Stanisław Lem
Stanisław Lem w 1966 r.
Data i miejsce urodzenia	12 września 1921 we Lwowie
Data i miejsce śmierci	27 marca 2006 w Krakowie
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura
Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Order Sztandaru Pracy II klasy Złoty Krzyż Zasługi

Stanisław Lem (ur. 12 września 1921 we Lwowie , zm. 27 marca 2006 w Krakowie ) - polski pisarz , filozof , futurolog , eseista i satyryk .

Jest najczęściej tłumaczonym polskim pisarzem^[1], a w pewnym okresie był najbardziej poczytnym nieanglojęzycznym pisarzem SF ^[2]. Jego książki zostały przetłumaczone na 41 języków i osiągnęły łączny nakład ponad 30 mln egzemplarzy^[3]. Wpływ Lema na światową literaturę SF krytycy przyrównują do oddziaływania takich jej klasyków, jak H. G. Wells czy Olaf Stapledon ^[4].

Główna część jego dorobku pisarskiego obejmuje dzieła z dziedziny filozofii i futurologii , poświęcone w szczególności rozważaniom na temat technologii, natury inteligencji , trudnościom w przekazywaniu informacji i we wzajemnym zrozumieniu się istot inteligentnych, ograniczeniom gatunku ludzkiego oraz miejscu człowieka we Wszechświecie . Spora część tych rozważań jest zawarta w treści jego książek naukowo-fantastycznych, co czyni je trudniejszymi w odbiorze. Jednocześnie innym czytelnikom taki sposób przekazania myśli filozoficznych ułatwia ich zrozumienie, m.in. przez pominięcie problemów dyskursu akademickiego. Z tego powodu w świecie literatury Lem bywał niedoceniany jako filozof i jest kojarzony głównie jako autor z dziedziny fantastyki naukowej .

Życiorys

Rodzice Stanisława Lema, Samuel Lem (lub Lehm) i Sabina Woller (zm. 1979), zaręczyli się jeszcze przed I wojną światową , jednak ślub odbył się po niej, gdyż Samuel Lem, lwowski lekarz, został powołany do służby w armii austro-węgierskiej . Podczas wojny trafił do niewoli rosyjskiej, był więziony w twierdzy Przemyśl , a następnie w obozie jenieckim w Środkowej Azji . Po powrocie do Lwowa został asystentem na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza i w kolejnych latach cenionym laryngologiem . W swojej młodości publikował także wiersze i prozę w lwowskiej prasie^[5]. Matka Stanisława Lema nie posiadała wyższego wykształcenia^[6].

Kamienica we Lwowie , w której urodził się i mieszkał Stanisław Lem

Stanisław Lem był jedynakiem. Urodził się 12 września 1921 roku w rodzinnym mieszkaniu przy ulicy Brajerowskiej 4^[5]. Jego ciotecznym bratem był Marian Hemar (matka Hemara to siostra ojca Lema)^[7]. Istnieją także opinie, że Lem był kuzynem lwowskiego matematyka Stanisława Ulama , członka projektu Manhattan , jednak sam Lem nazywa go wyłącznie "znajomym"^[8]. Dzieciństwo i młodość spędził we Lwowie , w zamożnym (rodzina Lemów była właścicielem dwóch lwowskich kamienic^[9]) otoczeniu rodzinnego domu. Mając rodziców z korzeniami żydowskimi został wychowany jako katolik , a ze względów moralnych deklarował, że jest ateistą ^[10], choć według innych źródeł jego światopogląd postrzegany był jako agnostycyzm ^[11][12].

Był uczniem II Gimnazjum im. Karola Szajnochy . Po wybuchu II wojny światowej , w zaanektowanym przez Związek Radziecki Lwowie rozpoczął studia medyczne na Lwowskim Uniwersytecie Medycznym (przemianowanym wówczas na Instytut Medyczny), by uniknąć poboru do Armii Czerwonej . Wcześniej próbował dostać się na Politechnikę Lwowską , jednak mimo zdanego egzaminu nie został przyjęty na studia ze względu na powiązania ze średnią burżuazją ^[5]. Naukę przerwała inwazja Niemiec na ZSRR. Podczas tej okupacji, kiedy zamknięto wszystkie lwowskie uczelnie, wykorzystując fałszywe dokumenty (dzięki którym jego rodzina uniknęła osadzenia w getcie ^[5]), Lem pracował w niemieckiej firmie Rohstofferfassung, która zajmowała się odzyskiem metali (np. ze zniszczonego sprzętu wojskowego). Wykorzystując swą pozycję, współpracował z ruchem oporu , przekazując mu wykradzioną podczas pozyskiwania złomu amunicję i materiały wybuchowe . W 1944 , po ponownym wkroczeniu do Lwowa Armii Czerwonej kontynuował studia. W 1946 wraz z całą rodziną wyjechał do Krakowa (w przeciwnym wypadku musiałby przyjąć obywatelstwo radzieckie), gdzie podjął przerwane studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim ^[13]. Lem nigdy nie złożył końcowych egzaminów i nie otrzymał dyplomu, żeby uniknąć wcielenia do wojska^[14].

W latach 1947 - 1950 pracował jako młodszy asystent w Konwersatorium Naukoznawczym prowadzonym przez doktora Mieczysława Choynowskiego. W 1953 ożenił się z Barbarą Leśniak, studentką medycyny (później lekarz radiolog ^[14]), którą poznał w 1949 lub 1950, a w 1968 urodził się jego syn - Tomasz^[15]. Lem wraz z rodziną mieszkał początkowo przy ulicy Bonerowskiej w Krakowie, razem z rodziną znajomej ze Lwowa. Po śmierci teścia Lema, zaistniała konieczność sprowadzenia jego żyjącej samotnie żony z Bytomia do Krakowa. By umożliwić jej legalny pobyt w mieście ( meldunek ), Lemowie zapisali się do spółdzielni mieszkaniowej i w rezultacie przeprowadzili się w 1958 do jednorodzinnego domu w Klinach Borkowskich , części Krakowa w tych czasach dopiero rozbudowywanej. Sam Lem długo oponował przeciw przeprowadzce i zdecydował się na nią dopiero, gdy za honoraria autorskie kupił swój pierwszy samochód - P-70 , by móc dojeżdżać do oddalonego o kilkanaście kilometrów centrum miasta^[16]. W domu tym rodzina Lemów mieszkała do końca lat 70., gdy liczba nagromadzonych książek, czasopism, magazynów i innych papierów Lema, skłoniła ich do przeprowadzki. W 1978 Lemowie zaczęli budowę nowego, większego domu, oddalonego od starego zaledwie o kilka numerów wzdłuż ulicy Narwik w Klinach. Dom posiadał obszerny gabinet i inne udogodnienia dla pracy pisarskiej Lema, gdyż udało się ją zakwalifikować jako pracę " chałupniczą " i dzięki temu uzyskać pozwolenie na dodatkowy metraż^[17].

