Romowie |
|
Flaga Romów
|
Liczebność ogółem | 8-15 mln |
Regiony zamieszkania |
Albania
: 1 300 – 120 000
Argentyna
: 300 000
Bośnia i Hercegowina
: 17 000
Brazylia
: 678 000 – 1 000 000
Bułgaria
: 370 908 – 800 000
Chorwacja
: 67 950
Czarnogóra
: 14 000
Czechy
: 11 746 – 360 000
Finlandia
: 10 000
Francja
: 280 000 – 340 000
Grecja
: 300 000 – 350 000
Hiszpania
: 600 000 – 800 000
| Kanada |
Kanada
: 80 000
Kolumbia
: 79 000
Macedonia
: 53 879 – 260 000
Niemcy
: 110 000 – 130 000
Polska
: 12 000 – 50 000
Rosja
: 183 000 – 400 000
Rumunia
: 535 140 – 2 500 000
Serbia
: 108 193 – 500 000
Słowacja
: 92 500 – 550 000
Turcja
: 300 000 – 5 000 000
Ukraina
: 48 000
Węgry
: 108 984 – 1 000 000
Wielka Brytania
: 44 000 – 94 000
Włochy
: 90 000 – 110 000 |
Język | dialekty
języka romskiego
,
pogadialekty
języka romskiego
, języki krajów zamieszkania |
Religie |
chrześcijaństwo
(
katolicyzm
,
prawosławie
,
protestantyzm
itd.),
islam
,
judaizm
,
agnostycyzm
,
ateizm
itd. |
Pokrewne grupy etniczne |
Domowie
,
Indusi
,
Jatowie
,
Lomowie
, Luli |
Romowie (nazwa własna w
języku romskim
Roma) –
nieterytorialny
naród
lub
grupa etniczna
pochodzenia
indyjskiego
, której członkowie tworzą
diasporę
zamieszkującą większość
państw
świata.
Romowie stanowią społeczność wysoce zróżnicowaną pod względem
językowym
oraz
kulturowym
, a także zajmującą rozmaite nisze w
ekonomiczno-
społecznej
strukturze krajów zamieszkania. Mimo takiej niejednolitości czynnikiem wspólnym dla większości tradycyjnych grup jest przestrzeganie
zwyczajów
, wynikających z subiektywnego rozumienia zasad romskiej kultury (
romanipen
).
Terminologia
Etnonimy
Współcześnie używany w wielu językach
etnonim
"Romowie" (
ang.
Romani people,
fr.
Rroms itp.) został wprowadzony w 2. połowie
XX wieku
w oparciu o
romską
nazwę własną Roma (l.poj. r.m. Rom, r.ż. Romňi). Słowo to jest bowiem jedynym endoetnonimem występującym w większości
dialektów
języka romskiego, który byłby równoznaczny licznym, używanym wcześniej terminom. Jest także najgłębiej ugruntowane w historycznej oraz współczesnej świadomości Romów, stanowiąc często podstawę ich
narodowej samoidentyfikacji
. Przyczyną wprowadzenia nowej nazwy były związane z dotychczas używanymi określeniami, liczne negatywne skojarzenia, bazujące na
antycygańskich
stereotypach
, które narosły przez wieki. Użycie terminu "Romowie" jest zatem według większości organizacji romskich bardziej
poprawne politycznie
.
Mimo to w wielu językach dawne nazwy pozostały powszechnie uznawanymi
synonimami
dla nowego określenia. Tak też jest w
języku polskim
, gdzie coraz częściej stosowanemu etnonimowi "Romowie" odpowiada starszy "
Cyganie
". Wydaje się jednak, iż między obiema nazwami istnieje pewna afektywno-semantyczna różnica. Określenie "Cyganie" niesie większy ładunek emocjonalny niż "Romowie" (niezależnie czy jest on negatywny, czy nie), jest więc ono właściwsze dla tekstów artystycznych, np. piosenek, niż dla terminologii naukowej. W wielu językach jest też różnica merytoryczna, np. w przypadku
języka angielskiego
czy
francuskiego
, gdzie Gypsy czy Gitan oznacza czasem styl życia lub ubioru, zaś do określenia
grupy etnicznej
używa się najczęściej określeń, pochodzących właśnie od romskiego słowa Roma.
Termin "Cyganie" może być traktowany szerzej niż "Romowie", obejmując poza właściwymi Romami także inne
diasporowe
społeczności
indyjskiego
pochodzenia (np.
Domów
,
Jatów
,
Lomów
, Lulich itd.),
grupy etniczne
pochodzące od Romów (np.
Sinti
, Aszkali,
Egipcjanie Bałkańscy
), zamieszkujące
Półwysep Indyjski
kasty
, z których najprawdopodobniej wywodzą się powyższe społeczności (np. Domba, Bandżarowie, Lambani) lub rozmaite inne grupy etniczne, które z Romami łączy jedynie podobieństwo tradycyjnego stylu życia (zob. np. Koczownicze narody Europy,
Morscy Cyganie
itd.).
Etymologia nazw
Etnonim
"Romowie" pochodzi od
romskiej
nazwy własnej Roma, oznaczającej zarówno ludzi w ogóle, jak i członków romskiego
narodu
w szczególności. Ta z kolei według części naukowców ma korzenie w
sanskryckim
określeniu
hinduistycznej
kasty
Domba, z której być może wywodzą się m.in. współcześni Romowie. Inni uważają, iż jest ona raczej związana z sanskryckim słowem rama, oznaczającym męża, małżonka, co jest też często spotykanym użyciem słowa rom w języku romani. Niewłaściwymi natomiast wydają się wszelkie próby
etymologicznego
powiązania etnonimu Roma z nazwą
starożytnego Rzymu
czy
Rumunią
.
Z kolei termin "
Cyganie
", podobnie jak wiele paralelnych określeń w wielu
językach europejskich
(np.
węg.
cigányok,
niem.
Zigeuner,
wł.
zingari,
tur.
Çingeneler,
norw.
Sigøynere itd.), pochodzi najprawdopodobniej od nazwy domniemanej
heretyckiej
sekty
atynganów
(
gr.
athinganoi), znanej z obszaru
Cesarstwa Bizantyjskiego
. Według alternatywnych analiz[1] etymologię słowa "Cyganie" należy wyprowadzić poprzez pośrednictwo
języków słowiańskich
z
kipczackiego
wyrazu o znaczeniu "biedny", "ubogi", będącego także źródłosłowem dla węgierskiego słowa szegény (wym.
sɛɡeːɲ
) "zubożały", "biedny" (w madziarskich dialektach wiejskich wymowa szegény jest bardzo zbliżona do wymowy słowa cigány).
Inną powszechnie używaną grupą egzoetnonimów nadawanych Romom są określenia pochodzące od
greckiego
słowa Aiguptoi, wiążące ich z
Egiptem
(np.
ang.
Gypsy,
fr.
Gitan,
alb.
Jevgit itd.). Przyczyny tego stanu rzeczy należy szukać w popularnym
średniowiecznym
przekonaniu o pochodzeniu Romów właśnie z tego kraju, które jest do dziś obecne w zarówno w romskim
folklorze
(zob. legenda o pochodzeniu Romów z Egiptu), jak i
tożsamości narodowej
niektórych grup romskich (zob.
Egipcjanie Bałkańscy
).
Populacja
Najmłodsze pokolenie Romów
Współczesną populację Romów szacuje się na około 8-15 mln. Dokładna liczba jest jednak bardzo trudna do ustalenia z powodu niepewnej rzetelności wszelkich podających ją źródeł, a także faktu, iż w wielu krajach Romowie są zmuszeni ukrywać swą
narodową tożsamość
z powodu
prześladowań
lub panujących w społeczeństwie
antycygańskich
stereotypów[2]. Większość Romów zamieszkuje kraje
europejskie
, głównie
Półwysep Bałkański
,
Europę Wschodnią
i
Centralną
. Duże grupy spotykane są także w
Ameryce Północnej
, krajach byłego
Związku Radzieckiego
,
Europie Zachodniej
oraz w
Ameryce Południowej
. Jeżeli do zbiorczej kategorii Cyganów zaliczymy też inne pokrewne
grupy
pochodzenia
indyjskiego
, wówczas do obszarów ich zamieszkiwania należy zaliczyć także
Bliski Wschód
,
Azję Centralną
i
Południową
.
