Tramwaj typu 116Nd w Bytomiu

Tramwaj (z ang. tram way - linia tramwajowa, tram - tramwaj) – lekki pojazd szynowy służący do transportu miejskiego . Może poruszać się zarówno w ruchu mieszanym, po szynach wbudowanych w jezdnię, jak i po wydzielonych torowiskach , również z odcinkami całkowicie bezkolizyjnymi lub podziemnymi. Tramwaje są krótsze i lżejsze, niż tradycyjne pociągi , a ich konstrukcja przystosowana jest do poruszania się po mieście, niemniej wiele rozwiązań w zakresie wykorzystywanych technologii i infrastruktury jest bardzo podobnych. Niektóre tramwaje przystosowane są do poruszania się po klasycznej sieci kolejowej - są to tzw. tramwaje dwusystemowe . Sieć tramwajowa obejmuje najczęściej obszar pojedynczego miasta. Spotykane są jednak sieci obsługujące zarówno obszary podmiejskie, jak i duże aglomeracje.

Obecnie tramwaje napędzane są (z nielicznymi wyjątkami) wyłącznie silnikami elektrycznymi . Prąd dostarczany jest z sieci trakcyjnej , a niekiedy także z trzeciej szyny^[1] lub akumulatorów^[2][3]. Dawniej używano również tramwajów konnych , parowych lub spalinowych , jak również systemów z napędem stacjonarnym ( San Francisco ), wagonów akumulatorowych lub napędzanych silnikami pneumatycznymi.

Etymologia

Słowa tram oraz tramway wywodzą się ze Szkocji , gdzie pierwotnie (ok. 1500 roku) oznaczały rodzaj wagoników używanych w kopalniach węgla oraz dróg, po których one się poruszały. Wywodzą się prawdopodobnie ze średnioflamandzkiego słowa tram tłumaczonego jako "uchwyt taczek, belka, szczebel", którego pochodzenie jest nieznane. Pierwsze pojawienie się tego słowa we współczesnym znaczeniu datowane jest na rok 1860 , zaś zwrotu "wagon tramwajowy" - na 1873 ^[4].

W języku polskim słowo pojawiło się wraz z budową pierwszych linii tramwaju konnego jako bezpośrednia kalka z języka angielskiego^[5]. Przez długi czas funkcjonowało równoległe określenie "miejska kolej konna", a później "miejska kolej elektryczna" - można je spotkać w dokumentach oraz nazwach przedwojennych spółek tramwajowych.

Słowo tramway zostało też zapożyczone z angielskiego do wielu innych języków, jednak w samej Wielkiej Brytanii oraz Stanach Zjednoczonych znacznie częściej używa się nazw trolley, trolleycar oraz streetcar. Ponadto sieci szybkiego tramwaju są określane terminem light rail (ang. lekka kolej).

Historia

Powstanie sieci tramwajowych

Na świecie

Pierwsza linia kolejowa określana mianem "tramwaju", Swansea and Mumbles Railway, została otwarta w 1804 roku w Wielkiej Brytanii i służyła do transportu węgla oraz rudy żelaza . Transport pasażerski został uruchomiony w roku 1807 . W tym czasie słowo tram oznaczało jeszcze wagoniki kopalniane, zaś sama linia zaliczana jest w późniejszych brytyjskich publikacjach zarówno do linii kolejowych, jak i tramwajowych.

Pierwszy tramwaj miejski pojawił się za sprawą inżyniera Johna Stephensona w Nowym Jorku w 1832 roku^[6]. Wagoniki były ciągnięte przez konie po szynach zabudowanych w ulicy. W 1835 roku otwarta została pierwsza linia tramwajowa w Nowym Orleanie , dając zaczątek najstarszej, funkcjonującej nieprzerwanie sieci tramwajowej świata^[7]. Od lat 60. XIX w. tramwaje rozpowszechniły się w Europie , w tym czasie też we Francji pojawiły się pierwsze tramwaje parowe (wagony tramwajowe ciągnął parowóz o całkowicie obudowanym, przystosowanym do ruchu w mieście nadwoziu). W 1879 r. w Nantes inż. Mękarski zbudował system tramwajowy oparty o wagony wyposażone w zbiorniki sprężonego powietrza (uzupełnianego na stacjach krańcowych) napędzającego silniki pneumatyczne ; tramwaje te kursowały tam przez 34 lata.

Tramwaj konny z roku 1885 w Berlinie	Tramwaj parowy z lat 80. XIX w. na ulicach Brna	Tramwaje na skutej lodem Newie w Sankt Petersburgu na przełomie XIX i XX w.	Zabytkowy tramwaj Brožík/Zeman/Křižík z 1899 roku w Pilznie ( Czechy ) – jeden z najstarszych czynnych tramwajów elektrycznych

W Polsce

Na terenie obecnej Polski pierwszą linię tramwaju konnego uruchomiono w 1866 w Warszawie , służyła do komunikacji między dworcami kolejowymi. W 1873 powstała pierwsza linia w Gdańsku , w 1877 we Wrocławiu , w 1879 w Szczecinie , w 1880 w Poznaniu oraz w 1882 w Krakowie . W Sopocie prywatny tramwaj konny ruszył 1 maja 1884 , przetrwał do początku XX wieku. W następnych latach linie tramwajów konnych były uruchamiane w kolejnych miastach, zaś ostatnim miastem otwierającym sieć tego typu tramwaju był Kostrzyn nad Odrą w roku 1903 .

