Portret Jeana Cocteau pędzla Amedeo Modiglianiego

Jean Cocteau fr : ʒɑ̃ kɔkto (ur. 5 lipca 1889 w Maisons-Laffitte , zm. 11 października 1963 w Milly-la-Forêt ) – francuski poeta, dramaturg, reżyser filmowy, scenograf, malarz, a także choreograf sceniczny i menadżer bokserski.

W jego sztuce odbijają się wpływy futuryzmu , kubizmu , dadaizmu , surrealizmu , a także poezji metafizycznej. Jako jeden z pierwszych zrealizował pełną wizję surrealizmu w filmie. Spopularyzował wątki mitologiczne w sztuce XX wieku. O sobie mówił: "Jestem kłamstwem, które zawsze mówi prawdę".

Życiorys

Urodził się w rodzinie mieszczańskiej (jego ojciec był prawnikiem). Od najmłodszych lat przejawiał wielką nadwrażliwość dla otaczającej przyrody i doznań estetycznych. Już w latach szkolnych interesował się sztuką: pisał i rysował, co stało się główną formą wypowiedzi w jego artystycznej twórczości. Dzięki dziadkowi interesował się też muzyką. Wcześnie odkrył zły smak życia – jego ojciec, Georges Cocteau, popełnił samobójstwo. Pomimo że Jean nie miał wtedy jeszcze 9 lat, obraz krwi i śmierci będzie powracał w jego dziełach (L'aigle à deux têtes, Le testament d'Orphée, L'sang d'un poete). Dorastał więc jedynie z matką. W swoim pokoju spędzał nieraz całe godziny na improwizowaniu w swoim teatrzyku lub na wykonywaniu dekoracji. Oglądał liczne występy teatralne i cyrkowe, gdzie twarzą w twarz stawał z pięknem iluzji i zabawy. Wczesna choroba oczu z pewnością dodatkowo pobudzała wrażliwość przyszłego poety.

Frederico de Madrazo: Portret Jean'a Cocteau z lat 1910-1912

Zadebiutował w lutym 1909 roku tomikiem poezji Lampa Alladyna (La lampe d’Aladin). Osiągnięty w młodym wieku sukces szybko otworzył mu drzwi do artystycznego świata. Obracał się w kręgu wielu ważnych twórców kształtujących sztukę pierwszej połowy XX wieku. Byli nimi m.in. Amadeo Modigliani , Pablo Picasso , Marcel Proust , Coco Chanel , Igor Strawiński . Pomógł Raymondowi Radiguet w jego debiucie literackim (Opętanie). Z młodym pisarzem utrzymywał zażyłe stosunki (byli przez pewien czas kochankami), aż do jego przedwczesnej śmierci w 1923, którą Jean Cocteau ciężko przeżył.

W 1930 r. miał romans z ksieżniczką Natali Paley (córka księcia Romanowa), która zaszła z nim w ciążę. Pomimo protestów Cocteau, Paley podjęła decyzję o usunięciu ciąży.

Na skutek uzależnienia od opium kilkukrotnie przebywał na kuracji. Podczas jednej z nich napisał w przeciągu siedemnastu dni utwór Straszne dzieci, a także Opium – dziennik z kuracji, którego publikacja wzbudziła wówczas silne kontrowersje. Szybko dostrzegł możliwości jakie niesie ze sobą film. Ukazał je w pełni w filmie Krew poety (Le sang d'un poete), nakręconym w 1930 r. i otwierającym nowy etap jego twórczości. Do końca życia pisał, ale film stał się jego głównym medium.

W latach 30. poeta odkrył młodego i wyjątkowego aktora Jean'a Marais , którego angażował w głównych rolach swych kolejnych filmów (Orfeusz, Piękna i Bestia, Wieczny powrót). Od roku 1937 aż do śmierci poety pozostali oni w bardzo silnej zażyłości. Jean Marais wspomina w swojej biografii (Opowieści z mego życia), że Cocteau był najważniejszą osobą w jego życiu. W książce tej autor umieścił liczne wiersze poety, które ten pisał do niego w okresie, gdy mieszkali razem.

W 1940 roku powstał jednoaktowy utwór sceniczny Piękny nieznajomy (Le bel indifférent), napisany przez poetę dla obiecującej młodej śpiewaczki Édith Piaf . Przedstawienie odniosło sukces.

