Roztocze Wschodnie
Zasięg regionu w obrębie Polski
Megaregion	Pozaalpejska Europa Środkowa
Prowincja	Wyżyny Polskie
Podprowincja	Wyżyna Lubelsko-Lwowska
Makroregion	Roztocze
Mezoregion	Roztocze Wschodnie
Zajmowane jednostki administracyjne	Polska : - woj. lubelskie - woj. podkarpackie Ukraina : - obwód lwowski

Roztocze Wschodnie ( 343.23 ), zwane też Roztoczem Południowym – jeden z trzech mezoregionów Roztocza , najwyższa jego część o powierzchni 1056 km². Przecięte jest granicą polsko-ukraińską; na Ukrainie sięgające po Lwów . Osiąga po polskiej stronie wysokości od 230 do 391,5 m n.p.m. a po ukraińskiej do 409 m n.p.m.

Położenie

Mezoregion Roztocze Wschodnie jest jedną z trzech części makrogerionu Roztocze ( 343.2 ). Graniczy z Kotliną Pobuża ( Równiną Bełską ) na północnym wschodzie, Kotliną Sandomierską ( Równiną Biłgorajską i Płaskowyżem Tarnogrodzkim ) na południowym zachodzie, Wyżyną Lubelską ( Roztoczem Środkowym ) na północy oraz Wyżyną Podolską (na Ukrainie ) na południowym wschodzie. Granicę z Roztoczem Środkowym można wyznaczyć wzdłuż obniżenia ciągnącego się od Lubyczy Królewskiej do Narola .

Roztocze Wschodnie ma unikalne położenie w Polsce (i Europie ) - leży pomiędzy dwoma megaregionami - Regionem Karpackim i Niżem Wschodnioeuropejskim (samo należąc do Pozaalpejskiej Europy Środkowej ).^[1]

Podział Roztocza Wschodniego

Roztocze Wschodnie dzieli się trzy części^[2] :

• Roztocze Rawskie obejmuje część garbu rozciągającego się z północnego zachodu na południowy wschód o długości ok. 45 km i szerokości ok. 12-25 km, od doliny Tanwi i Żyłki Rebizanty - Żurawce po dolinę górnej Wereszycy i Kiślanki ( Mielnicz - Krechów ). Zachodnią granicę wyznacza krawędź na linii Huta Różaniecka - Łówcza - Brusno - Radruż - Wróblaczyn -Mielnicz. Od wschodu graniczy z Kotliną Bugu wzdłuż linii Lubycza Królewska - Hrebenne - Rawa Ruska - Magierów -Krechów. Charakterystycznym elementem rzeźby Roztocza Rawskiego są ostańce. Najwyższym jest wzgórze Burakowa Niwa (388,8 m n.p.m.).
• Roztocze Janowskie rozciąga się na południe od linii Kurniki-Wiszenki-Krechów po Dobrostany -Żarniska- Domażyr . Od wschodu graniczy z Roztoczem Lwowskim na linii dolin Fujny i Domażyru. Region ten ma długość ok. 17 km, a szerokość ok. 18 km. Najwyższy punkt, Leworda (400,3 m n.p.m.) leży we wschodniej części regionu. Roztocze Janowskie należy prawie w całości do dorzecza Wereszycy .
• Roztocze Lwowskie obejmuje południowo-wschodnią część garbu o szerokości ok. 15 km. Rozciąga się ono na południe od linii Krechów- Żółkiew po Domażyr-Rzęsna- Zboiska . Graniczy z Kotliną Bugu wzdłuż krawędzi o wysokości 80-100 m, na linii Krechów-Żółkiew-Zboiska- Krzywczyce - Winniki i z Płaskowyżem Lwowskim od południa na linii Kozice-Rzęsna, a od zachodu na linii Siechów - Stare Sioło . Najwyższym punktem Roztocza Lwowskiego jest Czartowska Skała (409,0 m n.p.m.^[3]).