Tramwaj elektryczny

Na świecie

Pierwszy eksperymentalny tramwaj elektryczny skonstruowany przez Wernera Siemensa uruchomiono w Groß-Lichterfelde (obecnie dzielnica Berlina ) w 1881 , zaś do wybuchu I wojny światowej prawie wszystkie sieci tramwajowe zelektryfikowano.

W Belgii powstała sieć tramwajów regionalnych obejmująca cały kraj. W Niemczech tramwaje stały się bardzo popularne (w 1936 r. przewiozły 2,6 mld pasażerów), również w wielu małych miastach – tramwaj stanowił symbol wielkomiejskiego statusu. W Wlk. Brytanii powstawały tramwaje piętrowe, do dziś jeżdżące jedynie w uzdrowisku Blackpool .

Do końca II wojny światowej w USA istniała rozbudowana sieć tramwajów podmiejskich i miejskich, umożliwiająca przejazd ogromnych odległości, np. z Nowego Jorku do Bostonu . Już w latach trzydziestych dawała się odczuć konkurencja autobusów i indywidualnej komunikacji, czemu przejściowo zaradzono, wprowadzając cechujące się bardzo dobrym przyspieszeniem i wysoką prędkością maks., a także wyposażone w hamulce szynowe wagony jednokierunkowe typu PCC (stanowią one wzorzec większości wagonów używanych obecnie w Polsce).

W Polsce

Tramwaje elektryczne po raz pierwszy pojawiły się na ulicach Wrocławia w 1893 , następnie w 1894 we Lwowie (pierwszy w monarchii austro-węgierskiej , uruchomiony z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej ), kolejne w 1895 w Bielsku i Elblągu , w 1896 w Bydgoszczy , Gdańsku i Grudziądzu , w 1897 w Szczecinie i Zgorzelcu , w 1898 na Górnym Śląsku , w Legnicy , Łodzi (pierwsze w Królestwie Polskim), Poznaniu , Słubicach i Wałbrzychu , w 1899 w Toruniu i Gorzowie oraz w 1901 Krakowie .

Najbardziej rozległą sieć tramwajową posiada obecnie konurbacja miast górnośląskich . Pierwotna sieć linii tramwajów górnośląskich o trakcji parowej i unikalnej szerokości toru 785 mm powstała staraniem spółki Oberschlesische Dampfstrassenbahnen w 1894 r., łącząc Piekary Śląskie z Bytomiem i Bytom przez Królewską Hutę ( Chorzów ), Świętochłowice -Lipiny, Rudę i Zabrze z Gliwicami . W 1896 w sieć włączono dzisiejsze miasta Katowice i Siemianowice Śląskie . W 1898 r. linie zostały zelektryfikowane. W Bytomiu i Katowicach z początkiem XX w. zbudowano ponadto normalnotorowe linie tramwajowe. W okresie międzywojennym rozpoczęto unifikację i łączenie sieci (tory wąskie przekuwano na normalne). Ostatnią linią tramwaju 785 mm była przebudowana w 1952 r. trasa linii 12 Chorzów - Siemianowice Śląskie .

Kolejnymi miastami uruchamiającymi linie tramwajów elektrycznych na ziemiach polskich była Jelenia Góra ( 1900 ), Kraków (szerokość toru 900 mm od 1901 , a od 1913 1435 mm), Gubin ( 1904 ), Olsztyn ( 1907 ), Warszawa (szerokość toru 1525 mm od 1908 , a od 1946 1435 mm) i Słupsk ( 1910 ).

W 1911 r. oddano do użytku linię tramwajową w Cieszynie (zlikwidowana w roku 1921 po podziale miasta między Polskę i Czechosłowację ). W tym samym roku, co w Cieszynie ( 1911 ), linie tramwaju elektrycznego uruchomiono w Tarnowie i Koszalinie .

W późniejszym okresie otwarto linie w Inowrocławiu ( 1912 ) i Kostrzynie nad Odrą ( 1925 ) oraz Zagłębiu Dąbrowskim . Warto wspomnieć, że w granicach Polski znalazła się także na krótko po aneksji Zaolzia sieć tramwajowa o szerokości toru 760 mm obsługująca Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie . W 1946 roku tramwaje dotarły z Gdańska do Sopotu .

Najnowsza sieć tramwajowa powstała w Częstochowie w 1959 .