Romowie właściwi przez wieki związani byli z obszarami państw
europejskich
, jednak w wyniku ekspansji kolonialnej tych ostatnich oraz w wyniku masowych migracji w
XIX
i
XX wieku
zamieszkują oni dziś większość krajów świata. Do państw z populacją Romów przekraczającą pół miliona należą:
Brazylia
,
Bułgaria
,
Hiszpania
,
Rumunia
,
Słowacja
,
Turcja
,
Węgry
. W
Polsce
mieszka 12-35 tys. Romów, najwięcej w województwach
małopolskim
i
dolnośląskim
[3].
Pomimo silnego poczucia wspólnoty
naród
romski dzieli się na szereg mniejszych grup subetnicznych, do których należą np.
Kełderasze
,
Manusze
,
Polska Roma
czy
Romungrzy
(zob. niżej). Niekiedy zalicza się tu także inne, pokrewne Romom
grupy etniczne
indyjskiego
pochodzenia, jak
Domowie
,
Jatowie
,
Lomowie
czy Luli, jednak pod względem
językowym
,
kulturowym
oraz
etnogenetycznym
stanowią one osobne społeczności. Z kolei niektóre grupy, przez większość naukowców uważane za odłam Romów, podkreślają swoją odrębność od reszty tego narodu. Tak jest np. w przypadku
Sintich
czy
Bałkańskich Egipcjan
.
Historia
Jedno z najstarszych ikonograficznych przedstawień Romów,
Berno
, 1485 r.
Etnogeneza
Jak dowodzą badania
językoznawcze
,
etnogeneza
Romów rozpoczęła się w centralnej części
Półwyspu Indyjskiego
po ok.
500
roku n.e. Analizy
etnograficzne
dowiodły z kolei ich pokrewieństwa z
hinduistyczną
kastą
Domba, z którą Romowie (a także
Domowie
,
Jatowie
,
Lomowie
, Luli itd.) do dziś dzielą zakres tradycyjnie wykonywanych profesji (zob. niżej), oraz od której najprawdopodobniej pochodzi ich
nazwa własna
.
Natomiast dane pochodzące z przeprowadzonych na różnych populacjach Romów badań
genetycznych
, zdają się sugerować, że pierwotna grupa zamieszkiwała Indie około 32-40 pokoleń temu i była stosunkowo mała, licząc prawdopodobnie ok. 1000 osób. Inne badania dowiodły jednak ich pokrewieństwa z indyjską kastą
Radźputów
, która powstała jako armia
najemnych wojowników
w
VII wieku
n.e. w wyniku najazdów
muzułmańskich
na
Indie
. Częstotliwość występowania
grup krwi
w układach AB0 jest bowiem taka sama wśród Romów oraz współczesnych członków tej kasty na północy Indii. Teorię tę wspierają też dane pochodzące z analizy
języka romani
, w którym większość słów odnoszących się do wojaczki (np. bust – "włócznia", tover – "topór", xanro – "miecz" itd.) należy do najstarszej warstwy
leksykalnej
, a także jest wspólna z mającym podobnie "wojenną" genezę
językiem urdu
.
Wszystkie powyższe dane zdają się dowodzić, iż kluczowym elementem etnogenezy Romów były właśnie wojny
VIII-
X wieku
pomiędzy muzułmańskimi najeźdźcami a Radźputami, w wyniku których przodkowie Romów opuścili Indie. Dalsze interpretacje pozostają jedynie w sferze hipotez: czy Romowie sami stanowili wojsko najemne, czy też raczej obsługę techniczną (zaopatrzenie, rozrywka, usługi rzemieślnicze) walczącej armii, jak to miało miejsce później w ich historii; czy ich przemieszczenie na zachód związane jest z popadnięciem w
jasyr
, czy też była to raczej
migracja
z przyczyn ekonomicznych; czy wreszcie stanowili jedną falę migracyjną, czy takich fal było kilka.
Obecnie wiadomo, iż przodkowie Romów nie byli jedyną migrującą na zachód
grupą
indyjskiego
pochodzenia. Ok. 400 lat wcześniej Półwysep Indyjski opuścili bowiem przodkowie obecnych Domów (jak dowodzą analizy językoznawcze), zaś pochodzące z Indii grupy
koczowników
znane są nawet z obszaru współczesnego
Iranu
z
XIX wieku
. Najprawdopodobniej Domowie, Lomowie, Luli, Romowie itp. stanowią oddzielne fale migracyjne jednej induskiej społeczności, żyjącej poza subkontynentem Indyjskim, prowadzącej podobny tradycyjny tryb życia i wykonującej podobne zawody. Pokrewieństwo tych grup jest szczególnie widoczne w krajach, gdzie mieszkają przedstawiciele kilku z nich (np. w
Iranie
,
Iraku
,
Syrii
,
Turcji
).
Pobyt w Persji i Armenii
Nie wiadomo więc, czy pochodzące z
perskich
kronik wzmianki o wędrujących społecznościach
Indusów
odnoszą się właśnie do Romów. Często przywołuje się jednak fragment perskiej epopei narodowej Szahname
Ferdousiego
, mówiący o 10-12 tys. induskich
muzykantów
podarowanych szachowi
Bahramowi V Gurowi
przez jednego z indyjskich władców (odnosi się on wprawdzie do
V wieku
, lecz jest przekazem historycznym wspieranym przez inne źródła). Wiadomo też, iż na przełomie
X
i
XI wieku
Mahmud z Ghazni
pojmał 500 tys. jeńców podczas inwazji na
Sindh
i
Pendżab
, których następnie uprowadził z dala od ich ojczyzny. Z kolei w latach
820
-
834
grupa etniczna
zwana Zott (co jest jedną z nazw nadawanych różnym społecznościom indyjskiego pochodzenia na
Bliskim Wschodzie
) próbowała utworzyć niepodległe państwo na mokradłach w rejonie
Basry
, dokąd jej członkowie trafili jako hodowcy
bawołów wodnych
. Pokonanych powstańców kalif
Al-Mutasim
przesiedlił w okolicę
Antiochii
i miejscowości Ain Zarba, które w
855
roku zostały zdobyte przez
Bizantyjczyków
.
Dane językoznawcze wskazują jednak, iż przodkowie Romów musieli przemieścić się przez
Persję
i
Armenię
bez głębszego kontaktu z
językiem arabskim
. Na obu tych obszarach nastąpił prawdopodobnie dłuższy pobyt, co odzwierciedla duża liczba zapożyczeń pochodzących z licznych używanych tam języków. Jest tak w np. przypadku większości słów związanych z
koczownictwem
(jak: vurdon "wóz" pochodzące z
osetyjskiego
lub
kurdyjskiego
czy grast "koń" z
ormiańskiego
), co zdaje się sugerować, iż właśnie tam nastąpiła reorganizacja niehomogenicznej dotąd społeczności romskiej i wytworzenie nowych, jednolitych
wzorców kulturowych
(które, jak np. koczownictwo, są przez innych często kojarzone właśnie z narodem romskim).
Pobyt w Bizancjum
Kolejny dłuższy pobyt Romów miał miejsce w granicach
Cesarstwa Bizantyjskiego
, o czym znów świadczy duża ilość zapożyczeń
językowych
, np. terminów związanych z
pokrewieństwem
(jak kirvo –
ojciec chrzestny
), co może sugerować istnienie głębszych relacji z resztą miejscowego społeczeństwa. Właśnie ze źródeł bizantyjskich pochodzą liczne wzmianki o
heretyckiej
sekcie
atynganów
(
gr.
athinganoi), od której nazwy wywodzi się prawdopodobnie współczesny
egzoetnonim
"
Cyganie
" (np.
gr.
pospolity termin Τσιγγάνοι / Tsinganoi,
wł.
zingari od pierwotnego
łac.
Acingani poprzez Cingani,
tur.
Çingeneler,
węg.
cigányok itd.). Nie jest przy tym pewne, czy wzmianki owe dotyczą autentycznej grupy religijnej, od której Romowie przejęli nazwę, czy też odnoszą się one w rzeczywistości do nich samych. Wiadomo jedynie, iż z czasem określenie athinganoi oraz pochodne atsinganoi, tsinganoi itd. zaczęły być w dokumentach stosowane wyłącznie wobec Romów.
Przyczyną dalszej migracji na zachód był najprawdopodobniej napór
Turków
seldżuckich
, a potem
osmańskich
. Romowie przemieszczali się głównie w kierunku
Bałkanów
, osiedlając się w szczególności na kontrolowanych przez
Wenecję
obszarach
Grecji
. Z powodu przychylnej polityki władz weneckich, pragnących obsadzić opustoszałe ziemie nowymi osadnikami, powstawały tam liczne romskie osiedla, m.in. Gyppe. Najprawdopodobniej to ta właśnie nazwa stała się przyczyną błędnego przekonania o pochodzeniu Romów z
Egiptu
, oraz nadawaniu im
egzoetnonimów
pochodzących z
gr.
