Sicz zaporoska ( ukr. Запорозька Січ) – główny ośrodek Kozaków zaporoskich (niżowych) . Ufortyfikowany obóz (por. kosz ) kozacki, zakładany od XVI wieku na różnych wyspach dolnego Dniepru . Pierwsza Sicz została założona przez Dymitra Wiśniowieckiego zw. Bajdą w 1553 roku na Chortycy . Pierwsza Sicz nie istniała długo, zostaje zniszczona zupełnie (po zaciętej walce i wygłodzeniu Kozaków spowodowanym oblężeniem ) latem 1557 roku przez Tatarów posiłkowanych oddziałami Wołochów i Turków dysponującymi artylerią . Dymitr Wiśniowiecki ucieka z oblężonej twierdzy (Siczy) i w 1562 roku zakłada nową Sicz na wyspie Monasterskiej (Klasztornej). Po śmierci Wiśniowieckiego (1563 rok) wodzem Kozaków został Bohdan Rużyński, który zaczął się tytułować hetmanem Kozaków niżowych^[1].

"Niebawem Kozaczyzna stała się samodzielną siłą polityczną i wojskową, a Sicz, przenoszona z wyspy na wyspę, stanowiła jej ośrodek. Posiadała też stałą załogę i poważną ilość sprzętu wojennego. Kozacy mieli teraz oparcie w dużej i trudnej do zdobycia twierdzy"^[1].

Nazwa Sicz pochodzi od słowa "zasieka" tj. umocnienie zbudowane z drzewa. Zaporoska była dlatego, że leżała za porohami Dniepru - poroh tj. próg.

Sicz to również używana dawniej nazwa Zaporoża i Kozaków zaporoskich .

Władza w Siczy Zaporoskiej

Bohdan Chmielnicki - najwybitniejszy władca Siczy Zaporoskiej

Rada kozacka - najważniejszy organ decyzyjny u Kozaków. Brali w niej udział wszyscy członkowie bractwa kozackiego - czasem po kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Decydowała ona o wszystkich krokach podejmowanych przez Kozaków np. o wyprawach wojennych, wyborze atamana itd. Obradom Rady kozackiej przewodniczył ataman koszowy^[2].

Starszyzna kozacka - zwana małą radą, znajdowali się tam ludzie z najbliższego otoczenia aktualnego atamana . Członkowie starszyzny tak jak atamanowie byli wybieralni i w każdej chwili mogli zostać odwołani przez Radę kozacką. Do perfekcji mieli opanowane sterowanie tłumem tzw. czernią , dzięki temu często ich głos był przeważający. Do starszyzny kozackiej należeli często ludzie pochodzenia szlacheckiego posiadający wielkie majątki. "Do starszyzny należały statki, tzw. czajki i większość broni, posiadała nieomal monopol na wyższe urzędy na Zaporożu"^[1].

Ataman koszowy - wybierany przez Radę kozacką do rządzenia w czasie pokoju, przewodniczył obradom Rady kozackiej i kierował przygotowaniami do wypraw wojennych.

Ataman (zwany również Hetmanem ) - wybierany przez Radę kozacką na czas wojny, wyprawy łupieskiej, powstania - miał wtedy niczym nieograniczoną władzę. Posiadał specjalne insygnia władzy - buławę i buńczuk . Po zakończeniu wypraw wojennych był rozliczany przez Radę kozacką ze swoich poczynań, jeśli nie odniósł sukcesów nierzadko tracił nie tylko tytuł atamana ( hetmana ), ale i życie^[2].

Przykład poczucia humoru Kozaków z Siczy Zaporoskiej

Pismo Mehmeda IV , sułtana tureckiego do Kozaków zaporoskich po jednym z napadów na Chanat Krymski , lennika tureckiego^[1]:

"Ja sułtan Mehmed IV, brat słońca i księżyca, wnuk i namiestnik boży, władca królestw -- macedońskiego, babilońskiego i jerozolimskiego, Górnego i Dolnego Egiptu, król nad królami, władca nad władcami, niepospolity rycerz, przez nikogo nie pokonany wojownik, nieustępliwy obrońca grobu Jezusa Chrystusa, ulubieniec samego Boga, nadzieja i pocieszenie muzułmanów, wielki obrońca chrześcijan -- rozkazuję wam, Kozacy zaporoscy, poddać się dobrowolnie beż żadnego oporu i mnie swoimi napadami więcej nie niepokoić".