Gdy w 1981 wprowadzono w Polsce stan wojenny , Lem chciał natychmiast wyjechać z kraju, jednak z powodu zamknięcia granic nie było to możliwe. Dopiero w 1982 Lem dostał paszport w związku z przyznaniem mu rocznego stypendium Wissenschaftskolleg zu Berlin w Berlinie Zachodnim , dokąd wyjechał w tym samym roku. Nie mogąc sprowadzić do siebie rodziny i będąc tym samym wciąż ograniczonym m.in. w swobodzie wypowiedzi pisarskiej (za krytyczne wypowiedzi pod adresem systemu politycznego czy sytuacji w kraju mógł zostać pozbawiony prawa powrotu, albo rodzina wyjazdu), powrócił do kraju. Kolejna okazja do wyjazdu nadarzyła się już po stanie wojennym, w 1983, na zaproszenie austriackiego związku pisarzy z Wiednia . Cała rodzina Lemów otrzymała paszporty i wyjechała z kraju. Przez kilka miesięcy mieszkali w Berlinie Zachodnim, gdzie starali się o wizy austriackie, a następnie przenieśli się do Wiednia^[18]. W Wiedniu Lemowie zamieszkali w kamienicy, w czwartej dzielnicy^[18], by po kilku latach przenieść się do domku w dzielnicy Hietzing przy ulicy Geneegasse^[19].

Lem wzbraniał się przed powrotem do kraju, nawet gdy sytuacja polityczna się poprawiła. Jednak jednocześnie narzekał na Wiedeń i mieszkańców Austrii. W rezultacie Lemowie powrócili do kraju w 1988 ^[20] i zamieszkali w ukończonym w tym czasie (budowę nadzorowała siostra żony Lema i jej syn z żoną) nowym domu na Klinach^[21].

Śmierć

Lem pod koniec życia podupadł na zdrowiu. Chorował na cukrzycę , mdlał , zdarzały mu się krwotoki po przedawkowaniu leków. Kilka razy był hospitalizowany, często w stanie agonalnym wymagającym natychmiastowej reanimacji ^[22]. Zmarł 27 marca 2006 w szpitalu klinicznym Collegium Medicum UJ w Krakowie, mając 84 lata. Zgodnie z jego ostatnią wolą urna z prochami została złożona 4 kwietnia 2006 na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. Towarzyszyła temu katolicka ceremonia pogrzebowa, przeprowadzona na żądanie rodziny^[23][24][25].

Nazwiskiem pisarza została nazwana planetoida 3836 Lem , a także ulica w Krakowie ^[26][27][28] oraz Wieliczce ^[29]. Śmierci Lema piosenkę pt. "Lema pamięci kosmiczny pogrzeb" (z albumu Matematyk ) poświęcił zespół Homo Twist .

Twórczość literacka

Wstęp

Stanisław Lem jest najczęściej tłumaczonym polskim autorem^[1]. Jego książki zostały przetłumaczone na 41 języków, w łącznym nakładzie ponad 30 milionów egzemplarzy^[30]. Sam autor wspominał o 44 językach (niektóre tłumaczenia są pirackie ) i liczbie wydań pojedynczych między 1350, a 1400^[31].

Dorobek literacki Stanisława Lema obejmuje m.in. powieści i opowiadania fantastyczno-naukowe , detektywistyczne i powieść autobiograficzną , eseje futurologiczno - filozoficzne , publicystykę literacką, felietony , wiersze , listy , scenariusze słuchowisk radiowych , widowisk telewizyjnych, filmowe, dramaty , a także posłowia i przedmowy do prac innych autorów (m.in. braci Strugackich czy Philipa K. Dicka ) oraz recenzje . Wiele z nich nigdy nie ukazało się drukiem zwartym, niektóre pierwotnie drukowane były w czasopismach , by później zostać wydanymi w formie książkowej^[32].

Początki kariery pisarskiej

Pierwszymi utworami Lema były opowiadania o tematyce wojennej, okupacyjnej oraz zawierające elementy fantastyki naukowej - drukowane w latach 1946 - 1948 na łamach „ Kuźnicy ”, „ Żołnierza Polskiego ”, „ Odry ”, „Co Tydzień Powieść” i „ Tygodnika Powszechnego ”^[33]. Jako autor fantastyki debiutował opublikowanymi w „Tygodniku Powszechnym" opowiadaniami Obcy, Ogród ciemności i Dzieje jednego odkrycia^[34]. Większość z tych wczesnych opowiadań ukazała się w 2005 roku w zbiorze Lata czterdzieste. Dyktanda .

W 1946 roku ukazała się drukowana w odcinkach w „ Nowym Świecie Przygód ” nowela fantastyczno-naukowa Człowiek z Marsa , napisana jeszcze podczas okupacji^[33], o tajemniczym przybyszu badanym przez ziemskich uczonych w tajnym laboratorium, wzorowana na prozie Wellsa ^[35]. W formie książkowej ta mini-powieść została wydana dopiero w 1994 roku.

W latach 1946 - 1948 Lem publikował również swoje wiersze w „Tygodniku Powszechnym”^[36]. Najlepsze z nich zostały potem przedrukowane w 1975 roku w książce Wysoki Zamek. Wiersze młodzieńcze . Do pisania wierszy Lem już nie powróci, chociaż czasami pojawiają się one w innych utworach, np. w opowiadaniu Elektrybałt Trurla ( Cyberiada )^[37].

W latach 1947 - 1949 współpracuje z miesięcznikiem „ Życie Nauki ”, gdzie publikuje recenzje książek naukowych z różnych dziedzin oraz przeglądy prasy^[38].

Pierwszą powieścią w dorobku pisarza był utwór współczesny Szpital przemienienia , który ukończył pisać w 1948 roku^[39], na ostatnim roku studiów. Akcja rozgrywa się w sanatorium dla psychicznie chorych likwidowanym przez Niemców w 1940 roku. Powieść doczekała się wydania dopiero w 1955 roku. Było to spowodowane zablokowaniem tej pozycji przez redakcję wydawnictwa „ Książka i Wiedza ”, która zażądała dopisania do Szpitala... dwóch kolejnych części zgodnych z ówczesną linią ideologiczną i dla kompozycyjnego zrównoważenia wymowy zbyt pesymistycznej części pierwszej^[40]. Wszystkie trzy części, ukończone ostatecznie w 1950 roku, wydano pod tytułem Czas nieutracony w innym wydawnictwie dopiero pięć lat później. Jako samodzielna powieść Szpital... ukazał w 1975 roku. W późniejszym okresie Lem nie zezwalał na wznawianie całości trylogii. Wyraził zgodę jedynie na druk po jednym rozdziale z każdej narzuconej mu części - Wśród umarłych i Powrót - w zbiorze Lata czterdzieste. Dyktanda z 2005 roku^[39].

Debiut książkowy Lema to Astronauci - powieść o losie dziewiczej wyprawy na Wenus wydana w 1951 roku, która okazała się bestsellerem ^[41]. W tym samym roku ukazuje się również sztuka współczesna piętnująca amerykański imperializm ^[42] pt. Jacht „Paradise” , napisana razem z Romanem Hussarskim .