Tramwaj w Krakowie, 1916 rok	Tramwaj konny w Gdańsku, XIX wiek	Tramwaj w Łodzi, rok 1900	Tramwaje w Bielsku-Białej, 1909 rok

Faza likwidacji tramwajów

Na świecie

Po II wojnie światowej , w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX w., w USA rozpoczęła się masowa likwidacja linii tramwajowych. Było to spowodowane z jednej strony gwałtownym wzrostem zamożności i relatywnym spadkiem cen samochodów osobowych , które zmniejszyły drastycznie zapotrzebowanie na lokalny transport publiczny, a z drugiej strony polityką transportową wielu miast i stanów, których władze uznały utrzymywanie transportu tramwajowego za przeżytek. W wielkich miastach transport tramwajowy, jak wówczas twierdzono, zajmujący zbyt wiele miejsca i blokujący ruch innych pojazdów, został zastąpiony metrem i liniami autobusowymi.

Do upadku ogromnej liczby systemów tramwajowych przyczyniła się firma General Motors wspólnie z niektórymi koncernami paliwowymi i produkującymi ogumienie. Korporacje te powołały do życia spółkę Narodowe Linie Miejskie (ang. National City Lines). Nieoficjalnym celem powołania spółki było wykupienie wszystkich linii tramwajowych w USA i zastąpienie ich autobusami , a przede wszystkim usunięcie alternatywy dla samochodów. Nie zawsze przejmowanie spółek tramwajowych było przeprowadzane zgodnie z prawem. W roku 1949 firmie General Motors udowodniono nielegalne działania monopolistyczne i ukarano grzywną w wysokości 5000 dolarów za każde przejęte przedsiębiorstwo, co było niewspółmiernie niską kwotą w stosunku do zniszczeń infrastruktury transportu publicznego. Doskonałe przygotowanie prawne owego "wrogiego przejęcia" spowodowało jednak, że "spisek antytramwajowy" jako taki nie został udowodniony.

Na zachodzie Europy również zlikwidowano wiele sieci i linii tramwajowych, w tym wszystkie w Danii , prawie wszystkie w Wlk. Brytanii , Francji , Szwecji i Hiszpanii . Likwidacji uległy także liczne sieci tramwajowe w Niemczech Zachodnich , Austrii i we Włoszech . Dotyczyło to w zazwyczaj małych i średnich miast oraz słabiej obciążonych linii podmiejskich. Likwidacja tramwajów często wywoływała ogromne kontrowersje, a burmistrzowie miast takich jak Hamburg mieli pełną świadomość negatywnych aspektów podejmowanych decyzji. Tymczasem w Szwajcarii i krajach RWPG większość sieci tramwajowych pozostała nienaruszona. Kraje bloku wschodniego z reguły rozbudowywały infrastrukturę sieci tramwajowych, a Czechosłowacja stała się światowym liderem w produkcji taboru tramwajowego.

W latach 50. XX wieku w Europie wprowadzono szeroko do użytku nowoczesne jak na owe czasy wagony, oparte o amerykański typ PCC lub wywodzące się z niemieckiej konstrukcji fabryki Düwag , często jako sześcio- lub ośmioosiowe wagony przegubowe. Większość przedsiębiorstw, które we właściwym czasie wymieniły tabor, oparła się likwidacji. Pierwszy poważny kryzys paliwowy na początku lat 70. XX w. oraz narastający problem smogu miejskiego spowodował rewizję poglądów na temat celowości zastępowania komunikacji tramwajowej autobusową.

W Polsce

Systemy tramwajowe w wielu większych miastach Polski były po wojnie rozbudowywane i modernizowane. Jednocześnie starsze i mniej funkcjonalne odcinki w większych miastach oraz całe sieci w miastach mniejszych były likwidowane. Zgodnie z polityką PZPR-u , zakładającą pozostawienie i rozbudowę tramwajów tylko w miastach większych, systemy tramwajowe zlikwidowano w:

• Słupsku ( 1959 )
• Inowrocławiu ( 1962 )
• Olsztynie ( 1965 )
• Wałbrzychu ( 1966 )
• Legnicy ( 1968 )
• Jeleniej Górze ( 1969 )
• Bielsku-Białej ( 1971 )

Zredukowano natomiast sieć w następujących miastach:

• Gliwice : Od 1 września 2009 roku zawieszono kursowanie linii tramwajowych w Gliwicach na odcinku od zajezdni tramwajowej do pętli znajdującej się na terenie dzielnicy Wójtowa Wieś . Obecnie czynny jest wyłącznie odcinek od granic Gliwic do zajezdni tramwajowej w Gliwicach, na którym znajduje się jeden przystanek . Na odcinku od zajezdni tramwajowej do pętli tramwajowej, tramwaje zostały zastąpione przez autobusy. Jest to najkrótszy czynny system tramwajowy w Polsce.
• Gdańsk : likwidacja linii do Sopotu , na Orunię
• Gorzów Wielkopolski : likwidacja linii na Zamoście
• Łódź : likwidacja linii do Tuszyna ( 1978 ), Aleksandrowa Łódzkiego ( 1991 ) i Rzgowa ( 1993 ), na Złotno ( 1992 ), oraz na Rudę Pabianicką ( 1996 )
• Warszawa : m.in. likwidacja linii na Powązki i do Wilanowa w latach 70.
• aglomeracja górnośląska: w latach 1985-86 - likwidacja linii 1 i 2 w Gliwicach (do ul. Zygmunta Starego i do Trynku) oraz linii podmiejskich w rejonie Bytomia i Zabrza : Bytom-Rokitnica-Wieszowa, Bytom-Dąbrowa Miejska Park, Mikulczyce-Rokitnica-Stolarzowice, Bytom-Piekary Śląskie, w 2006 - Bytom-Dąbrówka Wielka, Będzin-Wojkowice, w 2009 - Chorzów Pl. Hutników-Katowice Pl. Afreda
• Toruń : likwidacja linii na lewy brzeg Wisły