Aiguptoi "Egipcjanie". Także w granicach włości weneckich powstało tzw. Feudum Acinganorum, osobne
lenno
Republiki Weneckiej, którego poddanymi byli lokalni Romowie.
Romowie w Europie
Plakat informujący o sprzedaży niewolników cygańskich,
Rumunia
, 1852 r.
Pierwsze historyczne ślady obecności Romów w
Europie
pochodzą z
XIV wieku
właśnie z rejonu
Bałkanów
. Na przełomie
XIV
i
XV wieku
dotarli oni na
Węgry
, gdzie na
Zamku Spiskim
otrzymali od cesarza
Zygmunta Luksemburskiego
słynny
glejt
, który okazywali później innym władcom
chrześcijańskim
, przybywając do ich ziem.
W
XV wieku
pierwsze grupy Romów pojawiły się w krajach
Europy Zachodniej
: w
1417
roku w
Niemczech
, w
1422
roku we
Włoszech
, zaś w
1427
roku we
Francji
. Nazywano ich wówczas powszechnie "ludem
Faraona
" (
łac.
populus Pharaonis) w związku z podawaną przez nich legendą o ich
egipskim
pochodzeniu, a także powszechnym kojarzeniem egzotycznych przybyszów z krajem znanym z kart
Biblii
. We Francji używano także określenia Bohémiens od
łac.
nazwy
Czech
Bohemia, zapewne w związku z częstym powoływaniem się Romów na wspomniane wcześniej pismo od
Zygmunta Luksemburskiego
, który był wówczas m.in.
królem
tego państwa. W tym samym czasie część Romów poprzez
Bliski Wschód
i kraje
Maghrebu
dotarła na
Półwysep Iberyjski
i do południowej Francji.
Przybywając do krajów
zachodniej Europy
Romowie podawali się najczęściej za
pielgrzymów
,
pokutników
, lub
uchodźców
, wygnanych ze swego kraju za wyznawanie wiary chrześcijańskiej. Mimo tego już na przełomie
XV
i
XVI wieku
większość państw wprowadziła w życie surowe prawodawstwo wymierzone bądź ogólnie we wszystkie osoby uprawiające
wędrowny
tryb życia, bądź bezpośrednio w Romów. W
1539
wydalono ich z Francji na mocy
edyktu
. Podobnie było w
Anglii
, gdzie w
1530
nakazano Romom opuszczenie kraju pod groźbą więzienia, co 4 lata później zamieniono na karę śmierci. Natomiast w ówczesnej
Hiszpanii
Romowie poddani zostali pierwszej w ich historii planowanej akcji
asymilacyjnej
.
Podobnie ciężka stała się z czasem sytuacja Romów zamieszkałych w
księstwach naddunajskich
, gdzie począwszy od
XVI wieku
zostali oni sprowadzeni do roli
niewolników
, przypisanych do
bojarskich
,
kościelnych
lub
książęcych
majątków. Właściciel miał prawo sprzedawać na
licytacji
lub darować swoich niewolników pojedynczo, albo całymi rodzinami, zaś Cygan bez właściciela był uważany za własność księcia.
Wołoski
kodeks karny
z
1811
stwierdzał, że każdy Cygan rodzi się niewolnikiem, zaś edykty znoszące niewolnictwo były uchwalane stopniowo dla
Mołdawii i Wołoszczyzny
oraz całej
Rumunii
począwszy od
1856
.
W innych krajach
Europy Wschodniej
Romowie znaleźli bardziej sprzyjające warunki egzystencji. Na
Węgrzech
tradycyjnie wykonywane przez nich zawody pozwoliły im szybko znaleźć dogodną niszę ekonomiczną w ówczesnym społeczeństwie
feudalnym
. Epoka licznych wojen oraz rosnących wpływów warstwy
szlacheckiej
wykazywała bowiem duże zapotrzebowanie na różnego rodzaju usługi związane z
metalurgią
oraz z drugiej strony z
rozrywką
i
muzyką
. Romscy metalurdzy byli wówczas najbardziej cenionymi specjalistami ze swych dziedzin, zaś ludową tradycją stało się, że także wiejskim
kowalem
był na ogół Rom. Z kolei bogata
tradycja muzyczna
oraz wybitne umiejętności wielu artystów również znalazły uznanie na dworach
magnackich
i
królewskich
. W
XVIII wieku
tamtejsi Romowie zostali jednak poddani niezwykle brutalnej akcji
asymilacyjnej
ze strony
absolutystycznej
administracji
Habsburgów
.
W
Polsce
pierwsze ślady obecności Romów pochodzą z
1401
z
Krakowa
oraz z
1405
z
Sanoka
, co świadczy o ich migracji z terenu ówczesnych Węgier (zob.
Bergitka Roma
). Po wydanym przez parlament
Rzeszy
edykcie
banicyjnym
z
1577
niemieccy
Romowie zaczęli masowo migrować na
ziemie polskie
, dając początek dominującej dziś w kraju grupie
Polska Roma
. Mimo iż również tu w
XVI
i
XVII wieku
wydano kilka ustaw banicyjnych, były one egzekwowane jedynie częściowo, zaś większość Romów mogła nadal prowadzić tradycyjny tryb życia. Od
XVII
do końca
XVIII wieku
istniał w Polsce także urząd
królów cygańskich
, zaś osobni królowie byli mianowani w dobrach
magnackich
.
Romowie poza Europą
Począwszy od
XVI wieku
europejskie mocarstwa wykorzystywały swoje zamorskie
kolonie
jako miejsce
banicji
Cyganów
. Tym sposobem
hiszpańscy
Romowie trafili do krajów
Ameryki Łacińskiej
,
portugalscy
do
Brazylii
, kolonii
afrykańskich
oraz (z powrotem) do
Indii
, zaś
brytyjscy
do
Ameryki Północnej
.
Kolejna wielka fala
migracji
Romów nastąpiła w połowie
XIX wieku
. W wyniku zniesienia niewolnictwa na terenach ówczesnej
Rumunii
liczne grupy tamtejszych Romów, przede wszystkim zaś
Kełderasze
i
Lowarzy
rozpoczęli dalekie, transkontynentalne wędrówki. Ich śladem podążyło wiele innych społeczności dotychczas żyjących w
Starym Świecie
. Przybyli wówczas do
Ameryki
Romowie prowadzili wędrowny tryb życia, przemieszczając się
taborami
aż do czasów
wielkiego kryzysu
w
latach 30. XX w.
Współczesność
Istniejące w wielu europejskich społeczeństwach
antycygańskie
uprzedzenia
sprawiły, iż Romowie często stawali się ofiarami represji i krwawych
prześladowań
. W czasie
II wojny światowej
miała miejsce planowana, masowa eksterminacja Romów, przeprowadzana zarówno w
niemieckich obozach koncentracyjnych
, jak również w
gettach
oraz podczas licznych
egzekucji
. Szacuje się, iż w jej wyniku życie mogło stracić od 200 tys. do 2 mln osób.
Mimo tego nawet po II wojnie światowej w wielu krajach prowadzono planową akcję fizycznego niszczenia narodu romskiego (zob. niżej). Od połowy
XX wieku
w państwach
Europy Zachodniej
następuje jednak stopniowe
równouprawnienie
mniejszości romskich. W niektórych z nich (np. we
Francji
) tradycyjny styl życia i wykonywania zawodu przez tamtejszych Romów jest nawet objęty ochroną prawa, które gwarantuje im oraz innym półkoczowniczym społecznościom osobne miejsca
parkingowe
, przeznaczone na postój podczas wędrówek, a także możliwość
edukacji
w oddzielnym trybie.
