Romantyzm (z
fr.
romantisme, od roman – powieść, opowieść) – epoka w historii sztuki i literatury, trwająca od lat 90.
XVIII wieku
do lat 40.
XIX wieku
. Romantyzm był ruchem ideowym, literackim i artystycznym, który rozwinął się początkowo w
Europie
i wyrażał się w
poezji
,
malarstwie
i
muzyce
.
Powstał jako reakcja na zmiany społeczne i polityczne wywołane
rewolucją przemysłową
i
rewolucją francuską
z 1789 roku. Był formą buntu przeciwko ustalonym regułom społecznym, które rządziły społeczeństwami epoki
Oświecenia
– przeciw sztywnym zasadom życia
arystokracji
i
mieszczaństwa
, ustalonym regułom życia politycznego oraz przeciw naukowemu podejściu do natury i człowieka. Naczelne hasło Rewolucji Francuskiej – "wolność, równość, braterstwo" stało się drogowskazem dla nowego kierunku myślenia, który zakwestionował podstawy
oświeceniowego
, racjonalistycznego pojmowania świata.
Według romantyków świat dzielił się na to, co widzialne (materialne) i poznawalne zmysłowo oraz na to, co niewidzialne (duchowe) – dające się poznać jedynie za pomocą środków pozarozumowych, takich jak wiara i intuicja.
Romantycy zwrócili uwagę na życie wewnętrzne człowieka – duchowość, uczucia, emocje, a również na odrębność jednostki ludzkiej, jej odmienność i indywidualność. Dominacja uczucia nad rozumem była także buntem przeciwko zastanej rzeczywistości i obowiązującym w niej normom społecznym. Metodą poznania świata stać się miał nie
empiryzm
, ale sztuka. Typowy romantyczny bohater literacki to buntownik motywowany wielkimi namiętnościami, takimi jak miłość lub nienawiść. Bohater ten charakteryzuje się nieprzeciętnością, konfliktowością; samotnie buntuje się przeciw normom społecznym lub walczy w obronie ojczyzny. Najważniejszym uczuciem dla romantyka jest miłość, przeważnie nieszczęśliwa i tragiczna, zawsze jednak wszechogarniająca i potężna.
Z romantyzmem związane było także przeświadczenie o konieczności walki z tyranią, ze zniewoleniem człowieka, z uprzedzeniami społecznymi i rasowymi. Przeświadczenie to zaowocowało wieloma zrywami o charakterze rewolucyjnym lub narodowym, jakie miały miejsce niemal w całej Europie. Zrywy te to między innymi:
powstanie Greków przeciwko Turkom
(1821),
powstanie dekabrystów
w
Rosji
(1825),
rewolucja lipcowa
we
Francji
(1830),
powstanie listopadowe
(1830) i
Wiosna Ludów
(1848) oraz
powstanie styczniowe
(1863-1864) w
Polsce
.
Pochodzenia nazwy
Nazwa epoki wywodzi się z
języka francuskiego
, w którym roman oznacza
powieść
lub opowiadanie. Pierwotnie słowo to oznaczało grupę języków używanych na terenie
średniowiecznej
Francji
–
prowansalski
i
langues d'oïl
, później stała się określeniem średniowiecznej literatury pisanej w językach narodowych – literatury ludowej i rycerskiej.
Idee
Siłą napędową romantyzmu była tęsknota za
rajskim
światem, poszukiwanym poza nudną codziennością, poczucie beznadziei, a nawet spalenia się w poszukiwaniu ideału, głównie idealnej
miłości
.
W centrum romantycznego światopoglądu stał
geniusz
i uczucie. Idealizując sztukę, w artyście zaczęto dostrzegać twórcę niepodobnego do zwykłych ludzi, nieomal bliskiego istocie boskiej. Wzorem takiego artysty stał się dla romantyków
Ludwig van Beethoven
. Odwrócił on dotychczasowy porządek, gdyż komponował nie na zlecenie, ale kierując się tylko natchnieniem. Był nieszczęśliwy i bezkompromisowy. Wielokrotnie podkreślał, że nie jest tradycyjnym muzykiem-rzemieślnikiem, bo jego misją jest tworzenie arcydzieł. W lutym 1809 pisał:
- Każdy prawdziwy artysta powinien dążyć do stworzenia sobie pozycji, w której mógłby poświęcić się całkowicie tworzeniu wielkich dzieł i nie potrzebowałby odrywać się od tej pracy z powodu innych zajęć lub ze względów materialnych. Głębokim pragnieniem każdego kompozytora powinno być oddanie się bez reszty prawdziwie ważnym dziełom, a później zaprezentowanie ich przed publicznością.[1]
Beethoven mógł stać się ideałem również dlatego, że za sztukę najbardziej romantyczną uważana była muzyka. Najsilniej oddziaływała bowiem na emocje, a uczuciowość ceniona była wówczas szczególnie.