Ukształtowanie terenu

Rzeźba terenu Roztocza Wschodniego charakteryzuje się rozległymi wierzchowinami , wzniesionymi 100-150 m. ponad dna otaczających je kotlin. Są one pozostałościami większych równin, uformowanymi w końcu trzeciorzędu i na początku czwartorzędu . Wierzchowiny pocięte są gęstą i skomplikowaną siecią dolin i wąwozów na odosobnione pagóry i płaskowyże. Innym, charakterystycznym elementem są ostańce , których największe zgrupowanie znajduje się w okolicy Huty Lubyckiej . Zbudowane są one z mioceńskich piasków, z czapą wapieni rafowych na powierzchni. Najwyższe wzniesienia po polskiej stronie Roztocza Wschodniego to Długi Goraj (391,5 m n.p.m.), Wielki Dział (390,4 m n.p.m.) i Krągły Goraj (388,7 m n.p.m.), a po stronie ukraińskiej Czartowska Skała (409,0 m n.p.m.).

Stosunki wodne

Wody powierzchniowe

Przez Roztocze Wschodnie przebiega europejski dział wodny oddzielający zlewiska Morza Bałtyckiego ( dorzecze Wisły ) i Morza Czarnego (dorzecze Dniestru ). Roztocze rozdziela także dorzecze Wisły i Sanu od Wieprza i Bugu . Wschodni stok odwadniają dopływy Bugu: Sołokija z Prutnikiem oraz Rata z Tyliczem, Maruńką, Moszczanką i Derewieńką, Świnia z Fujną, Pełtew z Remeniówką, Młynówką, Brzuchowiczanką i Górną Pełtwią oraz Maruńka z Czyszką i Kabanówką. Wody z zachodniego obszaru Roztocza spływają do Sanu - Tanew , do której uchodzi Potok Łosiniecki, Jeleń i Wirowa z Pauczą, Różańcem, Łówczą i Brusienką oraz dopływy Lubaczówki (Smolinka, Zawadówka, Gnojeniec) i rzeczka Szkło . Południowy stok Roztocza odwadniają dopływy Dniestru: Wereszyca Górna z Domażyrem. Roztocze Południowe (Wschodnie) ma 2,5 razy większą gęstość sieci rzecznej (0,4 km/km²) od Północnego (0,15 km/km²).

Wody podziemne

Wody podziemne pierwszego poziomu występują na Roztoczu w utworach górnej kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu. Kredowe piętro wodonośne występuje w marglach, opokach i gezach. Miąższość strefy zawodnienia na Roztoczu Wschodnim wynosi 100-120 m. Trzeciorzędowe piętro wodonośne w strefie krawędziowej, w pasie 10 km. Serie trzeciorzędowe tworzą wapienie, piaski i piaskowce o miąższości do 75 m. Doliny rzeczne wypełnione są utworami czwartorzędowymi. Warstwa zawodnionych osadów wynosi od kilku do 40 m. Pierwsze zwierciadło wody znajduje się na głębokości 0,5-2 m, drugie, głębsze leży w żwirach i gruboziarnistych piaskach plejstoceńskich. Na głównym grzbiecie Roztocza Wschodniego zwierciadło wody podziemnej występuje powyżej 320 m n.p.m. i gwałtownie obniża się ku dolinom i strefom krawędziowym do wysokości 220-280 m n.p.m.

Źródła

Na Roztoczu Wschodnim stwierdzono 160 źródeł czynnych i 20-30 nieczynnych. Występują najliczniej na zboczach (66-75 %), rzadziej w dolinach (10-18 %) i na międzyrzeczach (3-7 %). Na Roztoczu Rawskim jedno źródło przypada na 4-12 km², Janowskim na 9-50 km²,, Lwowskim na 5-16 km². Ponad 70 % źródeł ma wydajność do 2 l/s, a pozostałe 20-110 l/s.

