Szczepionka – preparat pochodzenia biologicznego, zawierający żywe, o osłabionej zjadliwości (
atenuowane
) lub zabite drobnoustroje chorobotwórcze lub fragmenty ich struktury, czy metabolity; stosowany w celu wywołania
odpowiedzi immunologicznej
(odporności poszczepiennej – sztucznej czynnej).
Wykorzystanie szczepionek
W lecznictwie, szczepionki stosuje się w celach profilaktycznych (zapobieganie chorobom, np.
odra
,
gruźlica
) oraz leczniczych (zwalczanie chorób, np.
pryszczyca
).
Szczepionki dzielimy na:
- szczepionki swoiste – zapobiegające konkretnym jednostkom chorobowym (
bruceloza
,
wścieklizna
,
ospa
)
- szczepionki nieswoiste – zwiększające poziom ogólnej odporności (np. preparat Panodina lub Wetastymina)
Pochodzenie szczepionek
Drobnoustroje używane do produkcji szczepionki pochodzą z izolowanych szczepów o ustalonych właściwościach – o zmniejszonej zjadliwości – atenuowane (np. na drodze wielokrotnych pasaży), zabite lub niechorobotwórcze dla gatunku biorcy, np. człowieka (szczepionka
BCG
przeciw gruźlicy, wytworzona ze szczepu prątków atakujących
bydło
). W celu uśmiercania zarazków wykorzystywanych w szczepionkach używa się zazwyczaj wysokiej temperatury, środków chemicznych (
fenol
,
alkohol
) lub
promieniowania jonizującego
. Szczepienia wykonuje jednorazowo lub z powtórzeniem w celu uzyskania większego miana przeciwciał w surowicy (tzw. booster effect – dosł. efekt wzmacniacza).
Typy szczepionek
- klasyczne:
- szczepionki nowej generacji:
- żywe atenuowane patogeny zmodyfikowane genetycznie (najczęściej
delecja
)
- podjednostkowe – antygen danego patogenu na większym nośniku. Przykład: antygen Haemophilus influenzae na cząsteczce difosforybozylofosforanu (PRPP)
- z czystego DNA "wbijana" w komórki szczepionego – słaba odpowiedź
limfocytów
TC
- w roślinach zakażonych genetycznie modyfikowanymi bakteriami produkującymi antygen patogenu – brak kontroli dawki antygenu, niestabilność bakterii (możliwe mutacje).
Szczepionki skojarzone
Aktualnie coraz częściej stosuje się szczepionki, które uodparniają przed kilkoma chorobami – są to tzw. szczepionki skojarzone (wieloważne). Przykładem takiej szczepionki jest Di-Per-Te przeciw błonicy,
tężcowi
i krztuścowi. Ponadto takie szczepionki dają wyższą odporność niż antygeny podane osobno[].
Szczepionki poliwalentne
Zawierają kilka serotypów (podtypów) tego samego gatunku drobnoustrojów (Np. szczepionka przeciwko grypie) lub zawierają jeden gatunek drobnoustroju, ale kilka serotypów (Np. szczepionka przeciwko brodawczakowi ludzkiemu) może być dwu- lub czterowalentna. Szczepionki poliwalentne uodparniają przeciwko jednej chorobie.
Szczepionki monowalentne
Zawierają jeden gatunek drobnoustroju lub antygeny z drobnoustroju jednego rodzaju. Szczepionki te uodparniają przeciwko jednej chorobie. Np. szczepionka przeciwko tężcowi.
Odporność poszczepienna
Odporność poszczepienna jest odpornością czynną, tzn. po immunizacji antygenem w organizmie biorcy powstają
przeciwciała
; inaczej niż w przypadku podania gotowych przeciwciał w postaci
surowicy
(odporność bierna).
Odporność poszczepienna utrzymuje się od kilku tygodni do kilku lat, w zależności od:
- rodzaju szczepionki (atenuowana, żywa, zabita),
- ilości przebytych szczepień (rewakcynacja),
- stanu ogólnego biorcy w chwili szczepienia (zarobaczenie, infekcje, kondycja), itp.
Drogi podania szczepionek
Większość szczepionek podawana jest w postaci zastrzyku, lecz są także takie, które aplikuje się doustnie (przeciw
poliomyelitis
). Można szczepić drogą wziewną – rozpylając szczepionkę do nosa (przeciw grypie). Przeciwko ospie prawdziwej szczepiono (do 1980 roku, aktualnie nie są prowadzone powszechne szczepienia) przy pomocy skaryfikatora, czyli przyrządu do zadraśnięcia naskórka (
skaryfikacji
) lub cienkiej igły, którą uciskano wielokrotnie powierzchnię skóry.
Przeciwwskazania do szczepień
- zaburzenia odporności przy szczepionkach atenuowanych – ale nie zakażenie HIV
- ostre choroby zakaźne
- ostre choroby z temp. > 38–38,5 °C
- okres zaostrzenia choroby przewlekłej
- alergie na składniki szczepionki
- ciąża (dotyczy głównie pierwszego trymestru, przede wszystkim szczepionki atenuowane, głównie przeciw różyczce)
Powikłania szczepionek
Zdarza się, że po zaszczepieniu pojawiają się
niepożądane odczyny poszczepienne
.
Szczepionki zawierające
mertiolat
jako konserwant budzą u niektórych ludzi podejrzenia co do ich potencjalnej szkodliwości, jednak
WHO
oficjalnie dementuje takie obawy[1].
Program obowiązkowych szczepień ochronnych
W Polsce szczepień obowiązkowych dokonuje się do ukończenia 19. roku życia i u osób szczególnie narażonych (m.in. uczniów i studentów kierunków medycznych, osób wykonujących zawody medyczne, osób przygotowywanych do niektórych zabiegów medycznych, etc.) oraz w okolicznościach uwarunkowanych sytuacją epidemiologiczną. Szczepienie musi być poprzedzone lekarskim badaniem kwalifikacyjnym. /Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (
[1]
); Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wykazu obowiązkowych szczepień ochronnych oraz zasad przeprowadzania i dokumentacji szczepień (
[2]
); (
[3]
)/
Główny Inspektorat Sanitarny
(
[4]
) ma obowiązek wprowadzania tzw. Programu Szczepień Ochronnych (
Program obowiązkowych szczepień ochronnych
) na każdy rok. Lista ta zawiera spis szczepień obowiązkowych i zalecanych.
Historia szczepień[2]
Szczepienia a religie
Świadkowie Jehowy
obecnie nie wyrażają żadnego sprzeciwu wobec szczepień. Od lat 20. szczepienia były odrzucane przez to wyznanie podobnie jak transfuzje krwi. Z początkiem lat 50. pogląd ten zarzucono i wybór dotyczący szczepienia pozostawiono każdemu wierzącemu do własnego osądu.
Przypisy
Zobacz też