- Muzyka miała koić, wprawiać w niezwykły nastrój albo dodawać podniety, jakby służąc rekompensatą za brak mocniejszych wrażeń w ustabilizowanym, codziennym życiu. (...) Ideałem słuchacza obwołano uczuciowego entuzjastę i postawiono go ponad wnikliwym i krytycznym znawcą. Zalecano poddawać się dźwiękom i zatracać w muzyce, nie dociekając jej sensu. Wykonanie, a jeszcze bardziej słuchanie muzyki, stało się mistyczną celebracją, źródłem przeżyć nieomal metafizycznych. Literatura, jak również pamiętniki i korespondencja obfitują w sformułowania wysławiające muzykę za to, że przez swoją nieokreśloność w sposób wyjątkowy kształtuje poruszenia duszy i wprawia słuchacza w niezwykły nastrój[2].
Elementy światopoglądu
- przedkładanie uczucia, intuicji i wiary nad rozum, sprzeciw wobec
oświeceniowego
racjonalizmu
,
- protest wobec
klasycyzmu
i harmonii,
-
indywidualizm
,
- bunt przeciw kanonom i konwencjom,
- tajemniczość, fantastyka, pochwała
wyobraźni
jako mocy twórczej człowieka,
- fascynacja żywiołowością natury,
- protest przeciwko
dyktaturze
i
autorytaryzmowi
oraz
feudalnemu
porządkowi społecznemu,
- umiłowanie wolności (walka narodowowyzwoleńcza)
Kierunki artystyczne
-
historyzm
– fascynacja dawnymi epokami, przede wszystkim
średniowieczem
, zainteresowanie
gotycyzmem
). "Mroki średniowiecza" stanowiły reakcję na oświeceniowy racjonalizm i porządek,
-
orientalizm
(fascynacja kulturą, tradycją, religią i krajobrazami
Dalekiego Wschodu
),
- ludowość – fascynacja kulturą ludową i chłopską (częste są literackie nawiązania do ludowych legend, podań, starodawnych
mitów
i
baśni
),
folkizm
, przekonanie o naturalności i prawdziwości kultury ludowej,
-
mistycyzm
, poszukiwanie przeżyć duchowych i pozaracjonalnych, reprezentowany przez takich twórców jak
William Blake
czy
Juliusz Słowacki
,
-
mesjanizm
(w Polsce reprezentowany przez tzw.
Koło Sprawy Bożej
Andrzeja Towiańskiego
),
-
bajronizm
(termin powzięty od nazwiska angielskiego poety
George'a Gordona Byrona
),
-
werteryzm
(termin powzięty od imienia głównego bohatera
powieści epistolarnej
Johanna Wolfganga Goethego
Cierpienia młodego Wertera
),
-
prometeizm
,
-
wallenrodyzm
,
-
frenezja romantyczna
(skłonność do przesycania świata przedstawionego motywami zbrodni, szaleństwa, okropności, nieokiełznanych namiętności).
W literaturze i malarstwie zazwyczaj wyodrębnia się następujące fazy romantyzmu:
W muzyce początek romantyzmu przypada na trzy daty: 1801 – "Sonata Fortepianowa XIV" Beethovena, 1821 – Opera "Wolny Strzelec" Webera lub 1830 – "Symfonia fantastyczna" Berlioza. Muzyka nazywana romantyczną komponowana była jednak jeszcze w XX wieku, czego przykładem była twórczość
Rachmaninowa
, a do dzisiaj – muzyka filmowa.
Literatura
Niemcy
Sztandarową powieścią preromantyzmu jest dzieło
Goethego
z
1774
Cierpienia młodego Wertera
. Powieść ta wyrażała w sposób niezwykle trafny "ducha epoki" i stanowiła wstęp do zbliżającego się przełomu w sztukach. Po jej publikacji Europa, a szczególnie Niemcy, zaznały fali samobójstw młodych ludzi – na wzór postępowania bohatera Goethego.
