i Górny Egipt, aż do pustynnych krajów Wawat i Kusz w Nubii .

Egipt wypełniały wspaniałe budowle i posągi władców, wznoszone na cześć bogów i na chwałę państwa. Seti I, będący w sile wieku, zapewne myślał o wielu następnych, wspaniałych latach panowania oraz doniosłych czynach. Niestety, prawdopodobnie latem 1279 roku p.n.e., król niespodziewanie zmarł, pozostawiając swe dziedzictwo Ramzesowi, który odtąd miał być jedynym władcą.

Król Górnego i Dolnego Egiptu – User-Maat-Re, Syn Re Ramzes II

III miesiąca Szemu , XXVII dnia^[19][20][21] wstąpił na tron:

Król-Sokół, Byk Potężny, Ukochany przez Prawdę,
Należący do Dwóch Bogiń, Obrońca Egiptu,
Który Powściąga Moc Obu Krajów.
Złoty Horus, Bogaty w Lata, Wielki Zwycięstwami,
Król Górnego i Dolnego Egiptu, User-Maat-Re,
Syn Re, Ramzes II, ukochany przez Amona.

I rok panowania

Zgodnie z rytuałem, nowy władca w pierwszej kolejności zajął się pochówkiem swego ojca. W czasie przewidzianego tradycją okresu mumifikacji i przygotowań, związanych z pogrzebem , Ramzes ogłosił, że letnia rezydencja władców w Awaris wraz z budynkami przyległymi i obiektami wojskowymi, stanowić będzie zarodek nowego miasta, mającego stać się odtąd stolicą o nazwie: egip. Pi-Ramesse-Aa-nachtu – Domena Ramzesa, Wielkiego Zwycięstwami.

Po dopełnieniu rytuałów pogrzebowych w Dolinie Królów, Ramzes wziął udział w obchodach wielkiego Święta Opet . Przy tej okazji dokonał swych pierwszych nominacji. Arcykapłanem Amona w Karnaku mianowano Nebunenefa, dotychczasowego kapłana w Thinis i Denderze, a Bekenchonsu awansowano do grona Boskich Ojców Amona. Paser pozostał na stanowisku Wezyra Południa, a Juniego utrzymano jako wicekróla Nubii. Amen-em-inet został Królewskim Woźnicą oraz Nadzorcą Koni. Wydano rozkaz przyspieszenia prac przy budowie wielkiego hypostylu w Karnaku i rychłego ukończenia prac przy świątyni grobowej Setiego I w Tebach Zachodnich.

Zainaugurowano prace budowlane przy wznoszeniu Ramesseum – świątyni grobowej Ramzesa oraz rozpoczęto realizację budowy nowego dziedzińca i wielkiego pylonu w świątyni w Luksorze , zgodnie z wcześniejszymi planami. Ramzes przebywał w Tebach do około połowy III miesiąca Achet, po czym cały królewski orszak odpłynął do Abydos , gdzie władca wydał rozkaz ukończenia budowy wielkiej świątyni Setiego I oraz osobiście intronizował wcześniej mianowanego Nebunenefa, przekazując mu oznaki jego władzy. Odbyło się to w obecności dworu i królowej Nefertari .

II rok panowania

Nastąpiła zmiana tytulatury królewskiej. Do swego imienia tronowego – User-Maat-Re, król dodał epitet – Setepen-Re – egip. Wybrany-przez-Re. Było to zapoczątkowaniem szczególnego związku króla z Re – bogiem słońcem z Heliopolis . W związku z pracami budowlanymi prowadzonymi z wielkim rozmachem w całym państwie, trwała intensywna eksploatacja kamieniołomów w Asuanie . Mówi o tym stela z Asuanu, upamiętniająca również kampanię w Nubii oraz walki w Delcie z piratami z czasów współrządzenia.

Nadania królewskie :

• Neb-jot – mianowany nadzorcą skarbu
• Meri – nadal pozostawał arcykapłanem w Abydos
• Hui – mianowany arcykapłanem w Memfis
• Bak – mianowany arcykapłanem w Heliopolis

III rok panowania

Nadal główną dziedziną, na której skupiało się zainteresowanie władcy były wielkie projekty budowlane, będące w trakcie realizacji. W Luksorze ukończono wielki dziedziniec, wielki pylon i ustawiono obeliski przed Wielką Świątynią. Trwały prace dekoracyjne w jej wnętrzu.

Wojna

IV rok panowania – I kampania syryjska

Syria w czasach wojen Ramzesa II

Po ponad trzech latach samodzielnych rządów, ugruntowawszy swą władzę, realizujący wielkie przedsięwzięcia budowlane, otoczony przez zdolnych doradców, Ramzes zdecydował, iż nadszedł czas aby zająć się sprawą syryjską, oczekującą na swe rozwiązanie od czasów (pierwszej) bitwy pod Kadesz , stoczonej przez jego ojca – Setiego I w około 1288 roku p.n.e.

Prawdopodobnie latem czwartego roku panowania Ramzes wyruszył do Syrii. Przemierzywszy Kanaan , który pokornie poddał się jego władzy, dotarł do wybrzeży południowej Fenicji i dalej skierował się aż do Tyru i Byblos . Posuwając się dalej wzdłuż wybrzeży opanowano większa część Fenicji. Z tak stworzonego zaplecza planowano wejść w głąb lądu i poprzez górzyste tereny skierować się w stronę Amurru. Nie znamy szczegółów podjętej akcji, której wynikiem było całkowite opanowanie ziem Amurru. Prawdopodobnie rozstrzygnięcie nastąpiło w wyniku szybkiego, zmasowanego ataku wojsk egipskich na nieprzygotowane i wręcz zaskoczone wojska Amurru, którego król Benteszina, zmuszony był przyjąć zwierzchnictwo egipskie. Zapewne nie zdążył o całej sytuacji powiadomić swego dotychczasowego zwierzchnika, władcy hetyckiego, powiadamiając go dopiero po swojej klęsce o poddaniu się władzy Ramzesa. Po zwycięskiej kampanii siły egipskie zawróciły i poprzez Fenicję skierowały się do Egiptu. Wydarzenia te dokumentują liczne stele, wystawione przez Ramzesa – m.in. Stela Roku Czwartego z Byblos i stela wystawiona w Tyrze . Powrót do Pi-Ramzes był prawdziwym triumfem. Amurru znów należało do Egiptu.

V rok panowania – II kampania syryjska

Ramzes II pod Kadesz

Pierwsza kampania jeszcze nie dobiegła końca, a już w czasie powrotu do Pi-Ramzes, w umyśle Ramzesa rodziły się nowe plany wojenne. Zapewne wtedy postanowił w następnym roku powrócić do Syrii. Tym razem celem miało być zdobycie Kadesz . Przygotowania rozpoczęto prawdopodobnie wczesną wiosną 1274 roku p.n.e., gromadząc uzbrojenie i poświęcając wiele czasu i energii na szkolenie armii i doskonalenie założeń taktycznych.

Plan zakładał przeprowadzenie, dowodzonych bezpośrednio przez Ramzesa, głównych sił, szlakiem poprzez Kanaan pod Kadesz, podczas gdy siły pomocnicze miały podążyć wzdłuż wybrzeża fenickiego , a następnie skierować się na wschód i po przekroczeniu doliny Eleuteru, połączyć się z siłami głównymi.