W
państwach byłego bloku wschodniego
Romowie byli jednak zmuszani od porzucenia tradycji
koczowniczych
, czego przykładem była przeprowadzana stopniowo od
1964
w
Polsce
tzw. akcja produktywizacyjna. Liczne obostrzenia tego typu, brutalnie ingerując w tradycyjny styl życia, wyeliminowały niemal doszczętnie zjawisko koczownictwa w krajach
Europy Wschodniej
oraz wystawiły Romów na wszelkiego rodzaju negatywne skutki
przemian społeczno-ekonomicznych
późniejszego okresu
transformacji ustrojowej
. W ich wyniku większość mieszkających dziś w państwach
postkomunistycznych
osób narodowości romskiej żyje poniżej
granicy ubóstwa
, będąc szczególnie dotkniętych
biedą
i
bezrobociem
. Do tego dochodzą liczne przejawy
dyskryminacji
ze strony władz oraz pozostałych członków społeczeństwa (zob. np.
pogrom mławski
), często o podłożu
rasistowskim
, co wywołuje silne poczucie
marginalizacji
. Wielu Romów wybiera więc niedostępną dawniej możliwość wyjazdu do bogatszych krajów Zachodu w celu odnalezienia własnego miejsca w nowych społeczeństwach.
Równocześnie wśród Romów następuje rozwój poczucia
świadomości narodowej
. W wielu krajach powstają liczne
organizacje pozarządowe
, powołane w celu ochrony praw tej
mniejszości
oraz reprezentujące jej interesy.
W
1971
pod
Londynem
odbył się I Światowy Kongres Romów. Zaprezentowano tam po raz pierwszy
romską flagę
oraz hymn, a także zalecono używanie w językach narodowych określenia "Rom" w miejsce słowa "
Cygan
". Podczas II Światowego Kongresu Romów w
1978
w
Genewie
powołano do życia Międzynarodową Unię Romów (
rom.
Romano Internacionalno Jekhetani Union,
ang.
International Romani Union – IRU). Kolejny Kongres odbył się w
1981
w
Getyndze
, zaś poświęcony był w głównej mierze kwestii
romskiego holokaustu
. W
1990
w
Jadwisinie
pod
Warszawą
odbył się IV Kongres, na którym m.in. przedstawiony został uniwersalny podręcznik
języka romskiego
, zaakceptowany przez delegatów. W
1993
Międzynarodowa Unia Romów przyjęta została do
ONZ
w charakterze członka – obserwatora. W
2000
w
Pradze
zorganizowano V Kongres, na którym utworzony został Romski Parlament, uchwalono kartę IRU określającą zadania oraz sposób sprawowania władzy, a także deklarację stwierdzającą, iż Romowie są nieterytorialnym
narodem
i nie roszczą sobie prawa do żadnego
terytorium
. W
2004
w
Lanciano
we
Włoszech
odbył się kolejny Kongres, podczas którego na stanowisko prezydenta IRU wybrano polskiego działacza
Stanisława Stankiewicza
.
Język
Językiem ojczystym
większości Romów jest
język romski
, zwany też romani, należący do
grupy indoaryjskich
języków indoeuropejskich
.
Daleko posunięte zróżnicowanie rozmaitych
dialektów
romskich, brak tradycji
piśmienniczej
oraz jednolitej standaryzacji sprawiają jednak, iż posługujące się nimi osoby często doświadczają trudności komunikacyjnych. Z tego też względu część naukowców uważa romani raczej za
podrodzinę językową
niż za osobny
język
. Ponadto w wyniku presji zewnętrznej w wielu tradycyjnych grupach nastąpiło porzucenie własnego dialektu romani na rzecz języka dominującego w otoczeniu społecznym, lub wytworzenie osobnego
języka kreolskiego
(zwanego
pogadialektem
), łączącego elementy języka romskiego oraz większościowego (np. dialekt
Caló
w
Hiszpanii
).
Kultura
Kultura tradycyjna
Ogół romskiej tradycji określają zasady nazywane zbiorczym mianem
romanipen
. Dotyczą one w głównej mierze idei rytualnej czystości-nieczystości (
mageripen
), a także związków społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem relacji
rodzinnych
, wewnątrz- i międzygrupowych oraz relacji z obcymi (
gadziami
).
Kultura Romów jest ściśle związana z wewnątrzgrupowym
przekazem
tych zasad, odbywającym się dzięki rozbudowanym związkom
pokrewieństwa
oraz uznawaniu
autorytetu
tradycyjnych przywódców. Rolę tych ostatnich odgrywają zarówno poszczególne osoby, stojące na czele
rodów
lub lokalnych społeczności (zwani baro rom, bulibaša, čhibalo, vajda, vujto itd.), jak i powszechnie szanowana starszyzna. Niekiedy wspólne tradycyjne zwierzchnictwo posiadają wszyscy Romowie należący do danej grupy językowo-etnograficznej, jest tak np. w przypadku instytucji
Szero Roma
dla tzw.
Polskich Cyganów Nizinnych
. Autorytety te stojąc na straży tradycyjnych wartości, sprawują często rolę zwyczajowego
sądu
, rozstrzygającego wszelkie wątpliwości w tej dziedzinie, a także inne spory pomiędzy stronami. Instytucja takiego, sprawowanego najczęściej kolegialnie sądu w różnych grupach nosi rozmaite nazwy, np. kris wśród
Kełderaszy
i
Lowarów
, divano na
Bałkanach
itd.
Poza uznawaniem zasad romanipen oraz posłuszeństwem wobec starszych jedną z głównych wartości kultury romskiej są związki rodzinne. Bardzo uroczyście świętuje się więc różnego rodzaju okazje związane z przyjściem na świat nowego członka społeczności, nawiązywaniem
związków partnerskich
oraz
śmiercią
. Mniejsze znaczenie mają doroczne uroczystości, przypadające z okazji powszechnych
świąt religijnych
.
Wiele romskich
zwyczajów
oraz tradycyjnych wartości jest często nierozumianych lub niewłaściwie interpretowanych przez ludzi z zewnątrz, toteż są one w niektórych grupach objęte zwyczajowym
tabu
. Np. idea rytualnej czystości jest zupełnie obca większości europejskich społeczeństw, podobnie jak liczne obostrzenia wiążące się z ludzką
seksualnością
,
porodem
itd. Elementy te są jednak często spotykane w tradycyjnych kulturach
Azji Południowej
i
Zachodniej
oraz wśród innych koczowniczych społeczności Europy. Z drugiej strony wiele z nich to w istocie powszechne zjawiska kulturowe, bądź elementy należące właśnie do
cywilizacji zachodu
, porzucone jednak przez większość uprzywilejowanych społeczeństw w miarę przemian cywilizacyjnych. Do takich należy niewątpliwie szczególna cześć, jaką tradycyjni Romowie żywią dla swoich przodków, lub liczne zwyczaje związane z zawieraniem małżeństw, jak ich aranżowanie, porwanie panny młodej, okup za nią itd.
Tradycyjne profesje
Romska orkiestra (taraf)
Ochi Albi,
Szatmar
, 1860 r.
Jedną z charakterystycznych cech
kultury romskiej
jest tradycyjnie określony i ograniczony zakres możliwych do wykonywania
zawodów
. System ten, odziedziczony najprawdopodobniej z
hinduistycznego
podziału kastowego
, obejmuje wiele profesji, które dziś praktykują zarówno europejscy Romowie,
bliskowschodni
Domowie
, jak i przedstawiciele
indyjskich
grup Domba. Większość tych tradycyjnych zajęć pozwala zachować dość duży zakres ekonomicznej niezależności od trendów w
gospodarce
reszty społeczeństwa, co też często staje się przyczyną oskarżeń o czerpanie dochodów ze źródeł "niewiadomego" pochodzenia. Z drugiej strony związki ekonomiczne z
gadziami
oraz świadczenie im rozmaitych
usług
są zasadniczą formą tych
profesji
, a także podstawą
dochodu
dla większości tradycyjnych grup Romów, będąc często jedyną okazją kontaktu dla obu społeczności.
Podobnie jak w przypadku hinduistycznych
kast
oraz tradycyjnych społeczności Europy i całego świata, istnieje ścisła relacja pomiędzy przynależnością grupową oraz wykonywanym zawodem. Fakt, iż w przeszłości niemal wszyscy członkowie danej społeczności uprawiali tę samą profesję, odzwierciedlony jest dziś w nazewnictwie tradycyjnych grup romskich (zob. niżej), gdzie np.
etnonim
Lowarzy
(
rom.
Lovara/Lovari) pochodzi od
węg.
słowa ló – "koń", oznaczając w ten sposób handlarzy końmi, zaś Ursarowie czy Meczkarowie (
rom.
Ursari, Mečkar) od
rum.
Urs i
mac.
Мечка – "niedźwiedź", stanowiąc tym samym nazwy grup, tradycyjnie będących
treserami
tych zwierząt. Ponadto wiele grup romskich (np. w
Rumunii
) jest zorganizowanych w tzw. kompanie (
rom.
kumpania), czyli podlegające określonemu przywództwu podgrupy o charakterze ekonomiczno-zawodowym.