W literaturze niemieckiej centralnym symbolem romantycznej tęsknoty (albo lepiej: jej celu) jest czarny kot, traktowany również jako symbol romantyzmu.
Novalis
wprowadził ten symbol do swej fragmentarycznej powieści Heinrich von Ofterdingen, w której średniowieczny młodzieniec wędruje przez świat, szukając wymarzonego raju. Dociera do czarodziejskiej krainy, w centrum której znajduje się niebieski kwiat – mieszanina rośliny, człowieka oraz dobrego duszka. Ten symbol oznacza nieskończoną tęsknotę i miłość oraz dążenie do nieskończoności.
W niemieckojęzycznej literaturze romantyzm reprezentują, w okresie wczesnym:
romantycy z kręgu jenajskiego
, jak:
Wilhelm Heinrich Wackenroder
,
Ludwig Tieck
,
Novalis
,
August Wilhelm Schlegel
,
Friedrich Schlegel
oraz działający w Berlinie
Heinrich von Kleist
, a później:
Heinrich Heine
,
Joseph von Eichendorff
,
Adalbert Stifter
i inni. W pierwszych dziesięcioleciach
XX wieku
wpływy romantyzmu wystąpiły w pojawiających się wtedy ruchach młodzieżowych, jak
skauting
, a w Niemczech: Bündische Jugend,
Wandervögel
, Waldjugend, Freischärler i inne. Symbole romantyzmu są wykorzystywane ponownie we współczesnym malarstwie fantastycznym i w literaturze, a także przez ruchy
New Age
. Nowe spojrzenie na romantyzm wniosła twórczość Arno Schmidta (
1914
-
1979
).
Francja
Do
Francji
romantyzm zawitał w początkach
XIX wieku
. Rozwijał się w czasach
restauracji
i za
monarchii lipcowej
. Był reakcją i ruchem protestu przeciw skostniałym formom
klasycyzmu
, szczególnie długo i silnie oddziałującego we Francji. Francuski romantyzm wywodzi się z ducha
Rousseau
i
preromantyków
, którzy wysuwali na pierwszy plan uczucie i stawiali je w opozycji do rozumu. Pojawił się rozległy ruch w kulturze, w którym jednostka emancypuje się od ograniczeń
ancien régime'u
(
absolutyzmu
) i wyraża swoje wyzwolenie. Wzrost sentymentalizmu ma świadczyć, że nie ma już konieczności opierania się wyłącznie na racjach rozumu. Anne-Louise Germaine de Staël-Holstein (znana jako
Madame de Staël
,
1766
-
1817
) i
Alphonse de Lamartine
(
1790
-
1869
) są dobrymi przykładami twórców poszukujących nieskończonego w każdej, najdrobniejszej nawet emocji, osoby traktowanej jako świat sam w sobie. Człowiek staje się tym, kim kiedyś dla artysty był
Bóg
– to w głębinach ludzkiego, pojedynczego serca szuka się teraz prawd ostatecznych.
Wielkie nazwiska twórców francuskiego romantyzmu otwiera
François-René de Chateaubriand
(
1768
-
1848
) oraz
Charles Nodier
(dzięki zorganizowaniu swojego Cénacle (koło artystyczne) w Bibliothèque de l'Arsenal). Następnie dołączyli:
Victor Hugo
(
1802
-
1885
),
Stendhal
(
1783
-
1842
),
Théophile Gautier
(
1811
-
1872
),
Alfred de Vigny
(
1797
-
1863
),
Charles Leconte de Lisle
(
1818
-
1894
),
Gérard de Nerval
(
1808
-
1855
) oraz Joséphin Soulary (
1815
-
1891
).
Charles Baudelaire
w Sztuce romantycznej wymienia również takich twórców jak Jean de Falaise,
Champfleury
,
Pierre Dupont
, Jules Janin, Filibert Rouviere,
Gustave Flaubert
,
Charles Asselineau
,
August Barbier
,
Marceline Desbordes-Valmore
, Pétrus Borel, Hegezyp Moreau, Gustave Le Vavasseur.
