Służba Cywilna Narodu (SCN) – konspiracyjna organizacja cywilna obozu narodowego na ziemiach polskich podczas okupacji niemieckiej.

Geneza i powstanie

Powstanie SCN było związane z rozłamem w Narodowej Organizacji Wojskowej na tle scalenia z Armią Krajową , kiedy w połączeniu z Związkiem Jaszczurczym i innymi mniejszymi organizacjami konspiracyjnymi o charakterze narodowym powstały Narodowe Siły Zbrojne . W wyniku przekształcenia i powiększenia Komisariatu Cywilnego ZJ poprzez dokooptowanie secesjonistów ze Stronnictwa Narodowego w IX 1942 r. utworzono SCN. Na jej czele stanął dr Kazimierz Gluziński z ZJ ps. "Franciszek Górnicki", a jego zastępcą został Stanisław Froelich z SN ps. "Hieronim Rudzki". W SCN, podobnie jak w jej politycznym organie zwierzchnim – Tymczasowej Narodowej Radzie Politycznej , obowiązywała zasada utrzymania równowagi ilościowej między członkami Grupy Szańca i SN. SCN starała się w początkowym okresie działalności być ciałem neutralnym, ale szybko nastąpiło jej upolitycznienie.

Struktura organizacyjna

Podstawową komórką SCN był wydział. Istniały też komórki wyższego rzędu w postaci grup wydziałów z kierownikiem na czele, które łączyły merytorycznie pokrewne wydziały. Podstawowa praca odbywała się na poziomie wydziałów i w komitetach na poziomie Grup Wydziałów. Na czele SCN stał kierownik, a jego organem doradczym była rada kierowników Grup Wydziałów oraz szef Wydziału Organizacyjnego (sekretariatu). Sekretarzem (sekretarz generalny) był mgr inż. Tadeusz Skarzyński ps. "Malarski", "Farbiarz", "Bończa", "Olsza". SCN składała się z 19 wydziałów zgrupowanych w 4 tzw. Grupach:

• Grupa Gospodarcza (kierownik – dr inż. Stefan Nowicki ps. "Rogala") – Wydziały: Finansowy, Przemysłowy, Handlowy, Rolniczy, Statystyczny i Biuro Planowania;
• Grupa Wychowania Narodowego (kierownik - prof. Ludwik Jaxa-Bykowski z SN) – Wydziały: Wyznań Religijnych, Oświaty i Kultury;
• Grupa Techniczna – Wydziały: Robót Publicznych, Komunikacji i Telekomunikacji;
• Grupa Prawno-Administracyjna (kierownik Stanisław Kasznica z ZJ) –Wydziały: Prawny (kierownik – Witold Bayer), Zachodni (kierownik – Lech Neyman ps. "Witold Górnicki", "Domarat"), Wschodni i Szefostwo Administracji (kierownik – prof. Stanisław Kasznica ps. "Łużycki")

oraz Wydziały niezależne: Organizacyjny (kierownik – Jerzy Olgierd Iłłakowicz ps. "Michał Zawisza"), Zdrowia (kierownik – dr Tadeusz Miłaszewski) i Społeczny – bezpośrednio podległe kierownikowi SCN.

Struktura SCN wynikała z podziału rzeczowego. Przy Grupie Prawno – Administracyjnej działały dwa komitety: Administracyjny i Ustawodawczy. Zadaniem tego drugiego było nadawanie jednolitej i skoordynowanej formy gotowych projektów, całemu dorobkowi koncepcyjnemu SCN. Przy Grupie Gospodarczej działał Komitet Ekonomiczny, przy Grupie Wychowania Narodowego – Komitet Wychowania Narodowego, a przy Grupie Technicznej – Komitet Techniczny.

SCN posiadała także 6 delegatur terenowych: Kielce , Kraków , Lublin , Lwów (podlegały Szefostwu Administracji) oraz Śląsk i Pomorze – Mazury (podlegały Wydziałowi Zachodniemu). Kierowali nimi komisarze cywilni lub kierownicy organizacyjni. Podstawą działalności SCN był powiat.

Działalność SCN skupiona była jednak głównie w Warszawie . W jej składzie pracowało kilka tysięcy specjalistów z różnych dziedzin życia politycznego, społecznego i gospodarczego, którzy nie zawsze byli związani z obozem narodowym.

Organem prasowym SCN było pismo "W Służbie Narodu" wydawane w latach 1943 – 1944 .