W 1954 roku Lem publikuje tom Sezam i inne opowiadania , gdzie pojawiają się m.in. pierwsze utwory związane z cyklem Dzienniki gwiazdowe . Wreszcie w 1955 wydano Obłok Magellana - utopijną powieść o wyprawie do najbliższego układu gwiazd Alfa Centauri .

Dzieła z tego okresu były napisane zgodnie z regułami realizmu socjalistycznego , inaczej nigdy by się nie mogły ukazać w oficjalnym obiegu ze względu na istnienie cenzury . Z tego powodu autor w późniejszym okresie albo długo nie zezwalał na ich wznawianie (Astronauci, Obłok...), albo całkowicie blokował kolejne wydania (Sezam..., Jacht...) – uznając, że nie były to wartościowe i dojrzałe pozycje, choć np. w Sezamie... znajduje się pięć pierwszych podróży Ijona Tichego ^[43]. Jednak to właśnie nieoczekiwany sukces wydawniczy Astronautów skłonił go do napisania kolejnych utworów fantastyczno-naukowych^[44].

Złoty okres twórczości

Po XX zjeździe KPZR w 1956 roku i wydarzeniach „ polskiego października ” w Polsce zapanowała większa swoboda pisarska. Do tego czasu twórczość Stanisława Lema sprawiała wrażenie poszukiwania drogi. Nadchodzące lata przynoszą rozkwit różnorakich form prozy beletrystycznej i dyskursywnej. Rozpoczyna się wielka, międzynarodowa kariera Lema jako pisarza s-f . Pisze on kilkanaście książek z tego nurtu, zarówno utrzymanych w stylu realistycznym , jak i groteskowym ^[45], które tłumaczone są na wiele języków (z początku jeszcze tylko krajów „ bloku wschodniego ”).

W 1957 roku ukazała się pierwsza w polskim piśmiennictwie popularna monografia poświęcona cybernetyce - Dialogi , gdzie w formie wyrosłej z tradycji dialogów Platońskich Lem dokonuje m.in. krytycznej analizy mechanizmów społecznych w centralnie sterowanym systemie polityczno-ekonomicznym. Jest to znacząca pozycja w dorobku pisarza, otwierająca obszerny nurt naukowej eseistyki^[46].

Stanisław Lem, 1966

Również w 1957 roku ukazały się trzy nowe podróże znanego z Sezamu... kosmicznego wędrowcy Ijona Tichego w zbiorze groteskowo-satyrycznych opowiastek filozoficznych zatytułowanym Dzienniki gwiazdowe^[47]. Następne wydania zbioru z kolejnymi opowiadaniami (ale już bez utworu Podróż dwudziesta szósta i ostatnia ) były publikowane w latach 1961 (jako Księga robotów ), 1966 , 1971 , 1982 oraz 1994 ^[48] czyli w zasadzie przez cały okres twórczości pisarza, uzupełniane dodatkowo cyklem Ze wspomnień Ijona Tichego przedstawiającym sylwetki różnorakich szalonych naukowców w opowiadaniach pisanych w większości w tonacji poważnej, mieszczących się w konwencji dziewiętnastowiecznej opowieści o „cudownym wynalazku”^[49].

W 1959 Lem powraca do tematyki dalekich wypraw kosmicznych w powieści Eden . Charakterystyczny dla jego twórczości motyw kontaktu z obcą cywilizacją następuje w wyniku wypadku pojazdu kosmicznego spowodowanego błędem nawigacyjnym i przymusowym lądowaniem na obcej planecie, w sposób dalece odbiegający od tradycyjnego schematu fantastyki naukowej^[50]. Powieść ta wyznacza początek dojrzałej twórczości fantastyczno - naukowej pisarza i stała się pierwszym utworem zaliczanym do kanonu powieści s-f^[51].

Także w 1959 roku ukazuje się dzieło Śledztwo , tylko sugerujące tytułem powieść kryminalną i w punkcie wyjścia przypominające klasyczny romans detektywistyczny. Dalsza akcja rozbudowywana wokół makabrycznych zniknięć zwłok z kostnic okazuje się w istocie oryginalną zagadką typu fantastycznonaukowego, osnutą wokół problemów mechanizmów przypadkowości rządzących światem^[52]. Temat ten będzie rozwijany przez Lema w dalszej twórczości.

Rok 1959 jest również debiutem sympatycznego pilota Pirxa w zbiorze opowiadań Inwazja z Aldebarana , zawierającym m.in. pierwsze trzy nowele z cyklu Opowieści o pilocie Pirxie oraz tytułową groteskę przypominającą stylem opowiadanie Wesele w Atomicach Sławomira Mrożka , które się ukazało w tym samym roku^[53].

W roku 1961 roku ukazują się dwa sztandarowe dzieła fantastyczno-naukowe Lema: Solaris i Powrót z gwiazd oraz groteskowa powieść Pamiętnik znaleziony w wannie . Powieść Solaris jest uważana za jedno z najwybitniejszych osiągnięć twórczych pisarza. Tematem tego dzieła jest motyw kontaktu z inną inteligentną formą życia, a zarazem jest to utwór o bezsilności nauki i samego człowieka, z jego bagażem podświadomych lęków, wobec niemożności zrozumienia kosmosu^[54].

Powrót z gwiazd ukazuje czytelnikom obraz konsumpcyjnego, bezmyślnie szczęśliwego społeczeństwa przyszłości oglądanego oczyma bohaterów, którzy powrócili na Ziemię po ponad stu dwudziestu latach z wyprawy w okolice jednej z najbliższych gwiazd^[55]. Pamiętnik... to opis podróży bohatera po labiryncie zagadkowego Gmachu pewnej rządowej instytucji - metaforze niepoznawalnego świata. Bohater ów - podobnie jak Józef K. w Procesie Kafki - usiłuje nadaremnie zrozumieć cel swojej misji^[56].

Niezależnie od twórczości literackiej Lem cały czas publikuje eseje oraz felietony literackie i popularnonaukowe w różnych czasopismach. Nawiązuje stałą współpracę z czasopismami: „ Nowa Kultura ”, „ Przekrój ”, „ Życie Literackie ”, „ Twórczość ”^[57]; zamieszcza dużo artykułów w „ Problemach ”^[58]. Niektóre z tych utworów zostają zamieszczone w zbiorze Wejście na orbitę wydanym w 1962 roku - pierwszej nieprozatorskiej książce pisarza^[59].

W 1963 roku czytelnicy mają możność zapoznać się z Lemem jako twórcą humorystycznych scenariuszy widowisk telewizyjnych. W tym roku ukazuje się zbiór Noc księżycowa zawierający oprócz innych opowiadań cztery zabawne scenariusze przedstawień, z których w trzech głównym bohaterem jest profesor Tarantoga, genialny naukowiec i wynalazca, znany już z Dzienników gwiazdowych przyjaciel Ijona Tichego^[60][61].

Rok 1964 przyniósł premiery aż trzech dzieł, które ugruntowały sławę pisarską Lema. Są to: powieść Niezwyciężony z tomu Niezwyciężony i inne opowiadania , zbiór groteskowo - baśniowych opowiadań ze świata robotów wzorowanych na bajkach ludowych^[62] pt. Bajki robotów oraz zbiór esejów filozoficzno-futurologicznych Summa technologiae . Akcja Niezwyciężonego - powieści napisanej w stylu hard science fiction ^[63], rozgrywająca się na pozornie martwej planecie Regis III, pozwala snuć autorowi refleksje nad siłą moralną człowieka i ludzką solidarnością w sytuacji zupełnej nieprzydatności dostępnej techniki oraz stosunku do całkowicie odmiennych form egzystencji we Wszechświecie^[64].

Rozważania futurologiczno-filozoficzne w Summie... są osnute wokół problemów związanych z lawinowym rozwojem technologii oraz etyczno-moralnymi dylematami wynikającymi ze spodziewanego wpływu przyszłych osiągnięć nauki i techniki na kulturę i cywilizację ludzką^[65]. Lem rozważa w swym dziele m.in. podobieństwa i różnice ewolucji biologicznej i technologicznej, kwestie fantomatycznego oddziaływania na mózg człowieka, a także projekty cyborgizacji - rekonstrukcji organizmu ludzkiego^[66].

W 1965 roku ukazuje się Cyberiada - dzieło uważane przez samego Lema za swoje szczytowe osiągnięcie; pogląd ten jest również podzielany przez wielu krytyków^[67]. Cykl opowieści o przygodach dzielnych robotów - konstruktorów: Trurla i Klapaucjusza w fikcyjnym świecie robotów^[68], rozpoczęty trzema opowiadaniami w Bajkach robotów, będzie kontynuowany przez autora w następnych latach nowymi utworami w zbiorach: Polowanie (1965), Bezsenność ( 1971 ), Maska ( 1976 ) oraz Powtórka ( 1979 )^[69]. Niezwykły efekt literacki uzyskał Lem w Cyberiadzie poprzez zastosowanie konwencji staropolskiej gawędy szlacheckiej w połączeniu z technologiczno-kosmiczną opowieścią fantastyczno-naukową w stylu eposu, poematu heroikomicznego czy powiastki filozoficznej^[70].

W 1966 roku Lem opublikował książkę autobiograficzną - Wysoki Zamek , opisującą spędzone we Lwowie dzieciństwo i młodość w formie pamiętnikarskiego zwierzenia. Opowieści o małym chłopcu towarzyszą również rozważania filozoficzne o Absolucie oraz dywagacje o teoriach matematycznych^[71].

W 1968 roku ukazują się zebrane po raz pierwszy w jednym tomie Opowieści o pilocie Pirxie, wraz z premierowym opowiadaniem Rozprawa. Wcześniej opowiadania z cyklu ukazywały się w zbiorach: Inwazja z Aldebarana (1959), Księga robotów (1961), Noc księżycowa (1963), Polowanie (1965). Do kanonicznego zbioru opowiadań o pilocie Pirxie dołączy wkrótce Ananke z tomu Bezsenność (1971)^[72]. Pirx jest najsympatyczniejszą postacią polskiej klasycznej fantastyki naukowej, to przeciętny człowiek przyszłości wypełniający zwyczajne obowiązki pilota pojazdów kosmicznych. Każda opowieść przedstawia Pirxa w sytuacjach wymagających od niego niestereotypowego działania, wychodzi on z opresji zawsze obronną ręką dzięki temu, co wydaje się ludzką słabością: naiwności, niewiedzy i nielogicznej reakcji^[73].

Również w 1968 roku Lem publikuje powieść Głos Pana . Dzieło w formie wspomnień fikcyjnego naukowca, uczestniczącego w projekcie badawczym o tytułowym kryptonimie mającym na celu rozszyfrowanie odkrytego przypadkowo przekazu z kosmosu, jest najbardziej udanym literackim portretem odkrycia naukowego i metodologii nauk ścisłych w całej prozie Lema^[74].

W tym samym 1968 czasopismo „ Film ” publikuje scenariusz Lema do filmu Przekładaniec w reżyserii Andrzeja Wajdy , z główną rolą Bogumiła Kobieli ^[75]. Scenariusz ten ukazał się potem również w tomie Bezsenność (1971)^[76].

Uzyskanie pozycji jednego z liderów światowej literatury fantastyczno-naukowej pozwoliło powrócić pisarzowi do swoich pierwotnych zainteresowań twórczych. Począwszy od tego momentu w twórczości Lema formy beletrystyczne ustępują stopniowo miejsca rozważaniom ściśle filozoficznym i eseistyce naukowej^[77]. Pod koniec roku 1968 ukazuje się obszerny esej Filozofia przypadku - oryginalne ujęcie przez autora teorii dzieła literackiego na gruncie nauk ścisłych i wkomponowanie go w kontekst problemowy kultury współczesnej^[78].

W 1970 roku wydano dwutomową pracę Fantastyka i futurologia , obszerną monografię literatury fantastyczno-naukowej, głównie anglosaskiej. W pierwszej, teoretycznej części, Lem przeprowadza analizę tego gatunku literackiego. W drugiej zaś części omawia krytycznie wybrane utwory w grupach tematycznych, również dokonując autointerpretacji własnych dzieł^[79].

W 1971 roku w zbiorze Bezsenność ukazało się obszerne opowiadanie Kongres futurologiczny z cyklu Ze wspomnień Ijona Tichego. Jest to jedno z najlepszych opowiadań Lema - wyrazista alegoria sterowania społeczeństwem za pomocą środków fałszujących rzeczywistość. Utwór ten należy do nurtu fantastyki socjologicznej , która używając alegorycznych środków wyrazu odsłania zniewalające ludzi mechanizmy sprawowania władzy^[80].

W tym okresie Lem poszukuje nowej formy literackiej, która pozwoliłaby połączyć poważny wykład naukowy i filozoficzny z fantastyczną teorią. Efektem tych poszukiwań jest wydanie w 1971 roku zbioru Doskonała próżnia , zaś w 1973 roku tomu Wielkość urojona ^[81]. Oba dzieła zaskoczyły zarówno czytelników, jak i krytyków literackich. Większość utworów z Doskonałej próżni to recenzje z nie istniejących książek, które można odczytywać jako niezrealizowane pomysły literackie i parodie stylów. Najważniejszym utworem jest jednak Nowa Kosmogonia. Jest to fikcyjny wykład laureata Nagrody Nobla - przedstawienie Kosmosu jako Gry: hipotezy naukowej mającej wyjaśnić zagadkę tzw. milczenia Wszechświata^[82].

Z kolei Wielkość urojona to zbiór fikcyjnych wstępów do nie istniejących dzieł. Powtarzają się w nich najważniejsze dla Lema pytania i zagadnienia - o istotę i możliwe formy istnienia rozumu. Najobszerniejszą część zbioru stanowi utwór Golem XIV - wykład inteligentnego komputera przedstawiające jego pogląd na ewolucję rozumu i zarys dalszego rozwoju ludzkości. Pomysł ten rozwinie Lem w samodzielnej książce pt. Golem XIV wydanej w 1981 roku^[83].

W 1975 roku ukazuje się druga po Wejściu na orbitę zbiorowa edycja tekstów eseistycznych Lema pt. Rozprawy i szkice . Zawiera m.in. głosy Lema w dyskusjach nad Summą... i Filozofią przypadku, których zapisy opublikowały czasopisma „ Studia Filozoficzne ” oraz „ Pamiętnik Literacki ”, posłowia Lema z serii wydawniczej Wydawnictwa Literackiego „Stanisław Lem poleca” oraz inne eseje i teksty popularnonaukowe^[84]. Uaktualnione wydanie tej książki, zmienione i uzupełnione o nowe teksty, ukazało się w 2003 roku pt. Mój pogląd na literaturę ^[85].

W następnym roku Lem podejmuje na nowo problematykę losowego rozkładu zdarzeń i roli przypadku w opisywaniu natury świata - w roku 1976 opublikowano powieść Katar , podobnie jak Śledztwo utrzymaną w konwencji prozy detektywistycznej^[86]. Tym razem zagadkę stanowi zastanawiająca seria zgonów bogatych turystów przebywających latem w Neapolu , którą rozwiązuje prowadzący prywatne śledztwo amerykański astronauta. Jest to jednocześnie obrazowe studium samotności człowieka ery ponowoczesnej^[87].

W tym samym roku 1976 ukazuje się zbiór opowiadań Maska , zawierający m.in. tytułowe opowiadanie o inteligentnej, zabójczej maszynie - uważane za jedno z najlepszych opowiadań Lema^[88], a także utwór Sto trzydzieści siedem sekund, w którym Lem bardzo trafnie przewidział zbliżającą się rewolucję komputerową (zastosowanie oprogramowania DTP i Internetu )^[89].

W 1978 roku w czasopiśmie „ Itd ” Lem publikuje cykl felietonów „Czy jesteśmy sami w Kosmosie?”^[90].

W 1982 roku Lem wysyła Ijona Tichego powtórnie na znaną z Podróży czternastej planetę kurdli - Encję. W tymże roku pojawia się powieść Wizja lokalna . Okazuje się, że poprzednio I. Tichy przebywał na księżycu planety wystawionym jako atrakcja dla turystów kosmicznych. Aby odpowiednio przygotować się do misji na prawdziwą Encję sumiennie studiuje on w bibliotece opracowania i analizy na temat sytuacji na planecie - to sprawozdanie z lektur jawi się czytelnikowi jako obszerny traktat poświęcony funkcjonowaniu społeczeństwa z licznymi analogiami do spraw ziemskich. Powieść jest kolejnym wyrazem niewiary autora w możliwość stworzenia idealnego ustroju społecznego, a także ukazuje względność możliwych opisów rzeczywistości^[91].

Podczas pobytu w Wiedniu w latach 1983 - 1988 Lem nawiązuje współpracę z paryską „ Kulturą ”, gdzie do 1987 roku zamieszcza artykuły publicystyczne pod pseudonimem „P. Znawca”^[92].

W latach 1984 i 1986 ukazują się odpowiednio Prowokacja oraz Biblioteka XXI wieku - niewielkie zbiory szkiców będące kontynuacją Doskonałej próżni. Zbiory te zawierały jednak w odróżnieniu od pierwowzoru recenzję dzieł dalece poważniejszych, np. historii nazistowskiego ludobójstwa czy dzieje rozwoju broni XXI wieku^[93].

Po powrocie z Encji Ijon Tichy otrzymuje od Lema nowe zadanie. W wydanej w 1987 roku powieści Pokój na Ziemi Tichy udaje się na Księżyc , aby sprawdzić stan przebiegu wyścigu zbrojeń , który został tam w całości przeniesiony bez jakiejkolwiek kontroli, na mocy porozumień między mocarstwami. Tym razem misja kończy się fiaskiem, gdyż rozwój wydarzeń wymyka się spod kontroli. Utwór można odczytywać jako próbę znalezienia nadrzędnej idei ewolucyjnej dla materii ożywionej i nieożywionej - zagadnienie, które Lem rozważał już poprzednio w utworach Summa... oraz Profesor A. Dońda (Maska)^[94].

Stanisław Lem, 2005

Ostatnie dzieła

W 1987 roku ukazuje się ostatnia napisana przez Lema powieść pt. Fiasko - utwór poświęcony problematyce pionierskiego lotu do innej gwiazdy oraz próby kontaktu z pozaziemską cywilizacją, podejmowany przez autora od najwcześniejszych utworów fantastyczno-naukowych (Astronauci, Obłok Magellana). W przeciwieństwie do tamtych utopijnych dzieł, wydźwięk Fiaska jest zdecydowanie pesymistyczny^[95]. Co ciekawe Fiasko, podobnie jak pierwsza książka Lema Astronauci, powstało na wcześniejsze zamówienie wydawcy^[96][97].

W 1989 roku - po powrocie do kraju z Wiednia - Lem zadeklarował zaprzestanie pisania beletrystyki^[98]. W następnych latach publikuje tylko kilka krótkich opowiadań, które ukazują się w czasopiśmie „ Playboy Polska ” oraz w zbiorze Zagadka. Opowiadania ( 1995 ), zawierającym opowiadania nienależące do uporządkowanych cykli.

Od tego czasu Lem zajmował się głównie publicystyką - pisaniem felietonów oraz prognoz futurologicznych, a także uprawiał krytykę literacką i komentował współczesne wydarzenia społeczno-polityczne. W 1992 roku w miesięczniku „ Odra ” zaczyna się ukazywać cykl felietonów Lema „Rozważania sylwiczne”^[99]. Większość utworów z tego cyklu zostaje potem opublikowana w tomach Sex Wars (1996, 2004) oraz Dylematy (2003).

W 1993 roku Lem rozpoczyna publikację esejów w nieistniejących już polskiej edycji czasopisma „ PC Magazine ” (do 1998 roku), zebranych później w zbiorach Tajemnica chińskiego pokoju (1996) oraz Bomba megabitowa ( 1999 )^[99].

W 1994 roku Lem rozpoczyna druk felietonów z cyklu „Świat według Lema” w „ Tygodniku Powszechnym ”^[100]. Większość z tych felietonów ukazała się później w zbiorach: Lube czasy (1995), Dziury w całym ( 1997 ), Dylematy ( 2003 ), Krótkie zwarcia ( 2004 ) i Rasa drapieżców ( 2006 ).

W 2000 roku ukazuje się tom Przekładaniec zawierający wszystkie wydane przez Lema scenariusze filmowe, widowiska telewizyjne i słuchowiska radiowe, które ukazały się wcześniej w tomach Dzienniki gwiazdowe (1957), Noc księżycowa (1963), Bezsenność (1971) oraz Powtórka (1979), w tym nie publikowane dotąd scenariusze filmowe Pamiętnik znaleziony w wannie i Katar, napisane wspólnie z Janem J. Szczepańskim w latach 70. ^[101].

W tym samym roku 2000 ukazała się ostatnia książka eseistyczna Lema pt. Okamgnienie , nawiązująca do wcześniejszych utworów: Dialogi (1957) i Summa technologiae (1964)^[102].

W 2002 roku został opublikowany wybór listów pisanych przez Stanisława Lema do różnych adresatów pt. Listy albo opór materii . Wyboru i opracowania korespondencji dokonał Jerzy Jarzębski ^[101].

Podsumowanie

Atrakcyjność twórczości Lema wynika przede wszystkim z połączenia popularnego gatunku literackiego z refleksją filozoficzno-naukową i sprawne wkomponowanie wnikliwych analiz społecznych w atrakcyjną fabułę. Zwraca również uwagę dbałość o naukowe szczegóły w kreowanych światach i wizjach literackich, mistrzowskie operowanie językiem i kreacja niebanalnych bohaterów, często stawianych przed poważnymi wyborami moralno-etycznymi.

Nurty

Twórczość Stanisława Lema jest bardzo różnorodna, można jedna wyróżnić w niej z pewnym przybliżeniem kilka nurtów, rozwijanych równolegle przez pisarza z różnym nasileniem w kolejnych okresach twórczych^[103]:

• nurt powieści realistycznych - Szpital Przemienienia (1955), Wysoki Zamek (1966);
• nurt klasycznej fantastyki naukowej - powieści: Eden (1959), Powrót z gwiazd (1961), Solaris (1961), Niezwyciężony (1964), Głos Pana (1968), Opowieści o pilocie Pirxie (1968), Fiasko (1987);
• nurt groteski fantastycznonaukowej
  • utwory zbliżone do powiastki filozoficznej w stylu oświeceniowym, pamiętnika oraz opowiadania o szalonych naukowcach i cudownym wynalazku - Dzienniki gwiazdowe (1957 i późniejsze wydania) w tym opowiadania z cyklu Podróże Ijona Tichego oraz Ze wspomnień Ijona Tichego, groteskowe widowiska telewizyjne z tomu Noc księżycowa (1963), Kongres futurologiczny (1971), powieści Wizja lokalna (1982) i Pokój na Ziemi (1987);
  • utwory o zabarwieniu groteskowym archaizowane na baśń, epos rycerski, gawędę szlachecką, napisane językiem stylizowanym na staropolski - Bajki robotów (1964) i Cyberiada (1965 i późniejsze wydania);
• nurt z pogranicza literatury pięknej i eseistyki filozoficznej, zbiory recenzji i wstępów do fikcyjnych książek - Doskonała próżnia (1971), Wielkość urojona (1973), Prowokacja (1984), Biblioteka XXI wieku (1986);
• nurt utworów na granicy powieści kryminalnej i fantastycznej, powieści „statystyczne”, groteskowa powieść szpiegowska - Śledztwo (1959), Pamiętnik znaleziony w wannie (1961), Katar (1976);
• nurt eseistyki naukowej, filozoficznej i futurologicznej - Dialogi (1957), Summa technologiae (1964), Filozofia przypadku (1968), Fantastyka i futurologia (1970), Okamgnienie (2000).

Tematy

W powieściach i opowiadaniach fantastyczno-naukowych Lem rozwinął do perfekcji klasyczne tematy tego gatunku:

• podróże kosmiczne i kontakty z pozaziemskimi formami życia - Eden, Niezwyciężony, Solaris, Fiasko;
• cywilizacyjne trendy rozwojowe - Wizja lokalna, Pokój na Ziemi;
• specyfika odkrycia naukowego i filozofii nauki - Dzienniki gwiazdowe, Cyberiada, Głos Pana;
• rola przypadku w obrazie rzeczywistości - Śledztwo, Katar;
• antyutopijne wizje społeczne i krytyka totalitaryzmów - Dzienniki gwiazdowe, Eden, Pamiętnik znaleziony w wannie, Powrót z gwiazd, Cyberiada, Wizja lokalna;
• sztuczna inteligencja - Dzienniki gwiazdowe, Bajki robotów, Niezwyciężony, Cyberiada, Maska, Golem XIV.

Bohaterowie

Bohaterowie beletrystyki Lema to najczęściej indywidualiści i samotnicy. Do najbardziej znanych należą:

• lekarz Stefan Trzyniecki - Szpital Przemienienia;
• gwiezdny podróżnik Ijon Tichy - Dzienniki gwiazdowe, Wizja lokalna, Pokój na Ziemi;
• profesor Tarantoga - Dzienniki gwiazdowe, Noc księżycowa, Powtórka;
• astronauta Pirx - Opowieści o pilocie Pirxie, Fiasko;
• konstruktorzy Trurl i Klapaucjusz - Cyberiada;
• szaleni naukowcy, nawiedzeni amatorzy - Przyjaciel, Formuła Lymphatera, Ze wspomnień Ijona Tichego I-IV, Doktor Diagoras, Prawda;
• porucznik Gregory - Śledztwo;
• astronauta Hal Bregg - Powrót z gwiazd;
• psycholog Kris Kelvin - Solaris;
• nawigator Rohan - Niezwyciężony;
• matematyk Piotr Hogarth - Głos Pana;
• astronauta Marek Tempe - Fiasko.

Poglądy filozoficzne

Prof. Małgorzata Szpakowska uważa Lema za późnego spadkobiercę postpozytywistycznego naturalizmu, z czego wynika jego charakterystyczna mizantropia , wykazująca wspólne korzenie z twórczością Przybyszewskiego i Witkacego ^[104].

Odbiór za granicą

Książki Stanisława Lema w różnych językach

Pomimo nieprzychylnej opinii o amerykańskiej literaturze science fiction - Lem uznawał ją za szmirowatą , bezmyślną, słabo pisaną i robioną bardziej dla pieniędzy niż dla idei czy rozwijania nowych form literackich^[105] - został w 1973 honorowym członkiem z prawem głosu Science Fiction Writers of America (Stowarzyszenia Amerykańskich Pisarzy Science Fiction). Takie honorowe członkostwo SFWA było nadawane autorom nie spełniającym kryteriów członka zwyczajnego (u Lema był to brak publikacji na rynku amerykańskim), a jednocześnie mile widzianym w stowarzyszeniu. Po debiucie na rynku amerykańskim, kiedy spełniał już kryteria, by być przyjętym jako normalny członek SFWA, jego członkostwo honorowe zawieszono. Niektórzy członkowie SFWA odebrali to jako naganę za jego poglądy o amerykańskim s-f^[106], tym niemniej zawieszanie członkostwa honorowego w przypadku spełnienia kryteriów członkostwa zwyczajnego było rutynową praktyką stowarzyszenia. Bez względu na to, wielu członków SFWA (w tym Ursula K. Le Guin ) protestowało przeciw takiej procedurze, a jeden z nich zaoferował nawet pokrycie opłaty członkowskiej za Lema, na co pisarz nie zgodził się^[107]. Lema zaproszono do członkostwa zwyczajnego w SFWA, ale w 1975 roku Lem to zaproszenie odrzucił^[107].

W latach 70. większość dzieł Lema (co wyróżnia go wśród innych autorów z tej części świata) została przetłumaczona na język angielski , czyniąc go najbardziej poczytnym, nie-angielskojęzycznym pisarzem science fiction^[2]. Jego książki spotkały się z bardzo dobrą opinią krytyków, do czego przyczyniły się w dużym stopniu kongenialne przekłady Michaela Kandela ^[108].

Najsłynniejszym utworem Lema, najbardziej znanym w kraju i za granicą, jest powieść fantastyczna Solaris ^[109]. Książka ta należy do ścisłego kanonu gatunku i doczekała się olbrzymiej ilości recenzji i analiz w wielu krajach. Lemowi udało się w niej stworzyć najbardziej oryginalną wizję Obcego w historii literatury s-f. Powieść tę zaadaptował do filmu rosyjski reżyser Andriej Tarkowski w 1972 roku. Film w tym samym roku zdobył Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu Filmowym w Cannes . Drugi raz powieść adaptował do filmu Steven Soderbergh w 2002 roku, z George'em Clooneyem w roli głównej.

Varia

Philip K. Dick , amerykański pisarz s-f , jeden z niewielu, o którym Lem wyrażał się pozytywnie w monografii Fantastyka i futurologia, uważał, że Lem to prowokacja komunistów, za którą kryje się grupa pisarzy działających na zlecenie partii komunistycznej, by przejąć kontrolę nad opinią publiczną. Dowodem tego miała być mnogość stylów pisarskich Lema i szeroka tematyka jego dzieł, a także nietypowe, niesłowiańskie nazwisko mogące być skrótem jakiejś tajnej komórki. P. K. Dick napisał w tej sprawie surrealistyczny donos do FBI . Postępowanie Dicka tłumaczy fakt, że w tym czasie przeżywał on załamanie nerwowe.^[110][111].

W 2001 roku ukazał się zbiór zabawnych dyktand pt. Dyktanda czyli... , które Lem dyktował siostrzeńcowi swojej żony Michałowi Zychowi w czasie wakacji w 1970 roku.

Lem jest także autorem napisanej pod koniec lat 40. satyry na Stalina pt. Korzenie. Drrama wieloaktowe oraz niedokończonej powieści detektywistycznej w stylu Chandlera , którą Lem określał jako Sknocony kryminał , powstałej pod koniec lat 50 . Oba utwory zostały odnalezione w archiwum pisarza po jego śmierci i opublikowane w 2009 roku.

Prace Lema były wykorzystywane jako podręczniki akademickie na wykładach dotyczących filozofii^[112], a teksty Cyberiady wykorzystał w swojej kompozycji Floof Esa-Pekka Salonen^[113].

Publikacje poświęcone Stanisławowi Lemowi

Lista publikacji w porządku chronologicznym:

• Ewa Balcerzak: Stanisław Lem. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1973, seria: Portrety współczesnych pisarzy polskich. 
• Piotr Krywak: Stanisław Lem. Kraków: 1974. 
• Adam Wójcik: Ambasador polskiej literatury. W: Adam Wójcik, Marek Englender: Budowniczowie gwiazd 1. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980. 
• Andrzej Stoff : Powieści fantastyczno–naukowe Stanisława Lema. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. . 
• Stanisław Lem. W: Adam Wójcik: Wizjonerzy i szarlatani 1. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987. . 
• Lem w oczach krytyki światowej. wybór i opr. Jerzy Jarzębski. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1989. . 
• Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Poznań: Wydaw. Poznańskie, 1990, seria: Science Fiction. 
• Andrzej Stoff : Lem i inni. Szkice o polskiej science fiction. Bydgoszcz: Pomorze, 1990. . 
• Ryszard Handke: Ze Stanisławem Lemem na szlakach fantastyki naukowej. Bydgoszcz: 1991. 
• Antoni Smuszkiewicz: Stanisław Lem. Poznań: Dom Wydawniczy "Rebis", 1995, seria: Czytani dzisiaj. . 
• Małgorzata Szpakowska : Dyskusje ze Stanisławem Lemem. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe i Literackie OPEN, 1996. . 
• Mariusz Leś: Stanisław Lem wobec utopii. Białystok: Towarzystwo Literackie im. A. Mickiewicza, 1998. 
• Jerzy Jarzębski : Wszechświat Lema. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2003. . 
• Stanisław Lem. Pisarz, myśliciel, człowiek. pod red. Jerzego Jarzębskiego i Andrzeja Sulikowskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2003. . 
• Izabela Domaciuk: Nazwy własne w prozie Stanisława Lema. Lublin: Wydawnictwo UMSC, 2003. . 
• Maciej Płaza: O poznaniu w twórczości Stanisława Lema. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2006. . 
• Paweł Majewski: Między zwierzęciem a maszyną. Utopia technologiczna Stanisława Lema. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2006. . 
• Maciej Dajnowski: Groteska w twórczości Stanisława Lema. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2006. . 
• Monika Krajewska: Polsko-rosyjski słownik lemowych neologizmów. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2006. . 
• Robert Stiller : Lemie! po co umarłeś?. Kraków: vis a vis Etiuda, 2006. . 
• Marek Oramus : Bogowie Lema. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2007. . 
• Wojciech Orliński : Co to są sepulki? Wszystko o Lemie . Kraków: Wydawnictwo Znak, 2007. . 
• Tomasz Lem: Awantury na tle powszechnego ciążenia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2009. . 

Adaptacje filmowe i telewizyjne

Książki, opowiadania i pomysły stanowiły podstawę wielu adaptacji filmowych^{[114][115][116][117]}, jednak Lem był znany z krytycznego do nich podejścia (wyjątkiem jest Przekładaniec z Bogumiłem Kobielą w roli głównej, do którego pisał scenariusz i którego powstawanie pilnie śledził).

