Sokrates Σωκράτης
Urodzony	4 czerwca 469 p.n.e. Ateny
Zmarł	7 maja 399 p.n.e. Ateny

Śmierć Sokratesa pędzla Jacques-Louis Davida

Sokrates ( gr. Σωκράτης, ur. 469 p.n.e. , zm. w 399 p.n.e. ) – jeden z największych filozofów greckich . Urodził się i zmarł w Atenach .

Życiorys

Był synem kamieniarza Sofroniskosa i akuszerki Fainarete. Żonaty z Ksantypą , matką jego trzech synów^[1]. Mieszkał w Atenach , gdzie nauczał prowadząc dysputy z przypadkowymi przechodniami na ulicach miasta, zyskując zarówno popularność jak i wrogość. Sokrates trzykrotnie brał udział w wyprawach wojennych (w ciężkiej piechocie pod Potidają, pod Delium i pod Amfipolis), w których odznaczył się męstwem, podobnie jak odwagą cywilną w życiu politycznym. Był parezjastą – mówił prawdę.

Gdy miał 70 lat został oskarżony przez przywódcę demokratów Anytosa, mówcę Lykona i poetę Meletosa. Postawiono mu zarzuty: niewyznawania bogów, których uznaje państwo, wyznawanie bogów, których nie wyznaje państwo i psucie młodzieży. Przebieg jego procesu został opisany przez Platona w dialogu Obrona Sokratesa . Został skazany na karę śmierci , którą wówczas było wypicie trucizny . Odrzucił prośbę przyjaciół, którzy chcieli go uwolnić z więzienia wbrew prawu. Ostatnie jego chwile opisane są również przez jego największego ucznia, Platona , w dialogu Fedon (nie jest jednak do końca jasne, w jakim stopniu jest to literacka fikcja). Cierpiał na katalepsję ^[2].

Sokrates jest postacią historyczną, ale nie pozostawił po sobie żadnych pism. Jedyne, co o nim wiemy, to relacje jego ucznia Platona (w postaci spisanych dialogów) oraz Ksenofonta , a także przekazy Arystotelesa , Arystofanesa i historyków greckich. Uczniowie Sokratesa różnili się w wielu sprawach, a w ich pismach Sokrates występuje często jako retoryczny autorytet , wykładający poglądy autora. Jednak mimo kwestii spornych pewne poglądy uważa się za rzeczywiście sokratejskie.

Pierwszym świadectwem o filozofie jest komedia Chmury Arystofanesa , wystawiona w 423 p.n.e. , czyli jeszcze za życia i działalności Sokratesa, przedstawiająca go jako jednego z sofistów i burzycieli ładu społecznego. Prawdopodobnie Chmury są jedynym utworem literackim napisanym za życia filozofa, w którym przedstawiona jest jego postać.

Sokrates przechadzał się po Atenach, zaczepiając napotkanych ludzi – często zamożnych, wpływowych i na stanowiskach – i rozmawiał z nimi o różnych ważnych dla życia społecznego i indywidualnej moralności sprawach (np. o tym czym jest sprawiedliwość lub dobro). Stosował przy tym dwie metody prowadzenia dyskusji: elenktyczną, polegającą na zbijaniu argumentów przeciwnika poprzez doprowadzenie do sprzeczności w jego słowach i tym samym obrony własnych racji, oraz majeutyczną, polegającą na kierowaniu rozmową tak, by dyskutantowi wydawało się, iż sam doszedł do właściwych wniosków. Dyskusje te były przyczyną rosnącej niechęci do Sokratesa, która objawiła się podczas jego procesu.