Zgodnie z tymi założeniami wymarsz z Egiptu rozpoczęto około II miesiąca Szemu, dnia IX, mijając graniczną twierdzę Sile. Armię tworzyły cztery dywizje , noszące imiona bogów: Amona , Re , Ptaha i Seta . Faraonowi towarzyszyli członkowie rodziny^[22] oraz jeden z wezyrów (prawdopodobnie Paser) oraz liczna służba i straż przyboczna. W szybkim marszu wojska pokonywały dziennie duże dystanse, maszerując poprzez Kanaan i Galileę , poprzez górzyste tereny Libanu i przełęcze wiodące do rozległej doliny, współcześnie zwanej Bekaa .

W ten sposób w miesiąc po opuszczeniu Egiptu, IX dnia III miesiąca Szemu V roku, siły egipskie stanęły o kilka kilometrów na południe od Kadesz . Ramzes wraz ze strażą przyboczną oraz najbliższym otoczeniem wyruszył niezwłocznie w kierunku miasta. Ruszyła za nim dywizja Amona. Pozostałe dywizje powoli rozwijały swe szyki, rozciągnięte wzdłuż wielu kilometrów szlaku.

Po bitwie wojska egipskie po kilkutygodniowym marszu osiągnęły granice Egiptu, mijając graniczną Sile i następnie stanęły w Pi-Ramzes na przełomie czerwca i lipca 1274 roku. p.n.e. Ich wjazd do stolicy był wielką paradą zwycięstwa. Zapewne w orszaku Ramzes rozkazał umieścić łupy wojenne i pojmanych jeńców.

Król postanowił uwiecznić swoje niezwykłe bohaterstwo, dzięki któremu zdołał zamienić klęskę we względne zwycięstwo. Rozkazał stworzenie majestatycznych, rozległych scen i inskrypcji upamiętniających zdarzenia pod Kadesz. Prace te wykonano w nowej świątyni Ramzesa w Abydos , trzykrotnie w Karnaku : na północno-zachodnim narożniku dziedzińca ze Skrytką, na zachodniej fasadzie muru zachodniego dziedzińca IX pylonu oraz wzdłuż całej południowej ściany Wielkiego Hypostylu^[23], dwukrotnie w świątyni w Luksorze : na północnym masywie pylonu oraz na murach przedniego dziedzińca, na obu pylonach w Ramesseum oraz w Abu Simbel na północnej ścianie wielkiej sali^[24].

Doświadczenia spod Kadesz spowodowały dokonanie gruntownych zmian w strukturze armii. Nastąpiły bez wątpienia degradacje i awanse.

Oprócz spraw związanych z kwestią syryjską, uwaga Ramzesa skupiała się również na sprawach wewnętrznych państwa. Prawdopodobnie w tych latach podjął on decyzję o lokalizacji budowy dwóch wielkich świątyń w Abu Simbel . Odpowiedzialnymi za realizację tych przedsięwzięć uczynił wicekróla Nubii, Juniego, zastąpionego później przez Hekanachta oraz swego towarzysza z lat koregencji, swego Wielkiego Podczaszego – Asza-hebsed. Otrzymał on szerokie uprawnienia do uregulowania spraw w Nubii, w tym budowy nowych świątyń.

Nadania królewskie :

• Hekanacht – mianowany wicekrólem Nubii.
• Asza-hebsed – mianowany specjalnym wysłannikiem w Nubii^[25].

VI – VII rok panowania – kampania libijska

Czas ten poświęcono głównie na reorganizację i odnowienie armii , znacznie osłabionej w Syrii. Nowa, odbudowana armia wymagała jednak wyćwiczenia i obycia z wojennym rzemiosłem. Zorganizowano więc libijskie "ćwiczenia". Była to niewielka kampania zorganizowana dla osiągnięcia dwojakiego celu. Po pierwsze aby wyćwiczyć armię, a po drugie, aby zapobiec ewentualnym niepokojom w tym regionie podczas nieobecności w Egipcie zajętego w Syrii wojska .

W tym czasie sytuacja w Syropalestynie uległa dalszej komplikacji. Już wcześniej utracono prowincję Upi. Za Jordanem powstały dwa nowe królestwa: Moab i Edom-Seir, które odmówiły uznania zwierzchnictwa egipskiego. W Kanaanie brak reakcji Egiptu i nieobecność jego armii uznano za słabość, a w związku z tym miejscowi władcy tych ziem zwlekali z płaceniem danin . Jednocześnie od wschodu Kanaan najechali Szosowie.

VII – VIII rok panowania – III kampania syryjska

Na wiosnę 1272 roku p.n.e. armia egipska wyruszyła na wschód. W szybkim marszu dotarła do Gazy i Kanaanu . Szybko i z całą bezwzględnością przywrócono zwierzchnictwo egipskie nad tymi ziemiami. W krótkiej kampanii wyparto Szosów poza granice tych ziem. Następnie dokonano pacyfikacji południowej Palestyny . Korpus wojsk egipskich pod wodzą najstarszego syna Ramzesa, księcia Amonherchopszefa , uderzył na nią od strony pustyni Negew , przecinając dolinę na południe od Morza Martwego w kierunku Edom-Seir, zajmując wszystkie miasta i osady. Następnie korpus księcia skierował się ku centralnej części Moabu , z zamiarem zdobycia Butartu^[26], podążając traktem, zwanym Królewskim Szlakiem, wiodącym na północ w kierunku Syrii. W tym samym czasie korpus dowodzony przez Ramzesa podążał szerokim łukiem w kierunku górzystych rejonów Kanaanu, przechodząc nieopodal Jerozolimy , Jerycha oraz północnego krańca Morza Martwego, w kierunku Moabu, z zamiarem zdobycia Dibon i otoczenia sił nieprzyjacielskich. Po zajęciu tych ziem armia skierowała się na południe, aby połączyć się z korpusem księcia Amonherchopszefa. Po opanowaniu Kanaanu i wschodniej Palestyny, połączone wojska ojca i syna skierowały się Królewskim Szlakiem ku północy, z zamiarem dotarcia do Damaszku i przywrócenia Egiptowi panowania nad Upi, utraconej po II kampanii syryjskiej. Przywróciwszy egipskie panowanie nad tymi ziemiami, armia mogła udać się w drogę powrotną do Egiptu.

VIII – IX rok panowania – IV kampania syryjska

Po odzyskaniu zwierzchnictwa i wpływów w Kanaanie, Palestynie i Upi, Ramzes zdecydował, iż znów nadszedł czas na rozwiązanie problemu syryjskiego. Latem 1271 roku p.n.e. armia pod wodzą faraona, maszerując przez Kanaan, zlikwidowała ostatnie ogniska oporu antyegipskiego w jego północnej części. Dalej posuwając się wzdłuż wybrzeży południowej Fenicji, potwierdzono zwierzchnictwo nad Tyrem , Sydonem i Byblos . Jak dotąd armia egipska operowała na terenach strefy wpływów Egiptu, co nie mogło być poczytane przez Hetytów za akt agresji. Jednakże Ramzes nie zamierzał poprzestać na tych działaniach. Postanowił ominąć Amurru i Kadesz i wejść w głąb doliny Eleuteru, a następnie Orontesu , na tereny kontrolowane przez Hetytów, gdzie wojska egipskie nie pojawiały się od około 120 lat. Podbił północne regiony Amurru, okupując obszary nad środkowym Orontesem. Tym sposobem Amurru zostało podzielone na dwie strefy, a jego południowa część wraz z Kadesz zostały odcięte od Aleppo , Karkemisz i właściwego Hatti . Była to doskonała pozycja wyjściowa do ofensywy w kierunku południowym na Kadesz i południowe Amurru.