W Olsztynie tramwaje jeździły od roku 1907 na dwóch liniach. Po zniszczeniach dokonanych podczas walk Armii Czerwonej z niemieckimi obrońcami Olsztyna w roku 1945 pierwsi olsztyńscy osadnicy odbudowali trakcję i wagony . Szczególną rolę odegrał tu inż. Władysław Karbownik, który naprawił podstację tramwajową, opracował metody wieszania sieci trakcyjnej , oraz przez trzy doby naprawiał poniemiecki wagon tramwajowy. Do roku 1965 nie inwestowano w rozwój sieci tramwajowej. Dodatkowo niesprzyjające ukształtowanie terenu miasta (duże różnice wysokości) powodowały częste wypadki (głównie przy zjeździe z ul. Grunwaldzkiej ), co doprowadziło do jej likwidacji. Wagony tramwajowe trafiły do Elbląga .

Przed wojną w Koszalinie działał system tramwajowy łączący w sobie cechy tramwaju i kolejki podmiejskiej – łączył Koszalin z nadmorskim Mielnem , a fragment trasy był wspólny z trakcją kolejową. Został zlikwidowany jeszcze w 1939 r., a wagony sprzedano na Górny Śląsk . W czasie wojny tramwaje zlikwidowano w Tarnowie ( 1942 ), gdyż przeszkadzały ruchom wojska.

Linie tramwajowe i tramwaje posiadały cztery miasta, które po II wojnie światowej uległy podziałowi na część polską i niemiecką – były to Słubice / Frankfurt nad Odrą , Kostrzyn nad Odrą / Küstrin-Kietz , Gubin / Guben oraz Zgorzelec / Görlitz . Oprócz Gubina, w którym tramwaje przestały jeździć w roku 1936 z powodów ekonomicznych, wszystkie linie w polskiej części podzielonych miast zostały zlikwidowane w 1945 r. Po stronie niemieckiej tramwaje nadal jeżdżą w Görlitz i we Frankfurcie nad Odrą . W miastach tych mówi się o odbudowie trakcji i połączeniu z niemiecką częścią.

Do całkowitej likwidacji przeznaczone były systemy w Elblągu , Gorzowie Wielkopolskim , Grudziądzu i Toruniu , jednak mieszkańcy tych miast stanęli w obronie swoich tramwajów. Powodem tej swoistej mody na likwidację tramwajów była ówczesna koniunktura na rynku komunikacyjnym, nastawiona głównie na rozwijanie motoryzacji , czyli zastępowanie tramwajów bardziej nowoczesnymi, w opinii ówczesnych decydentów, autobusami. Likwidowane systemy charakteryzowały się węższym prześwitem toru (1000  mm ; normalnotorowy prześwit to 1435 mm), co przy złym stanie torowisk znacznie ograniczało prędkość tramwaju. Często były to linie jednotorowe z tzw. mijankami, czyli krótkimi odcinkami, gdzie tramwaje jadące w przeciwnych kierunkach mogły się minąć. W przypadku umieszczenia w wąskiej jezdni mijanki powodowały zatory, ponieważ tramwaje musiały na nich oczekiwać na przyjazd pojazdu z naprzeciwka. Stanowiło to znaczący argument za likwidacją sieci tramwajowej. System wąskotorowy utrzymał się jednak do dziś w Bydgoszczy , Elblągu , Grudziądzu , Łodzi i Toruniu . Olbrzymie znaczenie miał także fakt popierania wówczas przez władze eksportu polskiego węgla w zamian za dewizy. By zmniejszyć krajowe zużycie surowców starano się przestawić transport miejski z elektryczności (elektrownie węglowe) na tanią radziecką ropę.

Odrodzenie komunikacji tramwajowej

Od lat 80. XX w. wiele miast na świecie powraca do systemu komunikacji zawierającego tramwaje jako środek komunikacji wydajniejszy, tańszy w eksploatacji, a także bardziej ekologiczny niż autobus. Przewaga metra i szybkiej kolei miejskiej nad tramwajem zmalała wraz z wprowadzeniem techniki tramwajów niskopodłogowych. Prowadzenie nowoczesnego tramwaju pośród strefy pieszej nie stanowi zwykle utrudnienia, a często wzmacnia atrakcyjność centrum miasta. O ile około 1980 istniało na świecie 400 sieci tramwajowych, w 2000 ich liczbę szacowano na 460. W niektórych miastach następuje nawet zastępowanie linii metra tramwajem^[] ze względu na jego lepszą dostępność, niskie koszty eksploatacji i większą atrakcyjność. Wydzielenie pasa ruchu tramwajowego i zastosowanie ITS pozwala na podniesienie prędkości eksploatacyjnej tramwaju do poziomu trudno osiągalnego w komunikacji autobusowej.