Całość podejścia do własnej wiedzy i przekonań Sokratesa streszcza przypisywane mu zdanie "Wiem, że nic nie wiem" (gr. oida ouden eidos znane również z zapisu łacińskiego scio me nihil scire lub scio me nescire). Tradycyjnie przedstawia się Sokratesa jako wroga demokracji , wskazując na jego krytykę rzeczywistości ateńskiej i ludzi kierujących sprawami państwa, a także na fakt, iż wśród jego uczniów znajdowali się znani wrogowie ustroju demokratycznego (np. Alkibiades , Platon , Kritiasz ). Możliwa jest jednak również inna interpretacja, zaproponowana przez Karla Poppera w dziele Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie . Według niej istotna dla demokracji jest wolność słowa umożliwiająca swobodną krytykę dostrzeżonych błędów i swobodną dyskusję o napotkanych problemach. Wolność słowa jest czynnikiem większej efektywności państw demokratycznych, aby jednak w pełni mogły się ujawnić pozytywne jej skutki, konieczne jest pobudzenie obywateli do krytycyzmu (w tym samokrytycyzmu) i samodzielności intelektualnej. Taką właśnie rolę budziciela – bąka siadającego na grzbiecie gnuśnej ateńskiej kobyły – przyjął na siebie Sokrates, w pełni wykorzystując intelektualne możliwości stwarzane przez demokrację i wskazując, co dla dalszego rozwoju demokracji jest najważniejsze. Niestety, chaos polityczny i kryzys państwowości ateńskiej w okresie tuż po zakończeniu wojny peloponeskiej stały się przyczyną procesu i śmierci Sokratesa. Zręczni propagandyści z obozu arystokratycznego (Platon, Ksenofont) wykorzystali ją następnie w swojej antydemokratycznej kampanii.

Mowę obrończą Sokratesa na procesie, w której ten nie tylko broni się przed stawianymi mu zarzutami, ale opowiada o swojej działalności i przedstawia swoisty testament życiowy, zapisał Platon w dialogu Obrona Sokratesa .

Kontrowersje budzi trucizna użyta do egzekucji Sokratesa. W tradycji literackiej jest to cykuta ( szalej jadowity , Cicuta virosa), jednakże analiza objawów prowadzi do wniosku, że najprawdopodobniej był to szczwół plamisty (Conium maculatum)^[3][4]. W starożytności jednak obie te rośliny określano łacińskim cicuta.

Poglądy

• Wiara w absolutne znaczenie dobra i cnoty. Sokrates głosił, że cnota ( gr. ἀρέτη - arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, szlachetność, dzielność) jest dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał się relatywizmowi sofistów . Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać, nie licząc się z niebezpieczeństwami i śmiercią ("Czyż nie wstydzisz się dbać o pieniądze, sławę, zaszczyty, a nie o rozum, prawdę i o to, by dusza stała się najlepsza?").

• Tożsamość dobra i wiedzy. Według Sokratesa cnota jest wiedzą ("Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym."). Ludzie czynią źle z niewiedzy, czy raczej wiedzy pozornej, bądź powierzchownej. Stanowisko takie nazywa się intelektualizmem etycznym . Wynika z niego, że cnoty można się nauczyć, a gdy posiądziemy tę wiedzę, samoistnie wybierzemy życie zgodnie z nią.

• Wypracowanie metody dochodzenia do prawdy, a tym samym do cnoty: jest nią specjalnego rodzaju dyskusja, zwana dialektyką . W swoich rozmowach z Ateńczykami Sokrates posługiwał się dwiema metodami:
  • metoda elenktyczna - sprawdzanie i zbijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym (aporii);
  • metoda majeutyczna (dosł. położnicza) - polega na dopomożeniu uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań; wg Sokratesa tylko ludzie brzemienni posiadali wrodzone intuicje o wiedzy.

• Według świadectwa Arystotelesa Sokrates stosował metodę indukcyjną : ustalał definicję np. odwagi, uogólniając i szukając wspólnych cech poszczególnych jej wypadków. Ten pogląd nie jest jednak zgodny z innymi poglądami Sokratesa, znanymi z pism Ksenofonta i Platona.

Przypisy

Bibliografa

• Władysław Tatarkiewicz: Historia filozofii. T. I. . 

Linki zewnętrzne

• Sokrates na tle epoki
• Diogenes Laertios o Sokratesie - fragmenty
• Sokrates uczynił podmiotowość sensem swojej filozofii i edukacji - Wiesław Andrukowicz - Uniwersytet Szczeciński