Po dokonaniu podboju ziem znajdujących się na północ od Kadesz, zdobyciu Tunipu i Dapuru, Ramzes mógł powrócić do Pi-Ramzes. Reakcji Hetytów na jego działania właściwie nie było. Po około 25 latach panowania zmarł Muwatallis, co spowodowało kryzys następstwa po nim. Król Hatti nie pozostawił żadnego prawowitego dziedzica tronu, a tylko syna zrodzonego z jednej z jego konkubin, młodzieńca imieniem Urhi-Teszub. Wstąpił on na tron pod imieniem Mursilisa III. Pretensje do tronu rościł sobie również brat Muwatallisa, Hattusillis . Konkurowanie tych dwóch książąt spowodowało zaniedbania w sprawach syryjskich, co doprowadziło do nakazu przeciwstawienia się egipskiej inwazji, wydanym wicekrólowi Karkemisz .

X rok panowania – V kampania syryjska

Gdy tylko wojska egipskie opuściły Kadesz i Amurru do pracy przystąpili emisariusze Karkemisz i Hatti , z niewielkim trudem przywracając zwierzchnictwo hetyckie na terenach niedawno zdobytych przez Ramzesa. Egipt znajdował się daleko, a armie władców Karkemisz, Aleppo i Hatti w bezpośrednim sąsiedztwie. Pragmatyzm nakazywał więc wygnanie egipskich komisarzy i powrót pod władzę Hetytów. W dziesiątym roku panowania, armia Ramzesa znów więc musiała udać się do Syrii aby raz jeszcze podporządkować Egiptowi ziemie Dapuru i Tunipu. Ramzes, wówczas ponad trzydziestoletni monarcha, miał na tyle energii, by osobiście poprowadzić całą kampanię , dowodząc w pierwszej linii walkami pod Dapur i zmuszając je do poddania się jego władzy. I tak jak w poprzednich przypadkach, po zwycięskiej kampanii, gdy wojska egipskie opuszczały podbite tereny, pozostawieni bez nadzoru władcy tych ziem wkrótce powracali pod zwierzchnictwo hetyckie. Brak dokładnych danych, jak długo trwała ta swoista próba sił między Egiptem a Hatti. Wynikiem tej sytuacji był zapewne wniosek, do jakiego doszedł Ramzes, że oto jeśli nie można opanować całej Syrii, a zwłaszcza jej północnej części aż po Eufrat , nie można skutecznie kontrolować i utrzymać na stałe jej środkowej części. Sytuacja stała się patowa.

Było to powodem zawieszenia zmagań w Syropalestynie pomiędzy jedenastym a szesnastym rokiem panowania. Ramzes zaakceptował istniejący stan swych wpływów.

W tym samym czasie w Hatti stosunki pomiędzy Mursilisem III a jego wujem Hattusilisem znacznie się pogorszyły. Kryzys narastał, zapowiadając rychłą konfrontację.

Prace w Libii i kampania nubijska

Po kilkuletnich zmaganiach w Syrii, prawdopodobnie rozgoryczony złym obrotem spraw, Ramzes postanowił zająć się umocnieniem terenów zachodniej Delty oraz pasa wybrzeża libijskiego . Wzdłuż zachodnich granic Delty – od Memfis aż do brzegu morza obwarowano kilka osad, wznosząc fortyfikacje. Następnie poza granicami Delty, głęboko na zachód wzdłuż wybrzeża libijskiego zbudowano szereg fortów, ciągnący się około 300 km od ujścia Rzeki Zachodniej. Sieć rozbudowana była w taki sposób aby z jednego do drugiego fortu można było dotrzeć w dwa dni szybkiego marszu lub jeden – jazdy rydwanem. Zapewniało to stałą łączność, a w razie potrzeby możliwość szybkiej reakcji armii. Miało to na celu rozwiązanie problemu stałego zagrożenia Egiptu ze strony koczowniczych plemion libijskich.

Od czasów pacyfikacji Nubii w VIII roku panowania Setiego I panował na tych terenach względny spokój. Władzę sprawowali w imieniu faraona wicekrólowie, regularnie eksploatując złoża bogactw naturalnych (głównie złota ) oraz ściągając podatki . Dochody płynące z Nubii stanowiły niebagatelną część całego budżetu Egiptu. Nic więc dziwnego, że od czasu do czasu, lokalni wodzowie, w nadziei wyrwania kraju spod władzy Egiptu, wywoływali rebelie . Ramzes wysłał więc do Irem wojska jako wsparcie dla wicekróla. W ekspedycji brali udział dwaj synowie faraona – ósmy syn Setemuja, oraz trzynasty – Merenptah . Ze względu na niewielkie niebezpieczeństwo w walkach, książęta mogli zdobywać tam doświadczenie bojowe, nie narażając swego ojca na niepokój o ich los. Kampania zakończyła się błyskawicznym zwycięstwem. Wzięto do niewoli wielotysięczną rzeszę jeńców, a straty zadane w wyniku walk były tak dotkliwe, że Irem nigdy więcej nie próbował wyzwolić się spod władzy Egiptu.

XVI – XIX rok panowania – kryzys w Hatti

Napięcie między rywalizującymi Mursilisem III i jego wujem Hattusilisem osiągnęło swój szczyt. Młody władca Hatti stopniowo ograniczał prowincję Hattusilisa, aż w końcu postanowił całkowicie ją zlikwidować i pozbawić swego wuja jakichkolwiek wpływów. Doszło do wzajemnych oskarżeń i zagrożony upadkiem Hattusilis postanowił rozwiązać radykalnie problem władzy w Hatti. W wyniku pułapki, w jaką zostały wciągnięte wojska Mursilisa, on sam dostał się do niewoli. Hatti miało nowego króla – Hattusilisa III . Strącony z tronu Mursilis został zesłany do północnej Syrii . Wkrótce nawiązał tam kontakty z królem Babilonu . Spisek został odkryty i Mursilis został zesłany prawdopodobnie na Cypr . W tym samym czasie Hattusilis budował dobre stosunki dyplomatyczne z Babilonem i Asyrią . Mursilis umknął jednak z zesłania i potajemnie udał się do Egiptu, gdzie został przyjęty przez Ramzesa. Rozsierdzony Hattusilis natychmiast zażądał ekstradycji , ale Ramzes II zdecydowanie odmówił. Oznaczało to wojnę. Oba mocarstwa przeprowadziły mobilizację i przegrupowanie swoich wojsk. Siły egipskie zajęły pozycje w północnym Kanaanie, na linii Megiddo – Beth-Szan^[27]. W tym samym czasie Szattuara II – władca Hanigalbatu wymówił posłuszeństwo nowemu królowi Asyrii – Salmanasarowi II i przeszedł pod zwierzchnictwo hetyckie.

Wojna Asyrii z władcą Hanigalbatu i jego hetyckim sojusznikiem – królem Karkemisz była tylko kwestią czasu. W wyniku zmasowanego ataku potężnych sił Asyria w krótkim czasie całkowicie zdusiła wszelki opór i zajęła cały Hanigalbat oraz ziemie aż po Karkemisz . Podbite tereny zostały przyłączone do Asyrii, co oznaczało iż potęga ta odtąd miała wspólną granicę z Imperium Hetyckim. Przez wiele wieków między tymi dwoma państwami istniała strefa buforowa , jaką były Hanigalbat i Mitanni . Zapobiegało to niewątpliwie aktom agresji pomiędzy nimi. Brak owej strefy oraz napięte stosunki z Egiptem oznaczały dla Hattusilisa groźbę wojny z dwoma potęgami, na dwóch frontach : wschodnim i południowym.