We Francji romantyzm trwał dłużej niż do roku
1830
, jednak do tego czasu miał inną dynamikę niż w późniejszym okresie: początkowo dominował indywidualizm. Bohater romantyczny miał naturę arystokratyczną i gardził tłumem. Odczuwał niesmak w stosunku do życia, ale czcił przodków i dawne czasy. Marzył o samotności i przeżywał głębokie, skomplikowane i "niemożliwe" uczucia miłosne. Ucieleśniał wieczystą niezgodę wobec powszechnie wyznawanych ideałów; był przy tym niezdolny do czynu. Po roku
1830
wizja romantyczna zmienia charakter: więcej uwagi poświęca się społecznym uwarunkowaniom kondycji ludzkiej. Bohater romantyczny angażuję się w walkę o wyzwolenie. Jego namiętności znajdują ujście w jego działalności (wyzwolenie narodowe, walka o emancypację klas niższych, walka z niewolnictwem w koloniach). Sztandarową postacią staje się Lorenzo de Médicis – bohater
Alfreda de Musset
. Wielką rolę w przełamaniu dominacji ideału epoki klasycyzmu odegrał
dramat
Victora Hugo
Hernani
, który stał się powodem znamiennej
walki klasyków z romantykami
.
Polska
Romantyzm w historii polskiej literatury przypadał na lata 1822-1863, zaś do jego czołowych przedstawicieli można zaliczyć m.in.
Adama Mickiewicza
,
Juliusza Słowackiego
,
Cypriana Norwida
,
Zygmunta Krasińskiego
czy
Ignacego Kraszewskiego
.
Sztuki plastyczne
Prace malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tworzących w tym czasie, są bardzo różnorodne. Wyrażają one przede wszystkim romantyczną postawę i światopogląd. Częste są, podobnie jak w literaturze, nawiązania do legend, poezji
Dantego
i
Johna Miltona
, dzieł
Szekspira
.
Malarstwo
Malarstwo okresu romantyzmu jest niejednolite. Można wyróżnić jednak pewne cechy malarstwa tej epoki na podstawie czołowych, głównych i najbardziej znaczących artystów tego nurtu, takie jak bogaty koloryt, kontrastowy światłocień, miękki modelunek, podkreślanie wartości fakturalnych płótna i dynamizowanie kompozycji. Równocześnie część artystów pozostawała wierna ideałom klasycyzmu i realizmu.
Za prekursorów romantyzmu uważa się:
Johanna Heinricha Füssli
(gdyż stosował bliską tej epoce kolorystykę i ekspresję) oraz
Francisco Goyę
. Za artystę, który najlepiej wyraża romantyczne idee uważany jest niemiecki
pejzażysta
Caspar David Friedrich
, dla którego charakterystyczne są
nokturny
, przedstawienia ruin, cmentarzy, roztrzaskanych statków, świtów i zmierzchów. W Anglii w tym czasie tworzą także czterej inni pejzażyści: Samuel Palmer,
Richard Parkes Bonington
,
John Constable
i
William Turner
, we Francji natomiast:
Théodore Géricault
i
Eugène Delacroix
. W Niemczech działali w tym okresie
Nazareńczycy
: Friedrich Johann Overbeck, Franz Pforr,
Peter von Cornelius
, Julius Schnorr von Carolsfeld. Najwybitniejszym polskim malarzem romantycznym niewątpliwie był
Piotr Michałowski
, który oprócz znakomitych portretów, tworzył sceny batalistyczne oraz wizerunki koni. Warto także wspomnieć o Walentym Wańkowiczu i jego słynnym obrazie Mickiewicz na Judahu skale.
Architektura
Nie wykształciła się odmienna, typowo romantyczna architektura, jednak nazwą tą określa się czasem budowle utrzymane w nurcie
historyzmu
, zwł.
neogotyckie
i
neorenesansowe
zamki, wille i pałace. W tym okresie popularny był także
ogród angielski
z budowlami w różnych stylach bądź ruinami. Często wykorzystywano również wątki egzotyczne.
Muzyka
Przypisy
- ↑ Enrico Fubini Historia estetyki muzycznej, tłum. Zbigniew Skowron, Kraków Musica Iagellonica 1997, s. 279.
- ↑
Danuta Gwizdalanka
Historia muzyki 2, Kraków PWM 2006, s. 214.