Spektrum tradycyjnych zajęć można ogólnie poklasyfikować w 3 kategorie:
rzemiosła
,
handlu
i
rozrywki
. W pierwszym przypadku w grę wchodzą przede wszystkim rozmaite zawody związane z
metalurgią
, jak np.
kowalstwo
(oraz pochodzące od niego, popularne dawniej
ludwisarstwo
,
rusznikarstwo
,
płatnerstwo
),
ślusarstwo
, wyrób naczyń metalowych i ich
cynowanie
(wraz z rozmaitymi formami naprawy, np.
drutowaniem
),
złotnictwo
(i pozostałe formy kowalstwa artystycznego), a także praca w
hucie
. Z drugiej strony kategoria ta obejmuje wyrób
mebli
, rozmaitych narzędzi i przyborów z
drewna
oraz pochodnych materiałów (np.
łyżek
,
mis
,
koryt
,
żłobów
,
sit
,
koszy
itd.), a także
stolarstwo
artystyczne. Można tu także zaliczyć rozmaite zajęcia związane ogólnie z pozyskiwaniem i przetwarzaniem
surowców
pochodzących z
ziemi
, jak np. produkcja
cegieł
,
górnictwo
, przetwórstwo
wapna
, różnego rodzaju obróbka kamieni itp. W wielu tradycyjnych społecznościach zajęcia te uważane są jednak za
nieczyste
– w wyniku odziedziczonego po kulturze hinduistycznej negatywnego klasyfikowania czynności wymagających kontaktu z
glebą
.
Do zbiorczej kategorii handlu zaliczyć można zarówno obrót własnymi wyrobami rzemieślniczymi (najczęściej kobiety sprzedają to, co wyprodukowali mężczyźni), jak i pośrednictwo w wymianie innych
dóbr
. Co do formy, w wielu okolicach spotyka się zarówno handel
bazarowy
, jak i wykonywany przez domokrążców, którzy niegdyś pełnili istotną funkcję zaopatrywania odległych gospodarstw wiejskich w niezbędne towary. Jeśli zaś chodzi o rodzaj wymienianych dóbr, jednym z najszerzej praktykowanych w przeszłości zajęć romskich był handel
końmi
, dziś niemal całkowicie wygasły z powodu zmechanizowania środków transportu i siły pociągowej. Z drugiej strony sytuacja ta stworzyła nową możliwość zarobkowania, która od handlu tymi zwierzętami poprowadziła wielu Romów w stronę obrotu
samochodami
, mającymi dziś podobną funkcję i znaczenie, jakie dawniej posiadał koń. Kluczowa rola tych zwierząt wiązała się też z kolejnym rodzajem usług oferowanych przez Romów, jakie stanowiło ich leczenie, połączone z głębszą niż w innych społecznościach znajomością
weterynarii
i
ziołolecznictwa
. Natomiast pośrednictwo w sprzedaży innych
zwierząt hodowlanych
, podobnie jak i
produktów spożywczych
(głównie
owoców
,
warzyw
oraz zbieranych w lesie elementów
runa
–
grzybów
,
jagód
,
ziół
), choć spotykane, nie odgrywało nigdy tak istotnej ekonomicznie i kulturowo roli. Większe znaczenie (zwłaszcza obecnie) na wielu dotkniętych
ubóstwem
postindustrialnych
terenach krajów
Europy Wschodniej
ma zbieranie i sprzedaż surowców wtórnych, zwłaszcza
złomu
i
szmat
. Częstym towarem widywanym w rękach wschodnioeuropejskich romskich handlarzy są różnego rodzaju
tekstylia
oraz drobne przedmioty codziennego użytku (używane lub fabrycznie nowe), które nabywają oni najczęściej od innych pośredników.
Do trzeciej kategorii tradycyjnych romskich profesji, ogólnie nazwanej
rozrywką
, zaliczyć należy przede wszystkim wykonywanie muzyki. Bogata
tradycja muzyczna Romów
sprawia, iż ze społeczności tej pochodziło wiele powszechnie uznanych osobistości tej dziedziny (np.
J. Bihari
,
G. Cziffra
,
D. Reinhardt
), zaś wielu współczesnych artystów i zespołów jest także dziś obecnych zarówno w nurcie
muzyki poważnej
, jak również
popularnej
,
folku
,
jazzie
, gatunku
rock
itd. W wielu wiejskich społecznościach wysoko ceni się romskie
orkiestry
grywające na weselach, chrzcinach itp., zaś w miastach często zdarza się spotkać romskiego
muzykanta
, zarabiającego na ulicy czy w tramwaju.
Innym powszechnie kojarzonym z Romami zajęciem jest
wróżbiarstwo
, głównie z ręki,
kart
czy szklanej kuli, uprawiane wyłącznie przez kobiety, dawniej z wykorzystaniem rozmaitych akcesoriów np. "diabełków" (
rom.
bengoro) czy
woskowych
"trupków" (rom. muloro). Poza tym w wielu grupach powszechne jest także uprawianie innych form ulicznej rozrywki (
żonglerki
,
sztuki iluzji
,
akrobacji
na linie, koniu itd.), utrzymywanie wędrownego
cyrku
czy
lunaparku
. Aż do początku
XX wieku
można było w całej Europie spotkać wędrownych
treserów
niedźwiedzi
, których zwierzęta były uczone wykonywania rozmaitych sztuczek. Profesja ta, obecnie niemal zupełnie zapomniana, ma swoje dalekie echo w sztuce
bliskowschodnich
i
indyjskich
zaklinaczy
węży
, także należących lub pochodzących z kasty Domba.
Poza powyższymi trzema kategoriami w niektórych grupach Romów jako tradycyjne traktuje się też czasem najemną
pracę na roli
oraz
żebractwo
. Zajęcia związane z
uprawą ziemi
przez stulecia były dostępne jedynie dla osiadłych Romów z terenu
Bałkanów
,
Kotliny Panońskiej
i łuku
Karpat
, nie znali ich natomiast prześladowani edyktami banicyjnymi
koczownicy
z
Europy Zachodniej
. W ich rozumieniu zasad romanipen
rolnictwo
posiada więc mniejszy prestiż niż wymienione wcześniej zawody. Wiązać się to może również z powszechną w kulturze
Indii
oraz
Bliskiego Wschodu
ogólnie niższą oceną tej profesji w porównaniu z zajęciami wymagającymi zdolności umysłowych, np. z handlem czy uprawianiem muzyki, co stoi w pewnej sprzeczności z wartościami przyjętymi w
agrarnych
kulturach Europy. Uprawa roli wymaga ponadto częstego kontaktu z
glebą
, która w opierającym się na hinduistycznych ideach kontinuum czyste-nieczyste zbliżona jest raczej do drugiego bieguna. Inna sprawa, że Romowie wspomnianego regionu na ogół nie posiadali
ziemi
na własność, zmuszeni więc byli pracować na polach należących do innych właścicieli.
Podobna kwestia występuje w przypadku praktykowania
żebractwa
, które pewne grupy Romów również uważają za wymagające kontaktu z nieczystym, inne zaś traktują jako pełnoprawną profesję, wykonywaną w większości przez kobiety (np. wśród
Kełderaszy
). Niezależnie od tego wiele osób zostało zmuszonych do uprawnia tego typu zajęć przez ciężkie warunki ekonomiczno-bytowe, szczególnie w krajach
postkomunistycznych
, w myśl przysłowia Feder te tut marel buťi, sar te tut marďahas bokh – "Lepiej, abyś cierpiał od pracy, niż od głodu" (zob. niżej: "Współczesne problemy" oraz "Romowie a przestępczość").
Religia
Romski chłopiec z
Węgier
, członek grupy artystów wystawiającej tradycyjne
jasełka
Zwyczajowa
obrzędowość
romska nie zawiera się w ścisłych ramach jakiejkolwiek
tradycji
(ani tym bardziej
doktryny
)
religijnej
. Mimo bowiem iż znaczna część idei i praktyk, określanych zbiorczym mianem
romanipen
, wywodzi się z kultury
hinduistycznych Indii
(o czym świadczy np. używane na określenie chrześcijańskiego
krzyża
romskie słowo trušul, wywodzące się z
sanskryckiego
trisula "trójząb" – atrybut boga
Śiwy
i emblemat noszony przez
braminów
), wiele jej elementów zostało zaczerpniętych z
wierzeń
innych narodów, z którymi Romowie mieli styczność podczas swej wędrówki. Można w niej spotkać zarówno
wzory kulturowe
pochodzące z
muzułmańskiej
Persji
, które korzeniami sięgają czasów
zoroastryjskich
, jak również te, wywodzące się z kręgu
wschodniego
(
ormiańskiego
i
bizantyjskiego
) chrześcijaństwa.