Pokój

XX – XXI rok panowania – pokój i traktat z Hatti

Jedynym sposobem na rozwiązanie tak poważnego problemu było związanie się z jednym z przeciwników. Nie mogąc rozmawiać ze zwycięską Asyrią jak równy z równym, Hattusilis zapewne właśnie wtedy postanowił unormować stosunki z Egiptem. W wyniku pertraktacji doszło do porozumienia i możliwość zawarcia traktatu pokojowego stała się faktem. W wyniku stałej wymiany posłów dopracowujących szczegóły ostatecznie zredagowano tekst traktatu i wymieniono jego projekty.

W roku XXI, miesiącu I Peret, dniu XXI, do Pi-Ramzes dotarła kawalkada rydwanów . Do stolicy Ramzesa przybyło trzech Wielkich Posłów Egiptu wraz z dwoma posłami z Hatti i posłem z Karkemisz. Przywieźli oni do stolicy "srebrną tablicę, którą Wielki Władca Hatti, Hattusilis przesłał faraonowi, aby prosić Jego Wysokość o pokój". Tak więc po wieloletnich zmaganiach, walkach, porażkach i zwycięstwach miał zapanować pokój, sankcjonujący istniejące status quo. Kadesz i Amurru miały pozostać pod wpływami Hetytów. Porty Fenicji zaś miały przypaść Egiptowi. Ponadto chwiejny status środkowej Syrii miał zostać ugruntowany i na mocy postanowień ziemie te miały przejść pod władzę Egiptu. Do tego, Hattusilis skłonny był oddać dostęp do szlaków, wiodących na północ do Ugarytu . Niewątpliwie dobrą stroną ustaleń pokojowych była możliwość skupienia się na innych sprawach państwowych, niż przeciągające się, nie przynoszące zdecydowanych rozstrzygnięć wieloletnie zmagania, zwłaszcza że trudy wypraw wojennych zaczęły poważnie doskwierać Ramzesowi.

Traktat spisano na srebrnej tablicy w języku babilońskim, a jego kopie na glinianych tabliczkach po hetycku i na papirusie po egipsku. Dokument, paragraf po paragrafie, ogłaszał: kres wzajemnej wrogości, ustanowienie sojuszu, zawarcie paktu o nieagresji i wzajemny sojusz obronny w przypadku jakiejkolwiek agresji ze strony państw trzecich, potwierdzał prawa królewskiej sukcesji w obu państwach oraz ustanawiał wzajemną ekstradycję zbiegów. Egipski tekst został przełożony z pisma klinowego , a następnie zapisany hieroglifami na ścianach świątyni w Karnaku oraz w Ramesseum .

Po podpisaniu traktatu nastąpił szereg dyplomatycznych posunięć obrazujących nowe stosunki między dwoma mocarstwami. Nastąpiła wymiana listów gratulacyjnych oraz prezentów między dworami. Hattusilis mógł teraz bezpiecznie zająć się przygotowaniami do konfrontacji z Asyrią, mając za sojusznika Egipt, który wręcz był zobligowany do udzielenia pomocy. Ramzes natomiast mógł skupić się na sprawach wewnętrznych, między innymi ukończeniu budowy świątyń w Abu Simbel .

Nowa rzeczywistość po zawarciu pokoju, nie zaczęła się jednak pomyślnie dla Ramzesa. Przypuszczalnie na przełomie XXII i XXIII roku panowania zmarła matka Ramzesa – królowa Tuja. Została pochowana we wspaniałym grobowcu w Dolinie Królowych .

Napięcia po traktacie

Samo podpisanie traktatu nie zlikwidowało jednak różnic i rozdźwięków pomiędzy dwoma partnerami; nadal istniało wiele spraw nierozwiązanych i trudnych. Gdy ucichł zgiełk towarzyszący podpisaniu traktatu, wkrótce powróciła sprawa przebywającego w Egipcie Urhi-Teszuba (byłego Mursilisa III), jednakże wobec żądań jego ekstradycji (działania traktatu wstecz) Ramzes uprzejmie, lecz zdecydowanie odmówił. Także jego próby renegocjacji przebiegu granicy w Syrii, zostały zdecydowanie, przez Hattusilisa odrzucone. Napięcia trochę opadły po oficjalnym uznaniu Hattusilisa za legalnego władcę Hatti, spadkobiercę swoich poprzedników.

Problemem stało się także niezadowolenie Hattusilisa ze zbliżenia między Babilonem i Egiptem. Władca Babilonu zarzucił Hattusilisowi, iż ten chce nie dopuścić do wznowienia stosunków między tymi dwoma państwami. Hattusilis zdecydowanie temu zaprzeczył, lecz w rzeczywistości obawiał się powstania trójstronnego porozumienia pomiędzy Asyrią , Babilonem i Egiptem. Powstanie takiego układu mogłoby realnie zagrozić wpływom hetyckim na Bliskim Wschodzie i spowodować izolację Hatti. Jednakże podjęto stosowne rokowania, które skończyły się powstaniem swego rodzaju osi Asyria-Babilon-Egipt-Hatti.

XXX rok panowania – Pierwszy Jubileusz

Rytuał obchodów Święta sed – "jubileuszu królewskiego", wywodzący się z czasów pierwszych dynastii, miał na celu odnowienie sił panującego. W okresie Imperium, tradycyjnie władca obchodził swój pierwszy jubileusz w XXX roku panowania. Jak się wydaje, spośród władców XVIII i XIX dynastii tylko Totmes III , Amenhotep III i Ramzes II rządzili wystarczająco długo aby owe jubileusze obchodzić. Pierwszy jubileusz Ramzesa został ogłoszony przez jego syna Chaemuaseta w XXX roku panowania. Tradycyjnym miejscem obchodów było Memfis , lecz rzeczywiste uroczystości odbywały się zapewne w Pi-Ramzes, gdzie Ramzes rozkazał wznieść z tej okazji Salę Jubileuszową. Podobnie jak Amenhotep III, Ramzes celebrował swoje jubileusze w regularnych odstępach czasu. Zgodnie z tym jego Drugi Jubileusz proklamowali: książę Chaemuaset i wezyr Chaj, w XXXIII roku^[28] panowania Ramzesa^[29].