Mimo powszechnej zmiany nastawienia na korzyść tramwajów, w Polsce panuje w tej mierze zastój. We Wrocławiu , w którym tramwaje jeździły już w II połowie XIX w. , w 2003 zlikwidowano tramwajowe linie nocne (o numerach 30 i dalszych), a w ich miejsce wprowadzono – jak niesłusznie tłumaczono – mniej hałaśliwe i tańsze autobusy. W Krakowie zrobiono to jeszcze wcześniej, w 1986 . Obecnie nocne linie tramwajowe funkcjonują w Poznaniu , Toruniu , Częstochowie i GOPie . Nocne kursy linii "P" odbywały się do niedawna też między obrzeżami Łodzi a Pabianicami .

Bardzo zła sytuacja przedstawia się w GOP-ie. W 2006 zawieszono kursowanie 2 linii tramwajowych i przystąpiono do ich likwidacji (Bytom - Brzeziny Śląskie - Dąbrówka Wielka, Będzin - Grodziec - Wojkowice - Żychcice). W ich wyniku Piekary Śląskie i Wojkowice całkowice utraciły komunikację tramwajową. W 2009 roku zlikwdowano linię numer 12 (Chorzów Centrum - Chorzów Stary - Węzłowiec - Bytków - Siemianowice Śląskie); w maju KZK GOP zatwierdził całkowitą likwidację tramwajów w Gliwicach ^[8].

Część miast tej największej w Polsce aglomeracji zakłada jednak remonty i modernizację, a nawet rozbudowę sieci tramwajowej (obecnie remontowane są wagony).

Istnieją jednak wyjątki – kompleksową modernizację sieci i taboru tramwajowego, połączoną z inwestycjami w nowe linie tramwajowe prowadzą od wielu lat Kraków i Poznań . W 1994 uznano, że w Poznaniu podstawowym środkiem komunikacji w mieście ma być tramwaj. Od tego momentu podczas wymiany sygnalizacji świetlnej na skrzyżowaniach udziela się pierwszeństwa tramwajom, rozbudowuje się sieć, powstają nowe linie, a większość linii autobusowych ma za zadanie umożliwienie pasażerom dotarcie do sieci tramwajowej.

W Warszawie i Gdańsku systematycznie remontuje się torowiska oraz przystanki. Na początku 2007  r. ruszyła także budowa tramwaju na gdański Chełm . Swego rodzaju tramwajowym ewenementem jest 130-tysięczny Elbląg , który dynamicznie rozbudowuje swoją sieć i unowocześnia tabor. W samym 2006 r. kosztem 56 mln zł wybudowano tam odcinek 4,5 km toru pojedynczego i kupiono 6 nowych tramwajów niskopodłogowych PESA 121N . Wrocław intensywnie modernizuje kilka linii tramwajowych i zakupił nowoczesne wozy (np. Škoda 16 T , Protram 204 WrAs , Protram 205 WrAs ). Poza tym prowadzone są intensywne prace nad rozbudową sieci tramwajowej i budową linii Tramwaju Plus – dwukierunkowego składu poruszającego się po wydzielonym torowisku oraz mającego pierwszeństwo przejazdu na wszystkich skrzyżowaniach. Także Łódź po latach zastoju systematycznie modernizuje swoje torowiska i unowocześnia tabor tramwajowy. W 2008 roku ukończono budowę łódzkiego odcinka Łódzkiego Tramwaju Regionalnego współfinansowanego przez Unię Europejską, który w przyszłości ma połączyć trzy największe miasta aglomeracji Łódzkiej- Łódź , Zgierz i Pabianice . Ponadto miasto kupuje nowoczesne wagony niskopodłogowe oraz obecnie eksploatowanym wagonom zapewnia "drugą młodość". Inwestycjom towarzyszą jednak plany dalszych likwidacji torowisk- m.in. linii do osiedla Kochanówka.

W lutym 2009 r. ujawniono wyniki studium wykonalności dla projektu rozwoju komunikacji miejskiej w Olsztynie . Wynika z niego, że wskazane jest przywrócenie w tym mieście komunikacji tramwajowej. Trasa pierwszej linii miałaby przebiegać od Dworca Głównego doliną Łyny lub Aleją Sikorskiego na Jaroty . Przewidziane są dwa odgałęzienia sieci: wzdłuż ul. Tuwima do Kortowa , miasteczka akademickiego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego oraz – jednotorowe – do Wysokiej Bramy wzdłuż Al. Piłsudskiego. Wszystkie linie obsługiwane miałyby być taborem dwukierunkowym, a zamiast tradycyjnych pętli powstałyby tzw. czołowe przystanki końcowe. Studium muszą jeszcze zatwierdzić radni i prezydent miasta. Jeśli zapadnie decyzja o reaktywowaniu tramwajów, prace budowlane zaczęłyby się w 2011 r., a uruchomienie linii odbyłoby się w 2013 r.