Lasy

Roztocze Wschodnie jest silnie zalesione. Lesistość jego polskiej części wynosi ponad 60 %. Dominuje własność państwowa (ponad 90 %). Strefowy układ siedlisk jest podobny jak na Roztoczu Środkowym, lecz przeważnie są to siedliska żyźniejsze. Dominuje las świeży (42 %) i las mieszany świeży (25%). Stosunkowo dużo jest borów mieszanych wilgotnych (7 %) jako konsekwencja licznych tu źródlisk rzek i potoków. W składzie gatunkowym dominuje sosna (55%) oraz buk (26 %). Osobliwością Roztocza Wschodniego są buczyny z płatami barwinka pospolitego . Jodła zajmuje 4 %, nieco większy jest udział olszy i brzozy.^[4]

Ochrona przyrody

W polskiej części Roztocza Wschodniego znajduje się Południoworoztoczański Park Krajobrazowy . W części ukraińskiej utworzono zaś Jaworowski Narodowy Park Przyrodniczy ^{[5] [6]}, parki krajobrazowe i rezerwaty: Rezerwat Roztocze^[7], Zawalów, Grzęda, Zniesienie, Czartowska Skała oraz rezerwaty leśne: Majdan, Żuri i hydrologiczny Potylicz. Ścisłą ochroną objęto 21 km². Ochrona częściową 71 km², a rezerwaty stanowią 2 km².

Walory krajoznawcze Roztocza Wschodniego

W Polsce

• Obszar styku kultur: polskiej, ruskiej (ukraińskiej) i żydowskiej. W jednych miejscowościach są cerkwie , w innych kościoły , niekiedy jedne i drugie.
• Dobrze zachowane radzieckie schrony bojowe i inne umocnienia z czasów II wojny światowej , tzw. Linia Mołotowa .
• Kamienne krzyże przydrożne i nagrobki, pochodzące z bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego .
• Stare kamieniołomy i małe miejsca pozyskiwania surowca skalnego, m.in. w Starym Bruśnie , Woli Wielkiej , Płazowie , Hucie Różanieckiej , na Górze Grochy.
• Opuszczone wsie, z których w latach 1944-1947 usunięto ludność ukraińską ( przesiedlenia do ZSRR , później Akcja Wisła - wysiedlenia na Ziemie Odzyskane), zarośnięte lasem cmentarze.
• Mała gęstość zaludnienia, 10-20 osób na 1 km² (średnia w kraju to ponad 120).
• Skrzemieniałe pnie drzew trzeciorzędowych w Siedliskach .
• Grupy głazów wapiennych, m.in. Diabelskie Kamienie w Dahanach i Niedźwiedziach, Świątynia Słońca k. Nowin Horynieckich .
• Dużo skamieniałości w skałach wapiennych (niewiele opracowań wymienia występowanie wapienia na Roztoczu).
• Południoworoztoczański Park Krajobrazowy , ścieżki przyrodnicze: Bukowy Las k. Narola, Źródła Tanwi – Kobyle Jezioro i inne.

Na Ukrainie

Na Roztoczu Wschodnim i jego obrzeżach znajdują się m.in.:

• Lwów – dawna stolica Galicji, niegdyś jedno z głównych centrów kultury polskiej. Znajduje się tu cenny zespół obiektów zabytkowych wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1998 r.
• Żółkiew – miasto założone przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego zachowało swój dawny charakter, posiada liczne zabytki.
• Krechów – zabytkowy monaster oo. bazylianów z XVIII wieku .
• Stradcz - miejscowość słynąca z systemu grot wykutych w trzeciorzędowych piaskowcach.
• Jaworowski Narodowy Park Przyrodniczy .

Przypisy

Bibliografia

• Jan Buraczyński, Roztocze. Dzieje osadnictwa, Lublin 2008, .
• Paweł Wład, Marek Wiśniewski, Roztocze Wschodnie, Wydawnictwo Naukowe, Turystyczne i Edukacyjne, Mielec 2004.
• Mapa Roztocze Wschodnie, 1:60000, Wydawnictwo Naukowe, Turystyczne i Edukacyjne, Mielec 2005.
• Roztocze album z serii Krainy piękna, Wydawnictwo Voyager, Warszawa 1997, .

Linki zewnętrzne

• www.roztocze.net.pl
• Anna Pietruszka: Nieznane uroki Roztocza Wschodniego - www.roztocze.com
• Paweł Rydzewski o Roztoczu Wschodnim
• Łukasz Wiśniewski o walorach Roztocza Wschodniego