Działalność SCN

Praca odbywała się w dwóch zasadniczych kierunkach: programowo-politycznym i działania bezpośredniego. W pierwszym przypadku wypracowywano program na moment odzyskania niepodległości przez Polskę , program na pierwsze 3 lata i program 15-letni. Natomiast w ramach działania bezpośredniego zajmowano się bieżącymi zagadnieniami czasu okupacji, jak tajnym szkolnictwem, czy przygotowywaniem kadr administracyjnych i służb bezpieczeństwa na wypadek zakończenia wojny. W tym celu opracowano szczegółowe instrukcje dla starostów, którym miały podlegać oddziały policyjne zwane Obroną Narodową – przeszkolono dla nich ogółem ok. 10 tys. ludzi. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa w ten sposób miano zorganizowanych ok. 70% powiatów. Jednocześnie w ramach prac Wydziału Zachodniego przygotowywano kadry administracji dla powiatów w województwach zachodnich i tzw. Ziemiach Odzyskanych, które planowano zająć po zakończeniu wojny.

Stosunki z Delegaturą Rządu na Kraj

Działalność SCN pokrywała się w wielu dziedzinach z komórkami Delegatury Rządu. W XII 1942 r. Delegat Rządu na Kraj, prof. Jan Piekałkiewicz zwrócił się do K. Gluzińskiego o podporządkowanie sobie SCN. Powoływał się przy tym na przekazanie w X 1940 r. dorobku poprzedniczki SCN, tj. Komisariatu Cywilnego ZJ na ręce wcześniejszego Delegata Rządu, Cyryla Ratajskiego . Tym razem jednak K. Gluziński odmówił. Doszło jedynie do rozmów dotyczących organizacji służby bezpieczeństwa między kierownikiem Szefostwa Administracji SCN S. Kasznicą i dyrektorem Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu Tadeuszem Mikłaszewskim – najprawdopodobniej bez skutku. Mimo braku formalnego porozumienia wspólne prace, w odniesieniu do ziem wcielonych, prowadzono jednak na Pomorzu, Kujawach i w Warszawie. SCN krytycznie oceniała pracę Delegatury Rządu, pomijanie przez nią swojego dorobku i kadr, obsadę stanowisk według klucza partyjnego, brak utworzenia jednolitego sądownictwa podziemnego, czynnej walki z anarchią i szerokiej akcji antykomunistycznej, jednego z głównych celów politycznych obozu narodowego.

Dorobek programowy

SCN opowiadała się za:

• odbudową niepodległego państwa polskiego w przedwojennych granicach, ale z nową granicą zachodnią na linii rzek Odra i Nysa Łużycka oraz Prusami Wschodnimi ,
• konfederacją państw Europy Środkowo-Wschodniej pod przewodnictwem Polski,
• utworzeniem Katolickiego Państwa Narodu Polskiego z narodowym ustrojem parlamentarnym i silnymi kompetencjami Senatu ,
• decentralizacją administracji oraz rozbudową samorządu terytorialnego i zawodowego,
• wychowaniem chrześcijańsko-narodowym,
• narodowym samorządem gospodarczym z ograniczonym prawem własności i parcelacją ziemi dla najuboższych chłopów,
• solidaryzmem narodowym przeciwstawianym podziałom klasowym,
• wysiedleniem Żydów i Niemców, dla których nie przewidywano "możliwości asymilacji".

Kwestia Ziem Zachodnich

Plany SCN zakładały na odzyskanych ziemiach m.in. eliminację administracji niemieckiej oraz likwidację skutków germanizacji. Zorganizowanie terenów zachodnich i tzw. Ziem Uzyskanych było zadaniem niezmiernie trudnym. Sprawami przygotowania administracji i kadr do objęcia stanowisk na Pomorzu, Śląsku i Mazurach zajmował się Wydział Zachodni. Jego kierownik L. Neyman był autorem prac: "Szaniec Bolesławów" (1941) i "Likwidacja niemczyzny na ziemiach zachodnich", wydanej przez Wydział Zachodni SCN. Zawierała ona instrukcję dla przyszłej administracji ziem zachodnich i program eliminacji elementu niemieckiego z terytorium powojennego państwa polskiego. Propaganda ZJ i NSZ oraz pionów cywilnych KC i SCN, wielokrotnie poruszała problem granicy zachodniej. Jednym z podstawowych wydawnictw prezentujących tę kwestię była książka L. Neymana: "Dziedzictwo Piastów. Rzecz o polskiej granicy zachodniej" (rozszerzona i przeredagowana wersja "Szańca Bolesławów"), wydana w Warszawie w 1944 r. Autor przeprowadził w niej analizę historyczną ziem zachodnich oraz określił rolę ekonomiczną, jaką mogą one spełnić w rozwoju Polski powojennej. Wysunął również postulat nadania właściwego oblicza ludnościowego tzw. Ziemiom Uzyskanym poprzez:

• 1. Odzyskanie elementu tzw. "skradzionych dusz", tj. ludności polskiej mówiącej po niemiecku i powierzchownie zniemczonej, na skutek zerwania jej z macierzą.
• 2. Wysiedlenie bądź zlikwidowanie ludności niemieckiej.
• 3. Skierowanie nadmiaru ludności z rolniczych terenów przeludnionych na Ziemie Uzyskane.
• 4. Szeroką akcję reemigracyjną, dotycząca zwłaszcza wychodźstwa naszego w Niemczech Zachodnich, Francji i Rosji Sowieckiej, uwieńczoną osiedleniem reemigrantów na Ziemiach Uzyskanych.

Zarządzeniem z 1 III 1944 r. dr K. Gluziński zalecił pracę "Dziedzictwo Piastów" do rozpowszechnienia w SCN.

Zakończenie działalności SCN

Na początku 1944 r. rozpoczęły się w ramach SCN procesy dezintegracyjne związane z coraz silniejszym przekonaniem o zajęciu ziem polskich przez Armię Czerwoną , co czyniło bezsensowną jej dalszą działalność. Ostatecznie SCN zaprzestała swojej działalności latem tego roku, co było wynikiem rozłamu w NSZ na tle scalenia z AK. Jeszcze 20 VII 1944 r. S. Kasznica, szef Administracji Ogólnej SCN, wydał "Zarządzenie Ewakuacyjne dla Komisarzy Cywilnych Okręgów". Nakazał w nim ewakuację zagrożonej wytępieniem ludności polskiej z Małopolsce Wschodniej i z ziemi wileńskiej, na tereny na zachód od Sanu i Bugu oraz linii Grodno – Brześć . Razem z ludnością ziemi lwowskiej miał wycofać się aparat SCN Okręgu. Polecono także, aby Komisarze Cywilni: Okręgu Lwowskiego oraz przy Okręgach NSZ XIII i II, wyznaczyli p.o. Komisarza Lwowskiego oraz Komisarza wileńskiego, poleskiego i nowogródzkiego spośród ludzi maksymalnie zabezpieczonych przed ewentualnymi represjami wkraczających wojsk sowieckich w celu zorganizowania nowej administracji podziemnej i utworzenia bojowych oddziałów Obrony Narodowej (służba bezpieczeństwa SCN) z zadaniem "tępienia zamachami dygnitarzy sowieckich". Ponadto Komisarz Cywilny przy Okręgach NSZ XIII i II miał wyznaczyć p.o. Komisarza Cywilnego Prus Wschodnich , celem dania ochrony Mazurom na wypadek, gdyby byli przez Rosjan traktowani na równi z Niemcami (ewakuacja Mazurów na południe, w rejon II Okręgu NSZ). Wiele uwagi należało również poświęcić ochronie narażonych na represje działaczy narodowych, znanych ze swojej działalności antykomunistycznej. Według wcześniejszych postanowień Pomorze i Poznańskie stanowiły terytorium, przez które miały przebiegać szlaki ewakuacyjne działaczy i oddziałów narodowych. Na terenach tych Komisarze Cywilni mieli przygotować kadry administracji, które byłyby bazą (zaopatrzenie, łączność, kwatermistrzostwo) dla przybywających z Polski centralnej oddziałów NSZ. Komisarze Cywilni Okręgów Śląsk, Pomorze i Poznań mieli przyśpieszyć organizowanie ekip wyjazdowych członków Komisariatów Okręgów Zachodnich aby z chwilą przełamania granicy tzw. Reichu, przeszły one na ziemie zachodnie, ułatwiając "akcję ewakuacyjną i przygotowując administrację Polską na moment odrodzenia Państwowości Polskiej". Dużo uwagi przywiązywano do rozbudowy w powiatach Obrony Narodowej dla likwidowania elementów wywrotowych, walki z okupantem sowieckim oraz zdrajcami sprawy polskiej "na wypadek, jeśli Rosja, korzystając z tego, że oddziały jej znajdują się na terenie Polski, będzie próbowała decydować o naszych sprawach wewnętrznych, mordować wrogów doktryny komunistycznej, utwierdzać rządy quasi polskie od niej uzależnione, stawiać nas wobec faktów dokonanych w sprawach granicznych". W dniu 9 VIII 1944 r. T. Gluziński, który opuścił Warszawę, został przewodniczącym Rady Politycznej NSZ – Zachód, politycznego kierownictwa nad oddziałami skoncentrowanymi w Kieleckiem.