Przykłady miast, w których przywrócono tramwaje

• Ateny
• Barcelona
• Bergen
• Bordeaux
• Dublin
• Genewa
• Grenoble
• Heilbronn
• Londyn
• Lyon
• Madryt
• Montpellier
• Nantes
• Nicea
• Paryż
• Portland
• Saarbrücken
• Seattle
• Strasburg
• Tacoma
• Walencja

Współczesne sieci tramwajowe w Polsce

Obecnie w Polsce tramwaje jeżdżą w następujących ośrodkach miejskich (o ile nie zaznaczono inaczej, tor 1435 mm):

• Bydgoszcz (tor 1000 mm), całkowita długość linii 72,2 km
• Częstochowa , całkowita długość linii 10,2 km
• Elbląg (tor 1000 mm), całkowita długość linii 32 km
• Gdańsk , całkowita długość linii 116,7 km
• Gorzów Wielkopolski , całkowita długość linii 25 km
• Grudziądz (tor 1000 mm), całkowita długość linii 9 km
• Górnośląski Okręg Przemysłowy , całkowita długość linii 298,8 km
  w tym: Katowice , Chorzów , Sosnowiec , Dąbrowa Górnicza , Będzin , Bytom , Zabrze , Świętochłowice , Siemianowice Śląskie , Czeladź , Mysłowice , Ruda Śląska
• Kraków , całkowita długość linii 334 km
• Łódź (tor 1000 mm)
  oraz linie podmiejskie: Pabianice , Ksawerów , Zgierz , Ozorków , Konstantynów Łódzki , Lutomiersk , Tuszyn (do 1978  r.), Aleksandrów Łódzki (do 1991  r.), Rzgów (do 1993  r.), całkowita długość linii ok. 217 km
• Poznań , całkowita długość linii 214,9 km
• Szczecin , całkowita długość linii 50 km
• Toruń (tor 1000 mm)^[9], całkowita długość linii 22 km
• Warszawa , całkowita długość linii 470 km
• Wrocław , całkowita długość linii 258,2 km

Sieci tramwajowe w Polsce (wybrane)

Tramwaj w Szczecinie	Tramwaj w Warszawie	Tramwaj w Krakowie	Tramwaj w Poznaniu

Dane techniczne

Schemat tramwaju PCC

Schemat tramwaju T3

Schemat tramwaju NGT8D

Tramwaje elektryczne posiadają rozstaw toru od 750 mm do 1524 mm (kraje byłego ZSRR ). Najczęściej stosowana jest znormalizowana szerokość 1000 lub 1435 mm. Szerokość pudła wagonu ( skrajnia taboru ) wynosi 2100…2650 mm, a długość od 8 do około 45 m (w przypadku wagonów wieloczłonowych), zaś najdłuższych pociągów tramwajowych 80 m i więcej. Średnia prędkość tradycyjnego tramwaju w ruchu miejskim warunkowana odległością między przystankami rzędu 400 m i sygnalizacją świetlną na skrzyżowaniach wynosi od około 19 km/h do 24 km/h przy sygnalizacji świetlnej z priorytetami dla tramwaju, a w systemie na bezkolizyjnym torowisku 27 km/h. Współczesne wagony tramwajowe osiągają prędkość maksymalną 60…80 km/h. Podniesienie prędkości maksymalnej może wymagać sygnalizacji zajętości bloku.

Współcześnie do zaopatrywania pojazdów w elektryczność stosuje się przede wszystkim napowietrzną sieć trakcyjną zasilaną prądem stałym o napięciu 500…800 V. Odbierak prądu w formie jedno- lub dwuramiennego pantografu, dawniejsze odbieraki pałąkowe i typu lira wyszły z użycia. Niektóre nowe sieci tramwaju w miastach francuskich korzystają z prowadzonej w kanale w jezdni trzeciej szyny . Silniki umieszczone są najczęściej w wózku między osiami lub za i przed nimi (w przypadku zastosowania dyferencjału ), stosowane są po dwa silniki na jeden wózek, które napędzają po dwa skrajne koła lub każdy osobną oś. W tramwajach niskopodłogowych bywają stosowane silniki napędzające indywidualnie koła, zamontowane po zewnętrznej stronie szyn. Dawniej spotykało się też tramwaje, w których napęd przenoszony był z pudła na wózek przy pomocy wału Cardana . W przypadku tramwajów wieloosiowych (zwłaszcza niskopodłogowych) napędzane są z reguły tylko skrajne wózki.

Ograniczenie skrajni taboru wymaga budowy wagonów zwężających się ku końcom, aby nie doszło do jej naruszenia na łukach toru. Minimalny stosowany promień łuku na sieciach tramwajowych to zazwyczaj 17…18 m.

Ruch tramwajów po jezdniach i ulicach miast

Tramwaj na wydzielonym torowisku

Tramwaje poruszają się po torowiskach, które na ogół co najmniej po części przebiegają po jezdniach i ulicach wspólnych z innymi użytkownikami dróg - samochodami, rowerami i pieszymi. Znaki i sygnały drogowe obowiązujące w ruchu lądowym są w większości wspólne dla wszystkich użytkowników, łącznie z tramwajami.