Ponieważ historia Romów przebiegała w większości na terytoriach państw, które wymagały od swoich mieszkańców identyfikacji z konkretną,
zdogmatyzowaną
i administracyjnie ustrukturyzowaną
religią
, przyjmowali oni najczęściej tę, która była dominującą (lub jedynie dozwoloną) w krajach ich aktualnego pobytu. Większość Romów zamieszkałych w krajach tradycyjnie
muzułmańskich
jest wyznawcami dominującej tam wersji islamu, zaś w chrześcijańskich –
chrześcijaństwa
. Niekiedy w wyniku relacji społeczno-ekonomicznych z grupami wyznającymi religie mniejszościowe Romowie przystępowali do ich wspólnot, skutkiem czego spotyka się dziś wśród nich np. wyznawców
judaizmu
. Zdarza się także, iż przybywszy do kraju cieszącego się względną tolerancją religijną, Romowie pozostawali przy wyznaniu, które praktykowali w poprzednim miejscu zamieszkania. Tak więc np. większość polskich
Kełderaszy
jest dziś wiernymi
Kościoła Prawosławnego
, ponieważ prawosławie było dominującą wiarą tych terenów
Rumunii
, z których przybyli w
XIX wieku
. Ponadto obecnie w wielu grupach Romów działalność rozwijają liczne, stosunkowo młode wspólnoty religijne, np.
świadkowie Jehowy
czy
zielonoświątkowcy
. W przypadku tych ostatnich, np. w Rumunii, Romowie stanowią znaczny odsetek wyznawców na tych terenach, gdzie do zgromadzenia przystąpili obdarzeni autorytetem lokalni przywódcy społeczności.
Poza konkretną deklaracją po stronie danego wyznania religijność romska często ulegała wpływom lokalnych wzorów kulturowych, które nigdy nie są homogeniczne ani "ideowo poprawne". Dlatego na obszarach styku kultur, jakim są
Bałkany
, Romowie, podobnie jak inne
grupy etniczne
, niezależnie od oficjalnego wyznania posiadają bogatą obrzędowość sięgającą korzeniami zarówno islamu, jak i chrześcijaństwa, zaś w krajach wysoko
zsekularyzowanych
(np. w byłym
ZSRR
)
kultura duchowa
Romów jest w równym stopniu zeświecczona, jak wśród innych członków społeczeństwa.
Grupy językowo-etnograficzne
Naród romski dzieli się na szereg osobnych
grup subetnicznych
, wyróżnianych na podstawie
językowej
,
kulturowej
,
religijnej
,
terytorialnej
,
zawodowej
itd.
Ze względu na kryterium językowe grupy te można poklasyfikować następująco:
- grupy posługujące się dialektami bałkańskimi
języka romani
: Arli (
Macedonia
,
Kosowo
,
Grecja
), Erli (
Bułgaria
), Meczkarowie (rom. Mečkar,
Albania
), Sepeczowie (rom. Sepeči,
Grecja
,
Turcja
), Ursarowie (rom. Ursari,
Rumunia
), Krymscy Romowie (
Ukraina
), Zargarowie (rom. Zargari,
Iran
) i inne;
- grupy posługujące się dialektami zis-bałkańskimi: Drandarowie/Drindarowie (rom. Drandari lub Drindari), Kowaczkowie (
rom.
Kovački), Kalajdżowie (rom. Kalajdži) i Bugurdżowie (rom. Bugurdži; wszystkie z terenu
Bułgarii
i
Macedonii
);
- grupy posługujące się dialektami vlax-południowymi: Gurbetowie (rom. Gurbet lub Džambazi), Kalburdżowie (rom. Kalburdžu), Czergarowie (rom. Čergari) i inne (
Serbia
,
Czarnogóra
,
Chorwacja
,
Bośnia i Hercegowina
,
Macedonia
, południowa
Rumunia
,
Bułgaria
,
Grecja
,
Albania
,
Turcja
);
- grupy posługujące się dialektami vlax-północnymi:
Kełderasze
,
Lowarzy
, Czurarowie (rom. Čurari), Maczwajowie (rom. Mačvaja) i inne z terenu
Rumunii
,
Mołdawii
,
Węgier
,
Serbii
oraz żyjące na emigracji na całym świecie;
- grupy posługujące się dialektami centralno-południowymi:
Romungrzy
, Romowie Wend, Romowie Burgenlandzcy,
Serwy
i inne, zamieszkujące
Węgry
,
Słowację
, północną
Słowenię
, wschodnią
Austrię
,
Ukrainę
oraz
Rumunię
;
- grupy posługujące się dialektami centralno-północnymi:
Polscy Cyganie Wyżynni
, Romowie Słowaccy, Romowie Morawscy (ich dialekt wymarł po
II wojnie światowej
, obecnie używają
jęz. czeskiego
),
Wurdonara Roma
i inne (
Słowacja
,
Czechy
,
Polska
,
Ukraina
);
- grupy posługujące się dialektami północno-zachodnimi:
Sinti
,
Manusze
, Fińscy Kaale i inne (
Niemcy
,
Austria
,
Francja
,
Włochy
, kraje
Beneluxu
,
Finlandia
);
- grupy posługujące się dialektami północno-wschodnimi: Chaładytka Roma,
Sasytka Roma
, Romowie Łotewscy (
rom.
Lotfitka Roma lub Čuxny),
Polska Roma
i inne (
Polska
,
Litwa
,
Łotwa
,
Estonia
,
Rosja
,
Białoruś
,
Ukraina
);
- grupy posługujące się dialektami izolowanymi bądź o nieustalonej klasyfikacji, żyjące na pograniczu
Słowenii
,
Chorwacji
i
Włoch
, we
włoskich
prowincjach
Abruzja
i
Kalabria
, w
irańskim
Azerbejdżanie
itd.;
- grupy posługujące się
pogadialektami
języka romani: Romaniczale (nazwa własna Romanichal,
Anglia
), Gitanowie (nazwa własna Gitanos lub
Caló
,
Hiszpania
), Romowie Baskijscy (nazwa własna Errumantxela), Walijscy Kaale (nazwa własna Kååle, nie należy mylić z Fińskimi Kaale – patrz wyżej), Bojasze oraz pokrewne grupy: Rudarowie (nazwa własna Rudari), Ludarowie (nazwa własna Ludari), Lingurarowie (nazwa własna Lingurari), Zlatarowie (nazwa własna Zlătari; wszystkie z terenu
Węgier
,
Rumunii
,
Bałkanów
, a także
Ameryki
i
Australii
), Romowie Serbscy (
Serbia
), Romowie Skandynawscy (nazwa własna Tattare,
Skandynawia
);
- grupy posługujące się językami dominującymi w krajach zamieszkania: przeważająca większość Romów Burgenlandzkich, Fińskich Kaale,
Romungrów
, Romów z
Wysp Brytyjskich
,
Estonii
,
Półwyspu Iberyjskiego
, Romów Morawskich oraz
Skandynawskich
Tattare, znaczne podgrupy tych grup, które posługują się pogadialektami, a także mniejszościowe podgrupy wszystkich pozostałych grup.
Romowie w kulturze innych narodów
Romowie często byli inspiracją dla wielu artystów, na ilustracji – obraz
V. van Gogha
Obóz cygański koło Arles, 1888 r.
Romowie często przyciągali uwagę i intrygowali odmiennością. Odbiciem tego jest obecność postaci
Cygana
w
kulturze ludowej
wielu
narodów
i
grup etnicznych
. W
Polsce
, podobnie jak w innych krajach, stał się on bohaterem licznych
przysłów
,
opowieści
czy
obrzędów
(np. w grupach
kolędników
).