Cocteau przez lata swojej aktywności artystycznej wzbudzał różne uczucia. Za swoje dzieła był przez publiczność (także krytyków) lubiany, częściej jednak obrażany. Dopiero, gdy w 1955 roku został przyjęty do grona członków Akademii Francuskiej , doceniono jego wkład w rozwój kultury i sztuki. Jego twórczość obejmowała nie tylko film i pisanie, był także twórcą fresków, ceramiki i biżuterii, którym poświęcił się pod koniec życia. Liczne szkice uzupełniały główny zawód Cocteau – poety – będąc często istotnym uzupełnieniem i inspiracją jego innych dzieł (np. rysunki do Opium, sceny z filmu Krew poety).

Cocteau otwarcie przyznawał się do swojego homoseksualizmu ^[1], co w czasach przedwojennych należało do rzadkości (z erotycznego punktu widzenia był biseksualistą )^[2]. O jego homoseksualnej wrażliwości świadczą jednak nie tylko osobiste związki pisarza z meżczyznami (Raymond Radiguet, Jean Marais, Henri Bernstein), lecz także wiele odniesień w jego dziełach: rysunkach^[3] utworach literackich (Le Livre Blanc) i filmowych; choć był również w kilku związkach z kobietami (Madeleine Carlier, Natali Paley, niektórzy uważają, że także z Édith Piaf). Znane są jego publikacje i artykuły krytykujące homofobię ^[4].

W latach 20. i 30. Cocteau był menadżerem boksera Panamy Al Browna^[5]. Miał duży udział w jego powrocie na ring.

Poeta umarł 11 października 1963 r. na atak serca po otrzymaniu wiadomości o zgonie swojej przyjaciółki – Édith Piaf, która zmarła dzień wcześniej ( 10 października 1963 r.). Jednak Jean Marais – wieloletni przyjaciel, partner i aktor filmów Cocteau – wspomina, że pisarza nie łączyła zbyt wielka zażyłość z Édith Piaf. Trudno więc jednoznacznie łączyć te dwa fakty.

Grupa Sześciu

Jean Marais w 1949 r. Kadr z filmu Orfeusz

Kilkuosobowa grupa kompozytorów, przyjaciół z paryskiej dzielnicy Montparnasse , których w 1918 r. krytyk muzyczny Henri Collet określił mianem Grupy Sześciu – Les Six . Współtworzyli ją: Arthur Honegger , Germaine Tailleferre (jedyna kobieta w grupie), Georges Auric , Louisem Durey , Darius Milhaud i Francis Poulenc ; grupę wspierał Jean Cocteau (współtwórca niektorych dzieł), który wraz z Erikiem Satie był jej duchowym przewodnikiem i patronem. W twórczości Sześciu charakterystyczne były takie formy jak: odrzucenie formalności, stosowanie banału i wulgaryzmów ; przejawiali tendencje antywagneryzmu (odrzucenia patosu) oraz przełamywania zasad impresjonizmu w muzyce poważnej. Ich wspólne muzyczne dzieło to L'Album des Six z 1921 r. W tym samym roku zrealizowali też balet Młodzi małżonkowie z wieży Eifla (Les Mariés de la Tour Eiffel), ze scenariuszem Cocteau i aranżacją muzyczną autorstwa: Milhaud, Aurica, Tailleferre'a, Honeggera i Poulenca. Przedstawienie było grane przez Balet Suédois w Paryżu. Cieszyło się dużą popularnością i nie schodziło z afisza do końca lat dwudziestych. Przyjmuje się, że umownym końcem istnienia grupy jest rok 1921 – później nie powstało już żadne dzieło pod ich wspólnym szyldem. Jedynie Auric współpracował w późniejszych latach z Cocteau: skomponował muzykę do większości jego filmów (Krew Poety, Piękna i Bestia), a także opatrzył wstępem jeden z tekstów pisarza (Kogut i arlekin. Zapiski wokół muzyki).

W 1917 Cocteau napisał scenariusz dla baletu Siergieja Diagilewa wystawionego pod nazwą Parada . Współtworzyli je z nim Eric Satie (kompozycja muzyczna) i Pablo Picasso (scenografia). Choć przedstawienie nie odniosło sukcesu, z czasem okrzyknięte zostało pierwszą pełną manifestacją idei kubizmu w sztuce. Innym dziełem muzycznym, w którym brał udział Cocteau jest oratorium Król Edyp, napisane dla Igora Strawińskiego w 1926 roku.