Specjalnie jednak dla tramwajów instalowane są dodatkowe znaki i sygnały świetlne . W Polsce niektóre przepisy kodeksu drogowego ^[10] stawiają tramwaje na nieco bardziej uprzywilejowanej pozycji, niż innych użytkowników dróg, np. nakazuje się innym pojazdom ustępowanie drogi (Art. 16 ust. 6) tramwajom znajdującym się na wspólnej jezdni. Także przepis o przecinaniu się kierunków ruchu (Art. 25) daje w ustępie 2. pierwszeństwo nie tylko tym tramwajom, które nadjeżdżają z prawej strony (jak wynikałoby z przepisów ogólnych), ale także tym nadjeżdżającym z każdego innego kierunku (także tym jadącym z naprzeciwka z zamierzeniem skrętu w lewo). Często jednak, ze względu na bezpieczeństwo ruchu, pierwszeństwo to anulowane bywa bądź to przez ustawienie znaku A-7 ("ustąp pierwszeństwa przejazdu") przy torowisku tramwaju, bądź przez użycie sygnalizacji świetlnej eliminującej kolizje.

Niektóre przepisy uwzględniają specyfikę ruchu tramwajów związaną z poruszaniem się ich po szynach, np. przepis o wyprzedzaniu (Art. 24) w ustępie 4 nakazuje wyprzedzanie tramwajów zasadniczo z prawej ich strony, czyli odmiennie niż inne pojazdy.

Klasyfikacja tramwajów

• Ze względu na obecność napędu i stanowiska motorniczego
  • wagony silnikowe (napędzane, ze stanowiskiem motorniczego)
  • wagony doczepne (bez silników: doczepy bierne, z silnikami, ale bez stanowiska motorniczego: doczepy aktywne lub czynne)
  • wagony sterownicze (doczepa bierna ze stanowiskiem motorniczego przeznaczona do eksploatacji w składzie z wagonem silnikowym)

• Ze względu na możliwe kierunki jazdy
  • jednokierunkowe (z kabiną motorniczego na jednym końcu pojazdu, zwykle z drzwiami po jednej stronie (jednostronne) lub obu (dwustronne))
  • dwukierunkowe (z dwiema kabinami motorniczego i drzwiami po jednej (jednostronne) lub obu stronach (dwustronne)), w Polsce od czasu wycofania generacji N rzadko stosowane. Przykłady: wagony Konstal 111N posiadają jedną kabinę motorniczego, lecz drzwi po obu stronach i mogą być zestawiane w składy dwukierunkowe dwustronne. MPK Wrocław posiada przerobione tramwaje typu 102 (m.in. Konstal 102Na G-089 ), które mają kabiny motorniczego i pantografy po obu końcach składu, za to drzwi tylko po jednej stronie. Gdańsk eksploatuje wagony dwukierunkowe dwustronne typu Düwag N8C z Dortmundu w wersji oryginalnej i zmodernizowanej w poznańskim Modertransie . Poznań posiada wagony Düwag GT8ZR (odmiana wąskotorowa w Łodzi ) dwustronne dwukierunkowe i Konstal/MPK 105NaDK jednostronne jednokierunkowe z kabiną na końcu składu z możliwością jazdy w składach wahadłowych.

• Ze względu na obecność układów pneumatycznych i hydraulicznych
  • całkowicie elektryczne (all-electric), przykładowo Konstal 102Na , Konstal 105N
  • niecałkowicie elektryczne (posiadające instalację pneumatyczną lub hydrauliczną), przykładowo Bombardier NGT6

• Ze względu na konstrukcję pudła i układu jezdnego
  • jednoczłonowe
    • jednowózkowe (dwuosiowe, 1), przykładowo tramwaj typu N/KSW
    • dwuwózkowe (czteroosiowe, 2), przykładowo typ 105N
    • trójosiowe ze środkową osią przesuwną (3)
  • wieloczłonowe (przegubowe)
    • na wózkach Jacobsa, przykładowo typ 102Na (4)
    • z członami na pojedynczych wózkach obrotowych (tzw. krótkoprzegubowe), np. Tatra KT4
    • z członami zawieszonymi siodłowo (5)
    • na niezależnych podwoziach (6), przykładowo typ DT8 w Stuttgarcie
    • ze sztywno zamocowanymi członami jezdnymi i członami zawieszonymi dwustronnie (7), przykładowo Siemens Combino

• Ze względu na wysokość podłogi
  • wysokopodłogowe (podłoga 80…105 cm nad poziom główki szyny )
  • średniopodłogowe (podłoga 40…80 cm)
  • niskopodłogowe (podłoga 20…40 cm)
    • całkowicie niskopodłogowe
    • częściowo niskopodłogowe – nad skrajnymi wózkami napędowymi podniesiony poziom podłogi
    • niskowejściowe – tylko w okolicy wejścia podłoga jest obniżona

Przykład tramwaju niskopodłogowego	Tramwaj Konstal N jest wozem typu jednoczłonowego, dwuosiowego	Konstal 105Na jest pojazdem 4-osiowym	M.in. w Hongkongu można spotkać tramwaje piętrowe