Mimo tego kultura romska nie wywarła znaczącego wpływu na główny nurt kultury społeczeństw autochtonicznych. Do wyjątków od tej reguły należy niewątpliwie bogata
tradycja muzyczna Romów
, która zasiliła
folklor
wielu narodów – m.in. Węgrów (orkiestry smyczkowe), Rosjan (chóry, solowy romans z towarzyszeniem gitary) czy
Hiszpanów
(
flamenco
). Wielu autorów
oper
i
operetek
również czerpało wątki z kultury romskiej, czego najlepszym przykładem jest opera
Carmen
G. Bizeta
, czy
Trubadur
G. Verdiego
, wątek cygański pojawia się u Verdiego także w operze
Traviata
, a nawet w Hugonotach
G. Meyerbeera
. Wśród operetek na pierwszym miejscu należy wymienić taki tytuł jak
Baron cygański
J. Straussa
oraz wspomnieć choćby
Hrabinę Maricę
I. Kálmána
.
Nieliczni romscy pisarze i poeci zostali docenieni przez szerszy krąg odbiorców
literatury
. Należą do nich m.in.
Bronisława Wajs
(
1908
-
1987
), polska autorka
ballad
i
wierszy
, Margita Reiznerová, autorka baśni pochodząca z byłej
Czechosłowacji
(obecnie żyjąca w
Belgii
), czy
József Holdosi
(ur.
1951
), pisarz
węgierski
. Romowie często pojawiali się też w licznych dziełach, które dziś należą do kanonu literatury światowej, np. w
Wichrowych wzgórzach
E. Brontë czy
Dzwonniku z Notre-Dame
V. Hugo.
Współczesna
kinematografia
również coraz częściej sięga po tematykę związaną z kulturą romską. Do przykładów należą niewątpliwie filmy w reżyserii
Emira Kusturicy
(np.
Czas Cyganów
,
Czarny kot, biały kot
),
Tony'ego Gatlifa
(Latcho Drom, Gadjo Dilo,
Vengo
, Transylvania),
Doroty Kędzierzawskiej
(
Diabły, diabły
), Vincenta Escrivy (Montoyas y Tarantos), trylogia
Carlosa Saury
, na którą składają się Krwawe gody, Carmen i Czarodziejska miłość, czy też
meksykańska
telenowela
Wieczny płomień miłości
.
W
XX wieku
powstało wiele instytucji mających za zadanie przybliżyć kulturę romską pozostałym członkom społeczeństwa. Funkcję taką spełniają m.in.
teatry
: Pralipe (założony w
1971
w
Skopje
), Romathan (założony w
1992
w
Koszycach
) czy Romen (działający od
1931
w
Moskwie
);
muzea
: dział romski Muzeum Okręgowego w
Tarnowie
czy Muzeum Romskiej Kultury w
Brnie
(
Republika Czeska
); instytuty, np. Romski Instytut Historyczny w
Oświęcimiu
; lub festiwale: Romane Dyvesa w
Gorzowie Wielkopolskim
,
Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów
w
Ciechocinku
czy Khamoro w
Czechach
.
Obecnie dzięki coraz szerszemu przełamywaniu zewnętrznych barier, które niegdyś hamowały Romom dostęp do
edukacji
i nietradycyjnej kariery, a także w wyniku rosnącej otwartości samej społeczności romskiej, wielu jej członków może w pełni uczestniczyć w rozwoju kultury krajów zamieszkania. Można wśród nich spotkać zarówno uznanych
naukowców
czy
artystów
, jak i
duchownych
czy
świętych
(np.
Ceferino Giménez Malla
).
Współczesne problemy
Osada romska na Słowacji (2008)
Najciężej obecnie odczuwane społeczne i ekonomiczne problemy narodu romskiego kształtowane są głównie istniejącymi w wielu społeczeństwach Europy
antycygańskimi
stereotypami oraz długą historią
prześladowań
, także najnowszą (zob. np.
pogrom mławski
). Antycyganizm, podobnie jak inne
stereotypy etniczne
będący
antyspołeczną
postawą (
uprzedzeniem
), prowadzi do rozmaitych przejawów
ksenofobii
– od
nietolerancji
, poprzez
wykluczenie społeczne
, aż do aktów
przemocy
włącznie. Wiele krajów
Europy
jeszcze do niedawna prowadziło półoficjalne programy
sterylizacji
romskich kobiet bez ich zgody (np. w
Czechosłowacji
program taki trwał przynajmniej od
1972
do upadku systemu
komunistycznego
, zaś w odosobnionych przypadkach nawet do
2001
[4][5][6].
Z tego powodu występuje dość wysoki stopień zamknięcia niektórych tradycyjnych społeczności romskich, który jest naturalną reakcją na agresywne działania ze strony środowiska zewnętrznego. Dopiero od drugiej połowy
XX wieku
Romowie mają szansę pełnej
integracji
z resztą społeczeństwa, bez jakiegokolwiek bezpośredniego zagrożenia
tożsamości narodowej
i
kultury
, jednak czas, który dotąd upłynął, wydaje się jeszcze zbyt krótki (szczególnie w krajach
postkomunistycznych
), aby pogrzebać wielowiekowe resentymenty po obu stronach.
Negatywne skutki
ekskluzji
Romów oraz ich nieufności wobec instytucji świata
gadziów
objawiają się w postaci ograniczonej możliwości korzystania z wielu osiągnięć współczesnej cywilizacji (technicznych, ideowych czy naukowych). Przede wszystkim nie w pełni wykorzystywane są możliwości, jakie niesie ze sobą powszechna
edukacja
. Dane
MSWiA
podają np., iż w
Polsce
jedynie 70% romskich dzieci wypełnia
obowiązek szkolny
[3]. Spowodowane jest to zarówno uznawaniem przez rodziców jedynie tradycyjnych wartości
kultury romskiej
, brakiem znajomości
języka polskiego
wśród najmłodszych, jak też znacznym
ostracyzmem
społecznym oraz obawą przed szykanami w
szkole
. Odsetek ten waha się jednak znacznie wśród rozmaitych grup romskich, w
wysoko rozwiniętych
krajach
Zachodu
osiągając wartości podobne do reszty społeczeństwa (wśród grup o
nieemigracyjnym
pochodzeniu). Braki w zakresie
wykształcenia formalnego
skutkują z kolei ograniczeniem możliwości
rozwoju zawodowego
w innych dziedzinach, niż to oferuje tradycyjna romska
edukacja nieformalna
. Ponieważ zaś ta nieformalna edukacja obejmuje jedynie tradycyjne zawody, które Romowie wykonywali od pokoleń (zob. wyżej), przy obecnie malejącym zapotrzebowaniu na tego typu
usługi
wiele osób zostało pozbawionych jedynych możliwych sposobów zarobku.
Przeprowadzana przez ostatnie półwiecze planowa
socjalizacja
Romów w dawnych krajach
bloku wschodniego
w świetle niedawnej
transformacji ustrojowej
i
przemian ekonomicznych
również okazała się fiaskiem. Była to bowiem (podobnie jak inne przedsięwzięcia) akcja
centralnie planowana
i pod każdym względem przymusowa, zaś jej ideą była budowa społeczeństwa i gospodarki komunistycznej (
realnego socjalizmu
). Po upadku tego systemu Romowie, którzy zostali jej poddani, stali się najboleśniej doświadczonymi ofiarami
bezrobocia
i
biedy
. Dane dla roku
2000
podają np., iż 40%
węgierskich
Romów żyło poniżej
ustawowej granicy ubóstwa
, zaś
zatrudnienie
wśród nich wynosiło 26%, co jawi się znacznym spadkiem w stosunku do ponad 80% pracujących w początku lat 90.[7]. Z kolei radykalne środki budowy nowego społeczeństwa stosowane w
Rumunii
przez reżim
Nicolae Ceauşescu
doprowadziły dziś do zatrważającej skali występowania rozmaitych
patologii społecznych
(np.
narkomanii
,
bezdomności
, istnienia tzw.
dzieci ulicy
), które w przemożnym stopniu dotknęły tamtejszych Romów. Szczególnie ciężki wpływ owych przemian na stosunkowo niedawno i brutalnie oderwane od tradycyjnego stylu życia społeczności romskie można przyrównać do podobnie niedawno wynikłych
negatywnych skutków globalizacji
w
krajach rozwijających się
, jest on jednak przez większość polityków problemem niezrozumianym i trudnym do powiązania z europejskim społeczeństwem. Natomiast dla większości Romów złe doświadczenia związane ze wszystkimi wcześniejszymi formami przymusowej integracji stanowią kolejny impuls do społecznego zamknięcia, zaś ciężkie warunki bytowe coraz częściej skutkują otwartymi formami niezadowolenia (zob. Powstanie Romów na Słowacji).