Odpowiedź Kozaków w liście do sułtana tureckiego:

"Zaporoscy Kozacy tureckiemu sułtanowi! Tyś szatan turecki, przeklętego czarta brat i towarzysz, samego Lucypera sekretarz! Jakiś ty u czarta rycerz, jeśli gołym tyłkiem jeża nie zabijesz? Nie będziesz ty miał pod sobą synów chrześcijańskich, wojska twojego my się nie boimy, na lądzie i wodzie będziemy bić się z tobą. Babiloński tyś kucharz, macedoński kołodziej, jerozolimski kozołup (co łupi kozy), aleksandryjski piwowar, Górnego i Dolnego Egiptu świniopas, tatarski bajarz, kamieniecki palacz, podolski złodziej, samego szatana wnuk i całego świata i półświata błazen, i naszego Boga dureń, świńska morda, rzeźnicki pies, nie chrzczona głowa! Niech cię czart weźmie! Tak ci odpowiedzieli Kozacy, ty plugawcze! Liczby nie znamy, tak jak kalendarza nie mamy, księżyc na niebie, rok w książce, a dzień taki u was jak i u nas, pocałuj za to nas! Ataman koszowy Iwan Sirko wraz z całym wojskiem".

Lokalizacja Siczy Zaporoskiej

• Chortyca (1553-1557)
• Wyspa Monasterska (Klasztorna) (1562-1563)
• Tomakówka (1563- 1593 )
• na wyspie Bazawłuk (zwanej, także Czertomlik, ponieważ leżała również koło jednej z odnóg Dniepru Czertomliku) u ujścia rzeki Bazawłuk 1593-1709
• Sicz nad rzeką Kamionek (1709- 1711 )
• Sicz na Aleszkach (1711- 1734 )
• Ostatnia Sicz powstała na odnodze Dniepru zwanej Podpolną (1734- 1775 )

Likwidacja Siczy

15 czerwca 1775 realizując projekt Grigorija Potiomkina , wojska rosyjskie pod dowództwem generała 1. armii Piotra Tekely w sile 10 pułków piechoty, 8 pułków kawalerii i 13 pułków dońskich kozaków otoczyły umocnienia Siczy i ogłosiły, że Sicz została zlikwidowana. Przewaga wojsk rosyjskich była tak duża, że poddano się bez walki. Większość Kozaków uciekła w nocy czółnami na ziemie Chanatu Krymskiego , natomiast umocnienia i budynki zostały rozebrane, archiwum i skarbiec wywiezione do Moskwy , a starszyzna: Ataman koszowy Piotr Kalniszewski , pisarz wojskowy Hłoba i sędzia Hołowaty aresztowana i skazana na więzienia lub zesłanie . Cała operacja odbyła się przy okazji powrotu armii rosyjskiej z frontu tureckiego po zawarciu w dniu 21 lipca 1774 traktatu w Küczük Kajnardży .

"Ziemie kozackie przyłączono częściowo do guberni noworosyjskiej, a częściowo do azowskiej. Wprowadzono rosyjską administrację i sądownictwo, zlikwidowano skarb wojskowy, zatarto wszelkie ślady autonomii. Zaporoże stało się częścią składową państwa rosyjskiego. Większość Kozaków zamieniono w chłopstwo, część wcielono do różnych pułków rosyjskich bądź osiedlono na nowych terenach"^[1].

Manifest Katarzyny II brzmiał -- "Sicz Zaporoska została zniszczona z wykluczeniem na przyszłe lata i samej nazwy zaporoskich Kozaków (...) na rozkaz nasz przez postępki swoje (...) i okazane przez Kozaków nieposłuszeństwo wobec naszych najwyższych rozkazów"^[1].

Ziemie Zaporoża nadano dworzanom carskim ( Grigorij Potiomkin , Aleksander Wiaziemski, Prozorowski, Cyryl Razumowski ).

Przyczyny likwidacji Siczy Zaporoskiej

Przyczyny likwidacji Siczy Zaporoskiej (1751-1775)

Przyczyn likwidacji Siczy Zaporoskiej było co najmniej kilka, mianowicie^[1] :

• udział Zaporożców w Powstaniu Pugaczowa
• uzyskanie przez Rosję po wojnie z Turcją ( 1768-1774 ) wybrzeża Morza Czarnego, a co za tym idzie, minimalizacja znaczenia Kozaków jako strażników pogranicza
• Sicz Zaporoska - ośrodek antyfeudalnej walki ludu, wprowadzający anarchię nie mógł istnieć w absolutystycznym i scentralizowanym mocarstwie jakim była wtedy Rosja
• Imperializm rosyjski dążący do wchłonięcia żyznych stepów Zaporoża , nadających się znakomicie pod kolonizację przez rosyjskich panów.

Linki zewnętrzne

• Sicz w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich , Tom X (Rukszenice – Sochaczew) z 1889 r.

Przypisy