Okres surrealistyczny

Kaplica w Milly-la-Forêt , w której pochowano Jeana Cocteau

Jean Cocteau w czasie I wojny światowej poznał poetę Guillaume Appollianire'a , którego wiersze wywiarły wpływ także na młodego twórcę. To właśnie Appollinaire jako pierwszy użył terminu surrealizm (w 1917 roku, w przedmowie do dramatu Les mamelles de Tirésias – Cycki Tejrezjasza), który w 1924 posłużył za nazwę dla powstającego ruchu artystów. Przyłączył się do niego także pewien poeta – Jean Cocteau. Jako artysta zaprzeczający zasadom rzeczywistości, zwracający uwagę na jej tajemnicę i niejednoznaczność, łatwo znalazł wspólny język z surrealistami, jak się jednak okazało na krótko. Szybko odszedł z ruchu, ograniczany zasadami surrealistów, a także ich aktywnością polityczną ( André Breton , założyciel grupy, publicznie popierał komunizm). Surrealiści nigdy nie wybaczyli mu tego odejścia. Niemniej to właśnie film Jean'a Cocteau – Krew poety (1930) uważać można dziś za reprezentatywne, obok Psa andaluzyjskiego Luisa Buñuela (1928) dzieło surrealizmu. Film oddaje atmosferę złudzeń i snu, balansując między światem iluzji, a rzeczywistością.

Istotnym bodźcem pchającym Cocteau w świat surrealistycznej nierealności była twórczość literacka Raymonda Roussela . Mimo że pisarz ten nie zdobył sławy za swego życia, był entuzjastycznie cytowany w kręgach młodych pisarzy. To André Gide był tym, dzięki któremu Cocteau odkrył talent Roussela. Był zafascynowany autorem Locus Solus i Impresjii afrykańskich, podobnie jak oddający nastrój jego dzieł surrealiści, choćby malarz René Magritte .

Głos ludzki (La Voix humaine)

Głos ludzki – sztuka ta jest monodramem autorstwa Cocteau; stopniowo rozwija się w niej dramat porzucanej kobiety, która po raz ostatni rozmawia z mężczyzną, którego kocha. Cały utwór zawarty jest w trwającej ok. godziny rozmowie telefonicznej, w której to kobieta (jedyna na scenie) prowadzi dialog ze swym (niewidzialnym) kochankiem – ten informuje ją, że odchodzi od niej, by poślubić inną kobietę.

Była to sztuka innowacyjna pod względem formy, choć zarazem konserwatywna, co skłoniło w 1930 r. Komedię Francuską do jej wystawienia. Pierwotnie napisana została jako aria dla Berthe Bovy . We wstępie do utworu Cocteau zaznaczył, że inspiracją dla jej napisania były uwagi aktorek, które skarżyły się, że jego teksty – zdominowane przez scenariusz i reżysera – nie pozwalają im w pełni ukazać swych aktorskich umiejętności. La voix humaine była także wynikiem konfrontacji Cocteau z pomysłami dramatopisarza Henri Bernsteina oraz prób dadaistów eksperymentujących nad efektami ludzkiego głosu.

Innymi odtwórczyniami roli w Głosie ludzkim były Simone Signoret (1964 r.), Ingrid Bergman (film La voix humaine z 1966 r.) i Liv Ullmann (sztuka teatralna). Dziełem Cocteau inspirował się Francis Poulenc w operze o tej samej nazwie, a także włoski reżyser Roberto Rossellini (aktorka: Anna Magnani ) w filmie L'amore (Miłość, 1948).

Książki przetłumaczone na język polski

Na język polski przetłumaczono zaledwie kilka dzieł poety. Pierwszym z nich jest Opium – dziennik z kuracji odwykowej (1930, wyd. polskie 1990), to autobiograficzna relacja z jego pobytu w klinice Saint-Cloud; książka jest pełna błyskotliwych anegdot i poglądów autora na temat sztuki oraz szczegółów z kuracji.

Drugą książką-powieścią w języku polskim jest Tomasz Fantasta (1923, wyd. polskie 1994), opisująca wydarzenia pierwszej wojny światowej, w której to pisarz dał portret Misi Godebskiej Sert, ówczesnej muzy Paryża. Dramat Orfeusz (1926, wyd. polskie 1933) jest jednym z kilku dzieł pisarza, którym autor zapoczątkował w literaturze XX wieku modę na wątki mitologiczne. Sztuki Orfeusz (1959, Teatr 13 Rzedów w Opolu, reż. Jerzy Grotowski ) i Dwugłowy orzeł były wystawiane w polskich teatrach.

Polska bibliografia

• Jean Cocteau Opium – dziennik z kuracji odwykowej, przekład Romuald i Anna Nowakowie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1990
• Jean Cocteau Tomasz Fantasta, przekład Jolanta Sell, Wydawnictwo Cassiopeia, Kraków 1994
• Jean Cocteau Kogut i arlekin. Zapiski wokół muzyki, przy współpracy Uty Hrehorowicz, Wydawnictwo C & D, Kraków 1995
• Jean Marais Opowieści z mego życia, przekład Wojciech Gilewski, przekład poezji Jeana Cocteau Józef Waczków, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1993

Wybrane dzieła

Poezja

• 1909 Lampa Alladyna (La lampe d'Aladin)
• 1910 Le prince frivole
• 1912 La danse de Sophocle
• 1913 Les Vocalises
• 1914 Odes
• 1917 L’Ode à Picasso Embarcadères
• 1926 Anioł Heurtebise (L’Ange Heurtebise)
• 1926 Opéra

Proza

• 1923 Tomasz Fantasta (Thomas l'imposteur), wydanie polskie 1994
• 1924 Potomak (Le Potomak)
• 1928 Biała książka (Le livre blanc)
• 1929 Straszne dzieci (Les enfants terribles)
• 1939 Koniec Potomaka (La Fin du Potomak)

Twórczość teatralna

• 1917 Parada, balet z muzyką Erica Satie i scenofrafią P.Picasso
• 1921 Młodzi małżonkowie z wieży Eiffla (Mariés de la Tour Eiffel), muzyka Grupa Sześciu
• 1926 Orfeusz (Orphée), wydanie polskie 1933
• 1926 Król Edyp (Oedipus rex) oratorium
• 1930 Głos ludzki ( La Voix humaine )
• 1932 Maszyna piekielna (La machine infernale)
• 1938 Straszni rodzice (Les parents terribles)
• 1940 Piękny nieznajomy (Le bel indifférent)
• 1941 Maszyna do pisania (La Machine à écrire)
• 1944 Dwuglowy orzeł (L'Aigle à deux têtes)
• 1951 Bachus (Bacchus)

Twórczość filmowa

Reżyseria

• tzw. "trylogia orficka":
  • 1930 I. Krew poety (Le sang d'un poète)
  • 1950 II. Orfeusz (Orphée)
  • 1960 III. Testament Orfeusza (Le testament d'Orphée)
• 1946 Piękna i bestia (La belle et la bette)
• 1947 Dwugłowy orzeł (L'Aigle à deux têtes)
• 1948 Straszni rodzice (Les parents terribles)
• 1949 Straszne dzieci (Les enfants terribles)

Scenariusz

• 1943 Wieczny powrót (L'eternal return)
• 1945 Damy z lasku bulońskiego (Les dames du bois de Boulogne)
• 1948 Ruy Blas (Jean Marais w roli Ruya Blasa)
• 1965 Tomasz Fantasta w reżyserii George'a Franju

Pisma krytyczne i eseistyczne

• 1930 Opium, dziennik z kuracji odwykowej, wydanie polskie 1990
• 1926 Le rappel a l'ordre

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Jeana Cocteau
• Filmografia Jeana Cocteau
• Biografia z innego źródła
• Ceramika – zbiór rękodzieła Cocteau
• Poemat Anioł Heurtebise (Angle Heurtebise) , ( ang. )
• Wiersz: 'Preamble (A Rough Draft For An Ars Poetica)' , ( ang. )
• Jean Cocteau – galeria rysunków i zdjęć autora, biografia, informacje o filmach
• Strona o wybitnych twórcach – Cocteau
• rysunki, obrazy [1] [2] [3] [4] [5]
• fotografie [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12]

Przypisy