Przy powyższych problemach ekonomicznych bardzo nikłe wydają się kwestie związane z zagrożeniem
tożsamości narodowej
i
kultury
. Często zapomina się jednak, iż
kultura romska
w większości krajów Europy była obiektem bezpośredniej polityki szykan, operującej np. zakazami używania
języka romani
, noszenia tradycyjnych strojów czy zawierania małżeństw pomiędzy dwiema osobami romskiego pochodzenia. Przymusowa
asymilacja
, której skutkiem często stawało się załamanie międzyetnicznych granic, pociągała za sobą także dobrowolną integrację społeczną, która obecnie, wraz z coraz dalej postępującym oddziaływaniem
kultury masowej
, jawi się kluczowym niebezpieczeństwem dla romskiego
dziedzictwa kulturowego
. Mimo iż w wielu regionach i środowiskach społecznych przyzwolenie na mieszane małżeństwa występowało niemal od początku historii Romów, współcześnie ten problem zdaje się w niespotykanym dotąd stopniu przyczyniać do kryzysu tradycyjnych romskich struktur.
Szczególnemu zagrożeniu podlega zwłaszcza
język romski
: w wielu środowiskach w wyniku wpływu środków kultury masowej romska
leksyka
ulega radykalnym zmianom w przeciągu jednego pokolenia, zastępując dawne słowa nowymi zapożyczeniami. Wśród niektórych społeczności emigracyjnych ewidentny staje się ponadto dwustopniowy proces językowego przesunięcia, np. pochodzący z
Turcji
, zaś mieszkający w
Niemczech
Sepeczowie (
rom.
Sepeči), integrując się w pierwszym rzędzie z innymi
tureckimi
emigrantami, przejmują
ich język
, który dopiero kolejne pokolenie (współcześnie) zamienia na
język niemiecki
. Warto przy tym dodać, iż obecne
migracje
Romów przyrównać można w ich sile tylko do tych z
XV
i
XIX wieku
, zaś dwu- lub trójjęzyczność jest zjawiskiem powszechnym we wszystkich grupach bez wyjątku.
Tłem dla wielu spośród powyższych problemów jest sytuacja polityczna, w rozmaitych krajach mniej lub bardziej napięta. Mimo bowiem istnienia lokalnie licznych populacji, a nawet większości romskich (zob. np.
Szuto Orizari
, Cem Romengo), naród ten we wszystkich niepodległych obecnie państwach stanowi
mniejszość
. Brak wystarczająco długiej historii
kultury politycznej
sprawia, iż jest to mniejszość często
marginalizowana
zarówno przez dominującą część społeczeństwa, jak i ze strony innych grup mniejszościowych. Ponadto na obszarach ostrych tarć etnicznych, Romowie stanowią społeczność, która bardzo często jest brutalnie prześladowana przez wszystkie strony konfliktu, czego odzwierciedleniem może być np. obecna sytuacja w
Kosowie
.
Romowie a przestępczość
Jeden z najszerzej rozpowszechnionych
antycygańskich
stereotypów stanowi przekonanie o istnieniu przyczynowo-skutkowego związku pomiędzy przynależnością do narodu romskiego a zaangażowaniem w działania o charakterze
przestępczym
(czy też pomiędzy bliskim sąsiedztwem Romów a wzrostem
przestępczości
w okolicy). Badania
socjologiczne
przeprowadzone w
Polsce
w
1991
oraz
2003
roku wykazały aż 60-procentową niechęć wobec Romów, najwyższą w porównaniu z innymi grupami odniesienia, czego przyczyną są m.in. właśnie negatywne skojarzenia, wiążące Romów z
przestępczością
[8][9][10][11][12].
Analizy
kryminologiczne
wykonywane na potrzeby polskiej policji stanowią kontrprzykład dla tego stereotypu. Mimo bowiem obowiązującej w
Polsce
zasady nierejestrowania danych o
pochodzeniu etnicznym
sprawców
przestępstw
oraz osób
skazanych
, przedstawiciele organów ścigania jednoznacznie przyznają, iż ich odsetek jest podobny wśród Romów oraz
nie-Romów
[8]. Podobne wnioski wyciągają także autorzy niezależnych opracowań naukowych[13]. Ponadto wg funkcjonariuszy policji przyczyną występowania wśród Romów zjawisk o charakterze przestępczym (głównie
kradzieży
,
rozbojów
,
wymuszeń rozbójniczych
) jest
ubóstwo
[14]. Sytuacja ta wpisuje się w uniwersalny schemat czynników kryminogennych, funkcjonujący niezależnie od jakiejkolwiek przynależności etnicznej.
Natomiast struktura przestępczości na Węgrzech czy we Włoszech jednoznacznie potwierdza stereotypy o romskiej przestępczości. Odsetek Romów w węgierskich więzieniach jest 25-krotnie wyższy niż odsetek pozostałych obywateli Węgier[15], natomiast we włoskich więzieniach – 7-krotnie wyższy[16].
Zobacz też
Przypisy
- ↑ 'Studia Etymologica Cracoviensia' 7 (2002), str. 159-169
- ↑
Other News » It Now Suits the EU to Help the Roma
- ↑ 3,0 3,1
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji
- ↑
Patrin: Timeline of Romani History (en)
- ↑
Newsdesk: For Gypsies, Eugenics is a Modern Problem Czech Practice Dates to Soviet Era (en)
- ↑
BBC: Sterilised Roma accuse Czechs (en)
- ↑
Hungary - Romani Genocide - Worldpress.org
- ↑ 8,0 8,1
Pomagamy: Romowie!
- ↑
Dębicki - O tolerancji - lewica.pl
- ↑
CEEOL Nationalities Affairs , Issue 26 /2005
- ↑
Komunikaty CBOS - opis komunikatu nr 2846
- ↑
Rozważna i romantyczna - Mediarun.pl
- ↑ Piotr Krzyżanowski, Grażyna Pytlak, Leszek Bończuk, Cyganie: Mity i Fakty, Gorzów Wielkopolski, 2002
- ↑
http://www.gazeta.policja.pl/archiwum/0704/s7a1.html
- ↑
Czy to tylko Cyganie okradają Węgrów?
- ↑
Legalnie pobierane odciski Cyganów - Życie Warszawy
Bibliografia
- Zoltan D. Barany, The East European gypsies: regime change, marginality, and ethnopolitics, Cambridge, Cambridge University Press,
2002
- Cyganie, National Geographic Polska, kwiecień 2001, nr 4(19), s. 28-57
- Georgij S. Demeter (red.), Nadežda G. Demeter, Nikolaj Bessonov, Vladimir Kutenkov, Istoria cygan : novyj vzgl'ad, Voronež, Izdatel'stvo-poligrafičeskaja firma "Voronež",
2000
-
Jerzy Ficowski
, Cyganie polscy, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy,
1953
-
Jerzy Ficowski
, Cyganie na polskich drogach, Kraków, Wrocław, Wydaw. Literackie,
1986
-
Jerzy Ficowski
, Demony cudzego strachu, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydaw.,
1986
-
Jerzy Ficowski
, Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje, Warszawa, Interpress,
1989
- Angus M. Fraser, Dzieje Cyganów, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy,
2001
- Luba Kalaydjieva et al. (
2001
), Patterns of inter- and intra-group genetic diversity in the Vlax Roma as revealed by Y chromosome and mitochondrial DNA lineages, European Journal of Human Genetics 9, 97-104
dokument pdf
- Piotr Krzyżanowski, Grażyna Pytlak, Leszek Bończuk, Cyganie: Mity i Fakty, Gorzów Wielkopolski,
2002
- Bart McDowell, Gypsies, Wanderers of the World, National Geographic Society,
1970
- Andrzej Mirga,
Lech Mróz
, Cyganie. Odmienność i nietolerancja, Warszawa, Wydaw. Naukowe PWN,
1994
-
Lech Mróz
, Geneza Cyganów i ich kultury, Warszawa, Wydaw. Fundacji "Historia pro Futuro",
1992
-
Lech Mróz
, Dzieje Cyganów-Romów w Rzeczypospolitej XV-XVIII w., Warszawa, DiG,
2001
- Lidia Ostałowska, Cygan to Cygan, Warszawa, Twój Styl,
2000
- Dena Ringold, Roma and the Transition in Central and Eastern Europe: Trends & Challenges, World Bank Publications, Washington DC,
2000
, strony 3, 5 i 7
- Vania de Gila – Jan Kochanowski, Mówimy po romsku. Historia, kultura i język narodu romskiego, Szczecinek, Związek Romów Polskich,
2005
Linki zewnętrzne
Strony polskojęzyczne:
Strony w innych językach: