Pierwotny kształt stupy, stupa w
Sańći
w Indiach
Stupa (
sanskr.
stūpa;
język tajski
: เจติย czedi;
język laotański
that; stupa (
jap.
卒塔婆, sotoba, , kopiec, szczyt) zwana również pagodą – najprostszy typ budowli sakralnej
buddyjskiej
, rzadziej
dźinijskiej
, wywodzącej się z
Indii
. Ze względu na architekturę jest niezwykle odporna na trzęsienia ziemi. Zasadniczo funkcjonuje jako
relikwiarz
. Na terenie
Sri Lanki
ten typ budowli nosi nazwę dagoby, w
Tajlandii
- czedi, w
Indonezji
- candi, w
Bhutanie
,
Nepalu
i w
Tybecie
– czortenu, w
Mongolii
- suburganu.
Symbolika
Dla buddystów stupa jest materialną reprezentacją doskonałego oświecenia. Obrazuje przekształcenie wszystkich emocji i żywiołów w oświeconą mądrość i pięć rodzin buddów. Pierwszym etapem budowy stupy jest złożenie pod fundamentem skarbów i przedmiotów odpowiadających jej funkcji. Jeśli stupa ma pełnić np. rolę "strażnika przed złymi siłami" składa się tam oprócz złota czy srebra także białą broń. We wnętrzu stupy umieszcza się relikwie
Buddy
lub
sutry
.
Ewolucja architektoniczna
Wczesna ewolucja formy stupy
Stupa pierwotnie pełniła funkcję kopca sepulkralnego (mogilnego). Pierwsze indyjskie stupy przybierały formę półkulistej czaszy (anda) na podstawie o planie kwadratu lub koła. Wieńczył ją tzw. ganek (harmika) oraz maszt (jaszti) z parasolem (
ćhatra
) – jednym z symboli obecności
Buddy
- który z czasem przekształcił się w iglicę. Stupę zwykle otaczało kamienne ogrodzenie (wedika) z czterema ozdobnymi bramami (
torana
). Dobrym przykładem takiej wczesnej formy buddyjskiej stupy są budowle w Sanći i Bharhut. Stupy wznoszono nie tylko jako samodzielne budowle, lecz także jako
ołtarze
w obrębie
świątyń
.
Późniejsze stupy w
Azji
Południowo-Wschodniej przybrały kształt dzwonowaty, a następnie coraz bardziej się różnicowały.
Czorten
Czorten w Ladakhu, Indie północne
Czorten,
transliteracja Wyliego
mcz’od–rten (dosłownie: "miejsce dharmy") –
tybetański
odpowiednik stupy. Budowla sakralna pełniąca zwykłe funkcję
relikwiarza
. Może przybierać formę wielkich budowli, jak i małych
szkaplerzyków
.
Dagoba
Dagoba w Colombo, Sri Lanka
Dagoba (
sanskr.
dhātu garbha – relikwiarz) – typ budowli sakralnej, rodzaj monumentalnego
relikwiarza
buddyjskiego
występujący na
Cejlonie
. Stanowi odmianę
indyjskiej
stupy. Budowana głównie z cegły, w kształcie czaszy o kształcie dzwonu (anda) na podstawie z trzystopniowego tarasu, ze zwieńczeniem (harmika) w formie iglicy. Do budowli przylegają bogato rzeźbione występy (wahalkada), często zawierające relikwie.
Szczególnie ważne i czczone dagoby to budowle wokół
Anuradhapury
, w północnej
Sri Lance
.
Czedi
Shwedagon Zedi Daw w Birmie
Odmiana stupy występująca na terenie
Tajlandii
(
język tajski
: เจดีย์) i
Birmy
(
język birmański
: zedi). Nazwa pochodzi od
palijskiego
słowa
ćajtja
. Relikwie w niej umieszczone mogą być związane nie tylko z Buddą, lecz także z królami Tajlandii[1].Wat, czyli cały zespół świątynny złożony z kilku budynków, jest często swoistym uzupełnieniem dla świętej czedi[1].Główna czedi z relikwiami Buddy lub króla może być otoczona mniejszymi, w których umieszczone są relikwie słynnych mnichów lub opatów.
Na terenie samej Tajlandii wyróżnia się kilka stylów architektonicznych, które wpływają na kształt i zdobienia czedi. I tak na przykład dla stylu
Sukhothai
(XIII-XIV w.) typowa jest czedi w kształcie pąka lotosu, zaś dla stylu
Ajutthaja
(XIV-XVIII w.) - pierścieniowa iglica. Niektóre czedi wykazują wpływy khmerskie[1].
Pagoda
Pagoda japońska, świątynia
Hōryū-ji
, Nara
W Europie przyjęło się rozróżnienie stupy i pagody, jednak należy pamiętać, że pagoda jest wynikiem długotrwałej architektonicznej ewolucji i zachowuje zasadnicze funkcje stupy. Relikwie przechowywane są w pojemniku znajdującym się w górnej części iglicy[2]. Na ostateczną formę pagód chińskich wpłynęła tradycja wznoszenia wielokondygnacyjnych budowli typu lou, znanych już w starożytności. Znaleziska archeologiczne dowodzą, że pierwowzorem pagody w typie chińskim są wieże strażnicze[3].
Pagoda dodatkowo posiada rozwinięte funkcje sakralne poza zwykłymi funkcjami relikwiarza. Sama nazwa "pagoda" używana w językach europejskich jest po prostu zniekształceniem sanskryckiego terminu bhagavatī ("święta"), jednak pod względem architektonicznym cechą wyróżniającą pagody jest ich forma - poligonalnych
wież
złożonych z wielu kondygnacji podkreślonych bogato zdobionymi
daszkami
[4], często z odchylonymi ku górze narożami i ozdobnymi wspornikami. Pagody zdobione są
ornamentami
rzeźbiarskimi, złoceniami,
laką
i
polichromią
. W takiej postaci pagody pojawiają się przede wszystkim w
Chinach
,
Korei
i
Japonii
, ale występują również na indonezyjskiej wyspie
Bali
. Dla ich określenia używa się chińskiego znaku 塔,
pinyin
: tă,
język japoński
: tō,
język koreański
: 탑 t'ap, czyli po prostu wieża.
Jako materiału do budowy w dawnych Chinach używano drewna, a nawet brązu, żelaza czy porcelany. Uderzającą cechą budowli chińskich jest naśladowanie form architektury drewnianej również w pagodach kamiennych[5]. Najbardziej typowe dla Chin są jednak pagody ceglane. Wznoszono pagody zarówno z cegły suszonej, jak i wypalanej. Cegła glazurowana stosowana była do oblicówki[6]. W okresie od V do VII w. pagody osiągały wysokość 50 m. Niekiedy osiągały nawet 100 m wysokości. Najwyższa zachowana do dziś pagoda Liaodi w prowincji
Hebei
ma 82 m wysokości[6]. Pagody w Chinach budowane były na planie kwadratu lub wieloboku, zdarzały się także okrągłe. Ilość kondygnacji zgodnie z tradycją jest zawsze nieparzysta. Najstarsza zachowana pagoda ceglana znajduje się w świątyni Songyuesi w prowincji
Hunan
.
Mimo praktycznie tej samej nazwy pomiędzy pagodami chińskimi a japońskimi występują zauważalne różnice: w Chinach pagody są przeważnie murowane, natomiast w Japonii zazwyczaj drewniane, o konstrukcji zdolnej wytrzymać częste w tym kraju trzęsienia ziemi. W Japonii najczęściej występują pagody trzy- lub pięciokondygnacyjne (
jap.
: sanjū no tō lub gojū no tō), jednak sporadycznie budowano także wyższe: siedmio-, a nawet dziewięciokondygnacyjne.
Jednakże z drugiej strony w tejże Japonii, niezależnie od pagody, będącej ważną i o pokaźnych wymiarach budowlą stanowiącą część kompleksu świątynnego, występują również wolno stojące tradycyjne stupy, istnieje również pojęcie tzw. gorintō, tzw. "stupy pięciu elementów" o niewielkich rozmiarach, mniej więcej wysokości dorosłego człowieka, nieco przypominającej tybetańskie czorteny.
W językach europejskich terminem "pagoda" określa się niekiedy także wysmukłe stupy w stylu południowym (
Cejlon
,
Birma
,
Tajlandia
itd.).
Najbardziej znane stupy/pagody znajdują się w:
Forma pogody pojawiła się w XIX w. także w europejskiej architekturze ogrodowej, przede wszystkim w stylu
chinoiserie
, np. w Brukseli, we Wrocławiu itd.
Wraz z rozwojem buddyzmu w
Polsce
wybudowano do tej pory kilka stup. Dwie największe - Stupa Cudów i Stupa Oświecenia znajdują się Buddyjskim Ośrodku Medytacyjnym w Kucharach koło
Drobina
(ok. 100 km od
Warszawy
).
Bibliografia
- Tajlandia, Wydawnictwo Wiedza i Życie, Warszawa 1999
Linki zewnętrzne
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Tajlandia, Wydawnictwo Wiedza i Życie, Warszawa 1999
- ↑ The Illustrated Guide to Japan Culture and Tradition
- ↑ Edward Kajdański: Architektura Chin str 77
- ↑
pagoda
- ↑ Künstler: Sztuka Chin str 187 i 244
- ↑ 6,0 6,1 Edward Kajdański: Architektura Chin str 24
Nie znaleziono szukanej frazy! Poniżej znajduje się fraza najbardziej przypominająca szukaną.