Kolejne jubileusze:

• Trzeci Jubileusz – XXXVI/XXXVII rok panowania. Proklamowany przez Chaemuaseta i Chaja
• Czwarty Jubileusz – XL rok panowania. Proklamowany przez Chaemuaseta i Chaja
• Piąty Jubileusz – XLII/XLIII rok panowania. Proklamowany przez Chaemuaseta i Chaja
• Szósty Jubileusz – XLV/XLVI rok panowania. Proklamowany przez Chaja
• Siódmy Jubileusz – XLVIII/XLXIX rok panowania
• Ósmy Jubileusz – LI/LII rok panowania
• Dziewiąty Jubileusz – LIV/LV rok panowania; proklamowany przez Wielkiego Rządcę Jupa
• Dziesiąty Jubileusz – LVII/LVIII rok panowania; proklamowany przez wezyra Neferrenepeta
• Jedenasty Jubileusz – LX/LXI rok panowania
• Dwunasty Jubileusz – LXI/LXII lub LXII/LXIII rok panowania
• Trzynasty Jubileusz – LXIII/LXIV lub LXIV/LXV rok panowania
• Czternasty Jubileusz – LXVI/LXVII rok panowania; obchodzony na krótko przed śmiercią Ramzesa

XXXIII – XXXIV rok panowania – pierwszy hetycki ślub

Z biegiem lat, gdy traktat egipsko-hetycki w rzeczywistości okazał się trwały i stosunki między oboma mocarstwami uległy ugruntowaniu, Hattusilis zaproponował Ramzesowi rękę jednej ze swych córek. Przez jakiś czas trwały negocjacje dotyczące kontraktu ślubnego, a zwłaszcza części dotyczącej, zapewne wysokości posagu . W związku z tym doszło do pewnego rodzaju zwłoki, co zostało przyjęte przez Ramzesa z niecierpliwością. Wystosował on list z wymówkami do "swego królewskiego brata", ponaglając go do podjęcia ostatecznej decyzji. Ostatecznie w XXXIV roku panowania Ramzesa, czyli około 1246 roku p.n.e., zakończono negocjacje i hetycka księżniczka wyruszyła w stronę Egiptu. Kawalkada składała się z orszaku księżniczki oraz karawany wiozącej jej ogromny posag. Do spotkania doszło zapewne na granicy wpływów hetycko-egipskich w Syrii. W końcu wszyscy dotarli do Pi-Ramzes w zimie 1245 roku p.n.e. Zapewne wiele dni trwały uroczystości związane z zaślubinami. Odbywało się to w atmosferze powszechnego święta i euforii, wśród wiwatów i radości. Nowa królowa została umieszczona w królewskim pałacu i wkrótce ogłoszono jej egipskie imię – Maat-hor-neferure – egip. (Ta-Która-Ogląda-Króla-Sokoła-Który-Jest-Widzialną-Wspaniałością-Re lub Ta-Która-Ogląda-Horusa-Który-Jest-Pięknym-Re).

Wydarzenia te miały również bardzo praktyczny wymiar. Otóż rzeczywiście wzmocniły więzi Egiptu z Hatti, tak iż "...odtąd jeśli mężczyzna lub kobieta udali się do Syrii, mogli bez żadnej obawy dotrzeć do kraju Hatti dzięki zwycięstwom Jego Wysokości...".

Dyplomatyczne odwiedziny

Mijały lata i oba mocarstwa zbudowały stosunki oparte na wzajemnym zaufaniu i trwałej przyjaźni. Między stolicami stale kursowali posłowie, wyższego czy też niższego szczebla. Z czasem ranga kontaktów dyplomatycznych wzrosła do szczebla przedstawicieli najwyższego rzędu. Egipt stał się w mniemaniu hetyckim rzeczywistym przyjacielem Hatti. Zapewne było to powodem odwiedzin księcia Hiszmi-Szarruma, syna Hattusilisa III, hetyckiego następcy tronu, późniejszego Tuthalijasa IV, w Pi-Ramzes. Pobyt księcia trwał prawdopodobnie kilka miesięcy. Hiszmi-Szaruma opuścił Egipt na wiosnę, udając się do Hattusa wraz z delegacją posłów oraz darami, jakie miał przekazać swemu ojcu. Wizyta miała nieformalny charakter i z pewnością wywarła duże wrażenie na młodym księciu. Przygotowała też grunt pod odwiedziny najwyższego szczebla – wizyty w Egipcie Wielkiego Króla Hattusilisa III. Ramzes przesłał zaproszenie Hatusilisowi, "tak aby ten przybył do Egiptu by mogli poznać się osobiście". Przez pewien czas trwała wymiana korespondencji na ten temat. Ramzes ponowił zaproszenie, ale Hattusilis odniósł się do niego bez entuzjazmu. Ramzes zaproponował więc spotkanie w pół drogi, w Kanaan i wspólną podróż dalej do Pi-Ramzes. W końcu ostrożny Hattusilis prawdopodobnie dał się przekonać co do szczerych chęci Ramzesa i gdy już miał formalnie przyjąć zaproszenie, pojawiła się inna przeszkoda – choroba władcy. W końcu jednak, jak wynika z jednego z listów, jaki Hattusilis napisał do Ramzesa, władca Hatti udał się w podróż do Egiptu. Tak więc, jest bardzo prawdopodobne, że obaj wielcy monarchowie tamtych czasów, spotkali się, najpierw w Kanaan, a później udali się razem do Pi-Ramzes. Niestety nie ma żadnych potwierdzeń w badaniach archeologicznych, że taka wizyta w rzeczywistości miała miejsce. Być może gdzieś w ruinach Pi-Ramzes znajduje się zachowana stela , z której można będzie odczytać opis wydarzeń podczas owych królewskich odwiedzin.

XLIV rok panowania? – drugi hetycki ślub

Z biegiem lat kontakty między obu władcami stały się na tyle serdeczne, że sam Hattusilis zaproponował Ramzesowi drugą ze swych córek na małżonkę. Niewiele wiadomo o negocjacjach i czasie ich trwania, a także sfinalizowaniu całej sprawy. Nie jest znane również imię owej drugiej księżniczki hetyckiej. Z dużym prawdopodobieństwem można określić czas zawarcia tego małżeństwa na IV dekadę panowania Ramzesa, gdy faraon wprowadził do swej tytulatury epitet Neczer-Heka-Junu ( egip. – Bóg, Władca Heliopolis). Wydarzenia te na długo połączyły oba kraje i obu władców. Z czasem, już po śmierci Hattusilisa, a za panowania jego syna, kontakty te osłabły i uległy stopniowemu zanikowi. Wielka pompa, z jaką celebrowano wszelkie uroczystości za czasów Ramzesa i Hattusilisa, nigdy już się nie powtórzyła, lecz przetrwała w pamięci i tradycji Egipcjan.

Ozyrys – Król Górnego i Dolnego Egiptu, User-Maat-Re, żyjący wiecznie

Świątynie w Abydos

Na północny zachód od Wielkiej Świątynii Setiego I w Abydos , Ramzes wzniósł własną, niewielką świątynię, z której dziś pozostały już tylko ruiny. Wielkie pylony , górne partie murów oraz płyty stropowe uległy całkowitemu zniszczeniu, lecz dolne partie murów i ścian zachowały się w dobrym stanie. Można na nich podziwiać wspaniałe polichromowane reliefy , przedstawiające ofiarne procesje zwierząt Seta wraz z ofiarnikami oraz procesje jeńców nubijskich i azjatyckich.

Również samą świątynię Setiego I dokończono już za panowania Ramzesa. Zbudowano wtedy: pierwszy, Wielki Pylon, dziś już całkowicie zniszczony, wiodący na pierwszy dziedziniec, również już obecnie zrujnowany, oraz rampę przecinająca portyk , prowadzącą na drugi dziedziniec. Dekoracja portyku również była dziełem Ramzesa. Przedstawia ona króla ofiarowującego Maat , Ozyrysowi i Izydzie , którym towarzyszy Seti I. Inskrypcja dedykacyjna mówi o tym, jak Ramzes dokończył budowę świątyni swego ojca oraz opowiada o ustanowieniu, przez Setiego I, koregencji .

Ramesseum – kamienny gigant

Ramesseum

Siedziba Milionów Lat w Jedności z Tebami – świątynia grobowa Ramzesa II, zwana Ramesseum ^[30], wzniesiona w Tebach, na zachodnim brzegu Nilu. Jej jądrem i zaczątkiem było sanktuarium Setiego I, rozwinięte w wielką świątynię Ramzesa. Przed II pylonem , na pierwszym dziedzińcu stoi, dziś rozbita i skruszona, wielka statua królewskiego ka , mierząca niegdyś 20 metrów wysokości i ważąca około 1000 ton, wykonana z ogromnego, asuańskiego, granitowego monolitu . Nawet dziś jedynie szczątki tego kolosa są niezbitym dowodem mistrzowskiego kunsztu artystów tamtego okresu, potrafiących osiągnąć zadziwiającą precyzję wykonania. Świątynię "otwiera" monumentalny I pylon, dziś w części zawalony, na którym reliefy przedstawiają bitewne sceny z wojen Ramzesa, toczonych w V i VIII roku panowania króla^[31] przedstawiające wojska egipskie oblegające twierdze wrogów, zwyciężające ich i zmuszające do poddania się Ramzesowi. Przed królem leżą ciała wrogów przeszyte strzałami z jego łuku. Ogarnięci paniką wrogowie uciekają w popłochu, podczas gdy Kadesz otwiera bramy przed zwycięzcami, a nurty Orontesu unoszą tylko ciała zabitych. Na pierwszym dziedzińcu dominują ozyriackie figury Ramzesa (dziś niestety bezgłowe). Dalej w południowej części dziedzińca, poza kolumnadą, wznosił się ceremonialny pałac królewski, ściśle związany z funkcją jaką pełniła ta część świątyni, a więc jego część audiencjonalna i tronowa z zapleczem i pomieszczeniami mieszkalnymi. Z II pylonu, dziś już prawie całkowicie zniszczonego, zachowała się tylko część północnej wieży, na której przedstawiono sceny bitewne, obrazujące, po raz kolejny, zmagania spod Kadesz oraz rytualne sceny ku czci Mina , przedstawiające króla w rytualnych czynnościach oraz procesję kapłanów, niosących posągi przodków, władców Egiptu, poczynając od Menesa . Za II pylon prowadziła rampa ze stojącymi po obu stronach posągami króla, z których do dziś zachował się tylko jeden. Przejście prowadziło na II dziedziniec z perystylem . Dziedziniec otaczały od wschodu i zachodu ozyriackie posągi króla. Za II dziedzińcem znajdowała się Sala Hypostylowa, której strop wsparty był na 48 kolumnach. Ściany zdobią reliefy , opowiadające dzieje bitew i wojennych zmagań Ramzesa, zdobywającego kolejne twierdze wrogów. Na innych reliefach przedstawiono długą procesję Synów i Córek Królewskich, zmierzających ku dalszym, tajemnym częściom świątyni – znajdującym się w amfiladzie kilku salom, zakończonym Dżeser-dżeseru – Świętym Świętych. W pierwszej z owych sal, wspartej na ośmiu kolumnach, przedstawiono faraona na pokładzie świętej barki w niekończącej się podróży po Niebie. Na jej stropie znajduje się wspaniały plafon astronomiczny. Dalej przedstawiono króla siedzącego pod świętym drzewem Heliopolis w towarzystwie Atuma , Thota i Seszat , wypisujących jego imiona na liściach. Dalsze części świątyni znajdują się dziś w prawie całkowitej ruinie. Zachowało się tylko niewiele, wzniesionych z suszonej cegły mułowej, budynków zaplecza gospodarczego, stanowiącego niegdyś duży kompleks gospodarczy. Całość świątyni otaczał niegdyś zapewne wysoki mur zbudowany z suszonej cegły mułowej. W czasach swej świetności, Ramesseum było zapewne wspaniałym kompleksem, w skład którego wchodziły: zespół świątyń, pałac oraz kompleks zaplecza gospodarczego wraz z ogrodami.

Abu Simbel – dwie świątynie – jeden związek

Wielka świątynia w Abu Simbel.

W latach panowania Ramzesa, w Nubii wzniesiono kilka świątyń, jednakże te z Abu Simbel znacznie przewyższają wszystkie inne. Zbudowano tam dwie świątynie: Wielką Świątynię Ramzesa II i Małą Świątynię Królowej Nefertari. Budowę ich rozpoczęto prawdopodobnie w II połowie I dekady panowania Ramzesa, za rządów wicekróla Juniego. Inauguracja nastapiła w XXIV roku już za rządów Hakanachta. Abu Simbel, poprzez swe dwie świątynie – jedną poświęconą królowi – Horusowi , a drugą poświęconą Wielkiej Królewskiej Małżonce – Królowej Nefertari, w niezwykły, monumentalny sposób wyraża absolutną jedność tych dwojga ludzi, tworzących w świętym związku jedna istotę – władcę – Faraona.

Śmierć Ramzesa

Latem 1214 roku p.n.e. Ramzes odprawił swój XIV jubileusz Sed . Przebywał prawdopodobnie w Pi-Ramzes, w swoich pałacach, a następnie, być może zimą, w Memfis i w haremie Mi-ur, w okolicach Fajum . Na wiosnę 1213 roku p.n.e. król powrócił do Pi-Ramzes, miejsca swoich najlepszych lat i najwspanialszych wspomnień, otoczony przez najbliższe sobie osoby, pod czujnym okiem księcia Merenptaha, swego syna, następcy tronu. Pod koniec III miesiąca Szemu rozpoczął się LXVII rok jego chwalebnego panowania. Lato tego roku było wyjątkowo upalne i stary król nie opuszczał swej rezydencji. Pod koniec I miesiąca Achet , gdy parne i upalne dni wydawały się nie mieć końca, siły Ramzesa nagle go opuściły i nadszedł kres. Zmarł Byk Potężny ukochany przez Prawdę, Obrońca Egiptu, User-Maat-Re, Wybrany przez Re, Syn Re, Ramzes II ukochany przez Amona^[32].

Niewielu było wśród żyjących, którzy pamiętali dni gdy jako młodzieniec został powołany do współrządzenia, a później objął tron jako samodzielny władca. Tak więc po 66 latach i 2 miesiącach panowania, a po 75 latach od czasów objęcia koregencji, odszedł stary król. Przez te wiele lat zmieniali się następcy tronu, umierali jego synowie i córki, zmieniali się generałowie i wezyrowie, umierali królowie innych mocarstw, odchodziły małżonki króla i pojawiały się nowe, a Egipt trwał silny i kwitnący pod rządami tego samego władcy. I teraz po tych wielu latach na tronie Egiptu miał zasiąść nowy władca. Wiadomość o odejściu starego króla rozeszła się szybko po całym kraju. Po dotarciu posłańców do Teb, przystąpiono do ostatecznych przygotowań grobowca w Dolinie Królów , tak aby był on gotowy na przyjęcie dostojnego władcy, po rytualnym okresie przygotowań ciała do pochówku.

W połowie lub pod koniec III miesiąca Achet wielka flotylla wyruszyła z Pi-Ramzes na południe, ku Tebom, unosząc mumię zmarłego władcy w jego ostatnią podróż. Po dwóch lub trzech tygodniach żeglugi, flotylla dotarła na miejsce i faraon Merenptah rozpoczął przygotowania do ostatniego aktu ziemskiej wędrówki Ramzesa. Uformowano ogromny kondukt. Na jego czele znajdowała się mumia króla zamknięta w swoich trumnach, zapewne ze złota i złoconego, cedrowego drewna, dalej wśród uczestników pogrzebu, pierwszy postępował Merenptah wraz z rodziną, za nimi niezliczone rzesze kapłanów i dostojników i dalej prawdziwa kawalkada sług, niosących wszelkiego rodzaju wyposażenie grobowe.

Pierwszym etapem żałobnych uroczystości były pogrzebowe rytuały odprawione w Ramesseum. Po ich zakończeniu kondukt ruszył dalej, by przez kręte ścieżki, wąskim wąwozem dotrzeć do Doliny Królów . Przed wejściem do grobowca Merenptah dokonał rytuału Otwarcia Ust. Gdy rytuał wypełnił się, żałobnicy, korytarz za korytarzem i sala za salą, przy świetle pochodni, znosili trumnę w głąb grobowca. Dotarli wreszcie do ostatniej, wielkiej sali, której sklepienie wspierało osiem filarów . Tam złożono trumnę do stojącego pośrodku, kalcytowego sarkofagu . Po dokonaniu wszystkich rytualnych czynności słudzy wypełnili, przylegające do komory grobowej pomieszczenia, wszelkimi przedmiotami, których potrzebował zmarły. Stały tam zapewne wszelkiego rodzaju przedmioty codziennego użytku, żywność i uzbrojenie. Meble i kufry pełne szat i zwojów materii, puchary i dzbany wypełnione piwem i winem , baranie udźce i wszelkiego rodzaju drób i ptactwo, małe puzderka pełne wonnych maści i pachnideł, wachlarze i sandały . Jako wielki wojownik, zmarły potrzebował zapewne rydwanów bojowych, włóczni i łuków, aby mógł walczyć i polować. Wszędzie wokół rozstawiono całą armię uszebtich , aby mogli oni wykonywać wszelkie prace w zastępstwie zmarłego. Sale te wypełniały nieprzebrane skarby: przedmioty wykonane ze złota , srebra , szlachetnych kamieni, szkliwa, fajansu i drewna hebanowego i cedrowego. Wokół sarkofagu zmontowano wykonane z drewna, a obite złotą blachą, skrzynie-kaplice, których drzwi zaryglowano i zaplombowano^[33]. Gdy wszyscy dostojnicy i kapłani opuścili już czeluści grobowca, wejście do niego zamknięto wielkimi blokami skalnymi i zamurowano. Na świeżej zaprawie odciśnięto pieczęcie, a miejsce wejścia do grobowca zasypano i dokładnie ukryto, aby zmarły król mógł spoczywać, jak wierzono, na zawsze.

KV7 – grobowiec Ramzesa

Grobowiec Ramzesa położony jest nieopodal wejścia do Doliny, w jej głównej części, po zachodniej jej stronie. Na jego początku znajduje się krótki, stromy korytarz, prowadzący do głównego wejścia. Jest to "pierwszy boski trakt Re, który jest Ścieżką Słońca". Następnie w głąb wiodą dwa korytarze ze schodami – "drugi i trzeci boski trakt", w których ukazano Ramzesa oddającego część Re. Na ścianach obu korytarzy wyryto strofy Litanii do Re. Dalej prowadzi czwarty korytarz – "czwarty boski trakt". Dekoracje ścian w tej części grobowca są w znacznym stopniu zniszczone, zapewne przez wody zalewowe z rzadkich, lecz niezwykle gwałtownych burz, jakie nawiedzały niegdyś Dolinę. Za ciągiem korytarzy znajduje się kwadratowa komnata, zwana Salą Oczekiwania. Na jej ścianach ukazano wizerunki Ramzesa w otoczeniu bogów. Dalej znajduje się większa, kwadratowa komnata, której sufit wsparty jest na czterech filarach, pomiędzy którymi w podłodze znajduje się zstępujący korytarz – rampa ze schodami – wiodący dalej w głąb grobowca. Obok sali z filarami, zwanej "Salą Rydwanów" znajdują się dwa boczne pomieszczenia – aneksy , w których zapewne zgromadzono niegdyś bojowe rydwany władcy i inne wyposażenie grobowe. W drugim z tych pomieszczeń znajduje się jeszcze dziś wiele materiału skalnego i mułu naniesionego podczas jednego z zalewów grobowca. Dalej w głąb wiodą dwa następne korytarze – "pierwszy i drugi boski trakt Otwarcia", których nazwa odnosi się do ceremonii "Otwarcia Ust", którą to ukazano w dekoracjach na ich ścianach. Korytarze te dochodzą do dużej, prostokątnej komnaty zwanej "Salą Prawdy", gdzie prawdopodobnie następowało uznanie króla za "Usprawiedliwionego głosem" po sądzie Ozyrysa. W tym miejscu oś grobowca zmienia swój kierunek o około 90°. Krótki korytarz – brama prowadzi stąd do ogromnej sali zwanej "Domem Złota" – właściwej komory grobowej króla. Jej sklepienie wspiera osiem filarów, a podłoga centralnej części jest obniżona w stosunku do części przed i poza filarami. W jej centrum stał niegdyś kalcytowy sarkofag króla, z którego dziś pozostały jedynie fragmenty. Drzwi w bocznych ścianach prowadzą do pomieszczeń – aneksów, stanowiących skarbce i magazyny wyposażenia grobowego i uszebti. Na przednich ścianach komory grobowej znajdują się przedstawienia dwu pierwszych portali "Księgi Bram". Natomiast jej trzeci portal ukazano w pierwszym pomieszczeniu – aneksie po lewej stronie. W następnym pomieszczeniu – aneksie, znajdującym się naprzeciwko ukazano "Księgę Niebiańskiej Krowy". Na ścianach komory grobowej ukazano również winietę i pierwsze dwie godziny Amduat , a jej dwunastą, najważniejszą godzinę przedstawiono w drugim pomieszczeniu – aneksie po lewej stronie. W tylnej ścianie komory grobowej – "Domu Złota", znajduje się dwoje drzwi. Pierwsze, po lewej stronie wiodą do pojedynczego pomieszczenia, w którym ukazano szóstą i siódmą godzinę Amduat. Wokół ścian tego pomieszczenia ciągną się masywne kamienne ławy, a jego sufit wspierają dwa filary. Drugie drzwi prowadzą do ciągu trzech komnat ułożonych w kształt litery "L". W pierwszym z nich przedstawiono (przypuszczalnie trzecią godzinę Amduat) oraz piąty portal "Księgi Bram". Z pierwszego pomieszczenia przejście prowadziło do dwóch następnych, wokół ścian których znajdują się również kamienne ławy. Sufity pierwszego i trzeciego pomieszczenia wspierają po dwa filary w każdym z nich. Zespół czterech pomieszczeń – aneksów oraz czterech komnat z tyłu stanowił zasadniczą część skarbca – magazynu wyposażenia grobowego, w którym znajdowała się jego większość. Były to Skarbce oraz miejsca na Służących – Uszebti oraz Miejsca Przebywania (Pozostawania) Bogów, zawierające wszystkie magiczne wizerunki i przedmioty, mające zapewnić zmarłemu pomyślność w zaświatach.

KV 7 w liczbach

• ciąg korytarzy, prowadzący od wejścia, do komnaty, w której oś zmienia swój kąt – to około 70 metrów długości
• korytarze opadają w głąb skalnego podłoża pod kątem od 12° – 22°
• całkowita długość kompleksu to 168,05 m
• całkowita powierzchnia wszystkich pomieszczeń to 868,4 m²
• całkowita kubatura wszystkich pomieszczeń to 2286,43 m³
• maksymalna wysokość pomieszczeń to 5,83 m
• maksymalna szerokość pomieszczeń to 13,07 m
• minimalna szerokość pomieszczeń to 0,74 m

Komora grobowa

• wysokość: 5,83 m
• szerokość: 13,07 m
• długość: 13,81 m
• powierzchnia: 180,49 m²
• kubatura: 870,45 m³

Pośmiertne losy Ramzesa

Mumia Ramzesa II.

