Tomasz Zan, część rysunku R.Żukowskiego (1825—1855)

Tomasz Zan (ur. 21 grudnia 1796 w Miasocie koło Mołodeczna , zm. 19 lipca 1855 w Kochaczynie pod Orszą ) – polski poeta, badacz minerałów i przyrodnik. Syn Karola Zana - wnuk Tomasza Zana (burmistrza Radoszkowicz ).

Nauki pobierał w gimnazjum w Mińsku (przez 5 lat od 1807 r.) i Mołodecznie, następnie studiował w Wilnie od 1815 roku. Mieszkał u Kazimierza Kontryma - był "wychowawcą" jego syna. Na egzaminach wstępnych na Uniwersytet Wileński poznał Adama Mickiewicza. Nie zdał do Seminarium Nauczycielskiego – studiował na wydziale matematyczno-fizycznym.

Współzałożyciel Towarzystwa Filomatów powstałego w dniu 1.10.1817 – przewodniczący wydziału matematyczno-fizycznego towarzystwa, w 1820 założyciel Związku Promienistych , w latach 1820 - 1823 prezes Zgromadzenia Filaretów , członek Towarzystwa Szubrawców . W maju 1821 r. na zaproszenie Jana Chodźko został przyjęty do wileńskiej loży "Szkoła Sokratesa".

W latach 1824 - 1837 przebywał na zesłaniu. Skazano go na rok ciężkiego więzienia w Orenburgu . W 1829 został asystentem Aleksandra von Humboldta – pod kierunkiem którego wykonywał badania meteorologiczne . Założył (wspólnie z Aleksandrem Chodżko ) w Orenburgu muzeum historyczno-przyrodnicze Z kolekcją eksponatów geologicznych. W 1831 – na zlecenie władz – zorganizował wyprawę naukową w stepy Kirgistanu (nazywany był poszukiwaczem kamieni) i na Ural . Znalazł pola złotonośne po wschodniej stronie gór Uralu. Sporządzona przez Zana mapa geologiczna i prace o złożach minerałów pozostały w rękopisach w archiwach Orenburga.

W latach 1837-1841 przebywał w Petersburgu – pracował w Instytucie Geologicznym jako bibliotekarz. W 1841 powrócił do Wilna – pracował w Głównym Urzędzie Korpusu Inżynierów Górniczych. W 1846 ożenił się z Brygidą Świętorzecką, z którą miał czterech synów: Wiktora, Abdona (ur. 30.7.1849), Klemensa (ur. 23.11.1852) i Stanisława. Abdon (właściciel Poniemunia) został zastrzelony w niewyjaśnionych okolicznościach na grobie ojca. Klemens był adwokatem w Wilnie – konspiratorem związanym z rosyjską "Ziemią i Wolą". Został zastrzelony przez carską Ochranę (w pociągu w okolicach Wilna). Autor jambów imieninowych, trioletów , ballad (m.in. Cyganka) sielanek , elegii (m.in. Pożegnanie, które wg tradycji przyczyniło się do porzucenia przez Mickiewicza klasycystycznego sposobu pisania). Pisał również utwory satyryczne, wśród których najbardziej znany jest poemat heroikomiczny Zgon tabakiery ( 1817 - 1818 ).

Tomasz Zan zmarł na zapalenie opon mózgowych w Kochaczynie, a pochowany został w Smolanach niedaleko miasta Orszy , gdzie spoczywa również jego żona (zm. 25 sierpnia 1900) oraz synowie Abdon i Stanisław (zmarły w niemowlęctwie w 1854).

Jego prawnukami byli Helena Stankiewicz , "Pani na Berżenikach", działaczka społeczna, autorka wspomnień i wierszy oraz Tomasz Zan , konspirator i żołnierz AK . Jego wnuczką była Kazimiera Iłłakowiczówna .

Bibliografia