• Milcząca Gwiazda (Der Schweigende Stern 1960 ) - reż. Kurt Maetzig ( NRD , Polska ). Na podstawie powieści Astronauci ;
• Wycieczka w kosmos ( 1961 ) - reż. Krzysztof Dębowski ( Polska ). Film animowany na podstawie oryginalnego scenariusza^[118];
• Bezludna planeta ( 1962 ) - reż. Krzysztof Dębowski ( Polska ). Film animowany na podstawie oryginalnego scenariusza;
• Pułapka ( 1962 ) - reż. Krzysztof Dębowski ( Polska ). Film animowany na podstawie oryginalnego scenariusza^[119];
• Ikaria XB 1 (Ikarie XB 1 1963 ) - reż. Jindřich Polák ( Czechosłowacja ). Na podstawie powieści Obłok Magellana , aczkolwiek nie jest to wspomniane w napisach końcowych;
• Profesor Zazul ( 1965 ) - reż. Marek Nowicki, Jerzy Stawicki ( Polska ). Na podstawie opowiadania III - Ze wspomnień Ijona Tichego ;
• Przyjaciel ( 1965 ) - reż. Marek Nowicki, Jerzy Stawicki ( Polska ). Na podstawie opowiadania o tym samym tytule ze zbioru Inwazja z Aldebarana ;
• Przekładaniec ( 1968 ) - reż. Andrzej Wajda ( Polska ). Na podstawie opowiadania Czy pan istnieje Mr Jones?, ale ze specjalnie napisanym scenariuszem;
• Thirty-Minute Theatre: Roly Poly ( 1969 ) - reż. Michael Hart ( Wielka Brytania ). Scenariusz odcinka serii dramatycznej na podstawie opowiadania Czy pan istnieje Mr Jones?^[120];
• Solaris (Соля́рис 1970 ) - reż. Nikołaj Nirenburg ( ZSRR ). Dwuczęściowy film TV, na podstawie powieści o tym samym tytule ;
• Cyberiada ( 1971 ) - reż. Stanisław Wohl , kier. muz. Antoni Wicherek ( Polska ). Pierwszy akt opery Krzysztofa Meyera do libretta na podstawie Cyberiady ^[121];
• Solaris (Solyaris, Соля́рис 1972 ) - reż. Andriej Tarkowski ( ZSRR ). Na podstawie powieści o tym samym tytule ;
• Opowieści o pilocie Pirxie (Pirx pilóta kalandjai 1972 ) - reż. András Rajnai ( Węgry ). Serial, na podstawie zbioru opowiadań o tym samym tytule ;
• Śledztwo ( 1973 ) - reż. Marek Piestrak ( Polska ). Na podstawie powieści o tym samym tytule ;
• Test pilota Pirxa (Дознание пилота Пиркса 1978 ) - reż. Marek Piestrak ( Polska , ZSRR - obecnie Estonia i Ukraina ). Na podstawie opowiadania Rozprawa z Opowieści o pilocie Pirxie ;
• Szpital Przemienienia ( 1978 ) - reż. Edward Żebrowski ( Polska ). Na podstawie powieści o tym samym tytule ;
• Victim of the Brain ( 1988 ) - reż. Piet Hoenderos ( Holandia ). W filmie wykorzystano m.in. opowiadanie ze zbioru Cyberiada : Wyprawa siódma, czyli o tym jak własna doskonałość Trurla do złego przywiodła;
• Wyprawa profesora Tarantogi ( 1992 ) - reż. Maciej Wojtyszko ( Polska ). Teatr Telewizji na podstawie widowiska o tym samym tytule ze zbioru Noc księżycowa ;
• Marianengraben ( 1994 ) - reż. Achim Bornhak ( Niemcy ). Na podstawie oryginalnego scenariusza;
• Śledztwo ( 1997 ) - reż. Waldemar Krzystek ( Polska ). Teatr Telewizji na podstawie powieści o tym samym tytule ;
• Solaris ( 2002 ) - reż. Steven Soderbergh ( USA ). Na podstawie powieści o tym samym tytule ;
• Ijon Tichy - gwiezdny podróżnik ( 2007 ) - reż. Randa Chahoup, Dennis Jacobsen ( Niemcy ). Sześcioodcinkowy miniserial na podstawie niektórych opowiadań z Dzienników gwiazdowych .
• 1 ( 2009 ) - reż. Zoltán Verebes (pod pseud. Pater Sparrow) ( Węgry ). Film wykorzystuje motyw nieistniejącej książki Jedna minuta (One Human Minute), której recenzję Lem zamieścił w Prowokacji .
• The Congress ( 2010 ) (w przygotowaniu) - reż. Ari Folman ( Izrael ). Adaptacja opowiadania Kongres futurologiczny będąca połączeniem filmu aktorskiego z animacją^[122].

Nagrody i wyróżnienia

• 1955 - odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi ^[123]
• 1957 - laureat Nagrody Literackiej Miasta Krakowa za całokształt twórczości ze szczególnym uwzględnieniem Czasu nietraconego ^[124]
• 1959 - odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski ^[125]
• 1965 - Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia^[126]
• 1968 - Nagroda miesięcznika „ Problemy ”^[75]
• 1970
  • odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski^[76]
  • Nagroda Ministra Spraw Zagranicznych za popularyzację polskiej kultury za granicą^[76]
• 1971
  • Członkostwo w Science Fiction Research Association^[76]
  • Nagroda „Miesięcznika Literackiego”^[76]
• 1972 - członkostwo Komisji Polskiej Akademii Nauk „Polska 2000”^[76]
• 1973 - Nagroda Literacka Ministra Kultury i Sztuki I stopnia^[90]
• 1976
  • Nagroda Państwowa I stopnia w dziedzinie literatury^[90]
  • Nagroda Europejskiego Kongresu Science Fiction EUROCON^[90]
• 1979
  • odznaczony Orderem Sztandaru Pracy II klasy^[127]
  • nagroda Przewodniczącego Komitetu do spraw Radia i Telewizji za całokształt współpracy artystycznej^[127]
  • Wielka Nagroda Literatury Detektywistycznej^[127]
• 1980
  • Nagroda miesięcznika „ Odra ”^[127]
  • Nagroda Europejskiego Kongresu Science Fiction EUROCON^[90]
• 1981 - doktorat honoris causa Politechniki Wrocławskiej ^[127]
• 1986
  • Austriacka nagroda państwowa w dziedzinie kultury europejskiej za rok 1985^[128]
  • Nagroda Fundacji im. Jurzykowskiego w Nowym Jorku^[128]
• 1991 - austriacka nagroda państwowa im. Franza Kafki w dziedzinie literatury^[99]
• 1994 - członkostwo Polskiej Akademii Umiejętności ^[99]
• 1995
  • Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego ^[99]
  • Medal międzynarodowego Stowarzyszenia Uczestników Lotów Kosmicznych^[99]
• 1996
  • odznaczony Orderem Orła Białego ^[101]
  • Nagroda Wielkiej Fundacji Kultury^[101]
• 1997
  • honorowe obywatelstwo Krakowa ^[101]
  • doktoraty honoris causa Uniwersytetu Opolskiego ( 8 grudnia )^[129]
• 1998 - doktoraty honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego ^[101], Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego^[101]
• 1999 - Nagroda Krakowska Książka Miesiąca (marzec - za książkę Bomba megabitowa )
• 2001 - Złote Berło - nagroda Fundacji Kultury Polskiej za "wyprzedzanie myślą swojego czasu"^[130]
• 2003 - doktorat honoris causa (Dr. rer. nat. h.c.) Uniwersytetu Bielefeld ( 13 listopada )^[131]
• 2005 - złoty medal Zasłużony Kulturze - Gloria Artis

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Stanisława Lema
• Stanisław Lem, "Wiara i wiedza"
• Wywiad w Polityce po 80. urodzinach