Mumia Ramzesa II.

Kair, 1881

Niestety, nie było dane Ramzesowi spoczywać w spokoju, jak to mu życzono, na zawsze. Już w początkach XXI dynastii , z obawy przed profanacją i obrabowaniem królewskiego ciała, prawdopodobnie kapłan Pinodżem polecił potajemnie przenieść doczesne szczątki Ramzesa w bezpieczne miejsce. Przy tej okazji mumia Ramzesa została poddana zabiegom konserwacyjnym. Ponownie owinięto ją bandażami i nasączono środkami zabezpieczającymi. Została złożona najpierw w grobowcu Setiego I , a później w wyniku dalszych obaw, w tajemnym grobowcu królowej Inhapi – znanym współcześnie jako Skrytka DB-320 w Deir el-Bahari , gdzie spoczywała u boku mumii królowej Nefertari – pierwszej Wielkiej Małżonki Królewskiej Ramzesa – przez blisko 3000 lat.

Skrytka DB-320 została odkryta w 1881 roku i wszystkie znajdujące się w niej królewskie mumie zostały przewiezione do Muzeum Egipskiego w Kairze . Tam w obecności Gastona Maspero oraz wicekróla Egiptu – Taufika, dokonano oględzin mumii Ramzesa. Odczytano hieratyczne inskrypcje, znajdujące się na wieku trumny i całunie, którym była okryta mumia. Oprócz imienia, znajdował się tam również krótki opis losów mumii. Inskrypcja głosiła: "Rok siedemnasty, miesiąc trzeci drugiej pory, (Peret – przyp. autora) dzień szósty. Dzień przeniesienia Ozyrysa, Króla Usermaatre Setepenre, w celu pochowania go w grobie Ozyrysa, Króla Menmaatre, przez Wielkiego Kapłana Amona, Pinodżema"^[34]. Identyfikacji dokonano na podstawie hieratycznej inskrypcji, zapisanej na całunie , przykrywającym mumię.

Po rozwinięciu bandaży uczonym ukazało się oblicze zmarłego króla. Zmumifikowane ciało zachowało się w doskonałym stanie. Rysy twarzy, wciąż wyraziste, zdradzały siłę woli i charakteru zmarłego władcy. Na twarzy widoczne były resztki zarostu, a głowę pokrywały kręcone, rudo-blond włosy (pierwsi faraonowie mogli wyglądać inaczej niż dzisiejsi mieszkańcy Egiptu – jasne włosy zachowały się na wielu mumiach, są też widoczne na różnych wizerunkach z tego okresu).

Mumię umieszczono w szklanej gablocie i wystawiono na widok, zwiedzających muzeum turystów. Już w 1912 roku, doktor Elliot Smith , podczas prowadzenia badań mumii, zauważył pierwsze oznaki jej rozkładu.

Paryż, 1976

Pierścień Ramzesa II z jego ulubionymi wierzchowcami; muzeum w Luwrze .

Stan mumii pogarszał się. Ciało Ramzesa ulegało postępującemu rozkładowi. W wyniku rozmów głów państw: Egiptu i Francji , podjęto decyzję o konieczności natychmiastowego przewiezienia Ramzesa do Paryża . Zachowując najwyższe środki ostrożności, przetransportowano zmarłego króla do stolicy Francji. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, Ramzes musiał mieć dokumenty, uprawniające do podróży zagranicznej. Wyposażono go więc w paszport z adnotacją "Zmarły Król". 26 września 1976 roku, na międzynarodowym lotnisku Le Bourget pod Paryżem, Ramzesa powitała Francuska Gwardia Republikańska, oddając mu honory należne głowie państwa.

Ramzes "zamieszkał" w Muzeum Człowieka. W pokoju obok umieszczono laboratorium. Mumią zajęło się szerokie grono najwybitniejszych specjalistów z różnych dziedzin: chemików , botaników , lekarzy i ekspertów, znawców tkanin i antropologów . W wyniku najbardziej szczegółowych badań dopiero profesor Jean Mouchacca – mykolog ustalił przyczynę "niedomagań" Ramzesa. Był nią grzyb Daedalea biennis Fries^[35]. Ustalono terapię, którą przeprowadzono w Europejskim Ośrodku Atomistyki w Saclay pod Paryżem. Mumię Ramzesa poddano napromieniowaniu promieniami gamma, emitowanymi przez kobalt 60. Po serii zabiegów, w końcu "wyleczonego" króla owinięto w oryginalny, egipski, płócienny całun i złożono w napromieniowanej trumnie, wykonanej z libańskiego cedru.

Przy okazji terapii dokładnie przebadano Ramzesa. Wykonano badania radiologiczne , endoskopowe , bakteriologiczne i paleobotaniczne . Wyniki pozwoliły ustalić wiele szczegółów o zmarłym. Odkryto, iż cierpiał na zapalenie okostnej i miał zmiany reumatyczne stawu biodrowego . Odkryto również ślady rany zadanej w bitwie oraz wyleczone złamanie jednego z palców u nogi. Badania botaniczne wykazały obecność dużej ilości pyłków roślinnych, głównie rumianku oraz śladowe ilości pieprzu – głównie w nosie, gardle i jamie brzusznej oraz niewielką ilość nikotiany – rośliny podobnej do tytoniu .

W końcu po zakończeniu terapii, odmłodzony, wyleczony i dokładnie przebadany Ramzes mógł powrócić do ojczyzny.

Kair, XXI wiek n.e.

Obecnie po ponad 3200 latach od śmierci króla, jego mumia znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze , a na jej straży stoi współczesna, zaawansowana wiedza i technologia. Hermetyczna gablota, w której znajdują się doczesne szczątki Ramzesa wypełniona jest obojętnym gazem, a specjalne urządzenia nieustannie monitorują temperaturę i wilgotność. Być może więc życzeniu starożytnych stanie się zadość i zmarły król będzie odtąd spoczywał w spokoju.

Otoczenie Ramzesa II

Ramzes II miał około 15 żon i, trudną dziś do ustalenia, liczbę konkubin, które urodziły mu łącznie około 150 dzieci – 100 synów i 50 córek.

Lista członków rodziny faraona, a także jego współpracowników (wezyrów, dowódców wojskowych, wicekrólów, nadzorców skarbu) umieszczona została na osobnej stronie .

Przypisy

Wykaz skrótów, użytych w przypisach bibliograficznych
CBGU – Ceram, "Bogowie groby uczeni"
CMOGT – Carter, Mace, "Odkrycie grobowca Tutanchamona"
GDE – Grimal, "Dzieje starożytnego Egiptu"
HT – Hoving, "Tutanchamon"
JPE – Jacq, "Podróż po Egipcie faraonów"
JSEF – Jacq, "Sekrety Egiptu faraonów"
KPF – Kwiatkowski, "Poczet faraonów"
KPht – Kitchen, "Pharaoh triumphant. The life and times of Ramesses II, king of Egypt"
KRW – Kitchen, "Ramzes Wielki i jego czasy"
ONTF – Orłowski, "Na tropach faraonów"

Bibliografia

Poprzednik Seti I

Nowe Państwo TebańskieRamzes II – XIX dynastia 1279 – 1213 p.n.e.

Następca Merenptah