Cechy tramwaju

Różne układy konstrukcyjne tramwajów

Zalety i wady tramwaju w porównaniu z innymi środkami miejskiego transportu publicznego :

Zalety

• Linie tramwajowe mogą przebiegać niezależnie od systemu ulic, co stwarza warunki do płynnej jazdy i w tych warunkach nie stoją w korkach ulicznych.
• Pas ruchu zajmowany przez tramwaj jest węższy od pasa ruchu dla autobusu. Dzięki wózkom skrętnym prowadzenie tramwaju w łuku jest doskonałe, zminimalizowane jest niebezpieczeństwo najechania pojazdów na sąsiednich pasach ruchu lub przechodniów na chodniku.
• Tramwaj jest pojazdem długowiecznym, trwałym, co stwarza mniejszy udział kosztów jego amortyzacji.
• Tramwaj jest w większości warunków tańszy w eksploatacji niż autobus . Mając mniejsze opory toczenia może łatwo wykorzystać jazdę z wybiegu, hamując może zwracać energię do sieci, mniejsze jest zużycie energii w przeliczeniu na pasażera, łączenie wagonów w pociągi ogranicza koszty zatrudnienia.
• Tramwaj praktycznie nie emituje zanieczyszczeń – przez to przyczynia się do poprawy warunków ekologicznych w mieście.
• Tramwaj (łączony w pociągi) ma większą pojemność przewozową od autobusu.
• Tramwaj jest mniej wrażliwy na niekorzystne warunki atmosferyczne ( gołoledź , opady ) dzięki prowadzeniu po szynach i urządzeniom poprawiającym rozruch i hamowanie (m.in. hamulec szynowy , piasecznica ).
• Praca silników elektrycznych jest znacznie cichsza od spalinowych , co daje większy komfort akustyczny wnętrza.
• Silnik elektryczny łatwo znosi przeciążenia, jest prostszy konstrukcyjnie, co sprowadza się do mniejszego udziału czynności konserwacyjno-naprawczych niż w przypadku autobusu.
• Coraz szerzej stosowane w nowych tramwajach silniki prądu przemiennego przyczyniają się do doskonałych parametrów rozruchu, zwłaszcza na suchej nawierzchni toru.
• Tramwaj jest pojazdem bardzo bezpiecznym, dzięki zastosowaniu czuwaka i hamulców bezpieczeństwa dostępnych dla pasażerów

Wady

• Trakcja elektryczna i szynowa wymagają budowy kosztownej infrastruktury, jednak jej efektywność jest znacznie wyższa niż, również kosztowna, budowa wydzielonych pasów dla autobusów.
• Koszt jednostkowy nowego pojazdu jest stosunkowo wysoki, ale amortyzacja przewidziana jest na wielokrotnie dłuższy okres niż w przypadku autobusu .
• W razie zablokowania toru, awarii, wykolejenia lub wypadku z udziałem tramwaju przejściowemu zatrzymaniu ulegają kolejne pociągi na tej samej linii.
• Organizacja objazdu przy pracach torowych/drogowych na słabo rozwiniętych sieciach tramwajowych jest trudna i wymagać może wprowadzenia komunikacji zastępczej autobusami. Wadę tę w pewnym stopniu można wyeliminować wprowadzając do eksploatacji tramwaje dwukierunkowe.
• Budowa i utrzymanie linii tramwajowych ma ekonomiczny sens jedynie tam, gdzie istnieją odpowiednio duże i skupione potoki pasażerskie.
• Przejazdowi tramwajów towarzyszy hałas , który można zminimalizować dzięki starannemu utrzymaniu infrastruktury i technologiom wyciszającym torowiska (elastyczne wkładki pomiędzy torowiskiem a podłożem).
• Szyny rowkowe wbudowane w jezdnię są zagrożeniem dla użytkowników rowerów i motorowerów . Problem ten eliminowany jest za pomocą gumowej wkładki poddającej się naciskowi obrzeża koła tramwaju, jednak wytrzymującej nacisk koła roweru.

Ciekawostki

• Od 2001 tramwaj towarowy dostarcza części z magazynów położonych na obrzeżach Drezna do fabryki Volkswagena znajdującej się w centrum miasta. Podobny tramwaj planowany jest w Wiedniu .
• W 2007 przeprowadzono projekt pilotazowy. Tramwaje dostawcze rozwożą towar po sklepach zlokalizowanych wzdłuż ulic Amsterdamu . Pozwoliło to na eliminację ok. 60% samochodów dostawczych, blokujących ruch uliczny w śródmieściu.
• Na liniach tramwajowych między Düsseldorfem i Krefeld jeżdżą tramwajowe wagony barowe. Podobne wagony na liniach tramwaju dwusystemowego w okolicach Karlsruhe wprowadziła AVG .
• W Stuttgarcie jedna z linii tramwajowych (numer 10) kursuje na torze zębatym .
• W Blackpool na najstarszej bez przerwy istniejącej sieci tramwajowej w Wielkiej Brytanii spotyka się wagony piętrowe (poza tym eksploatowane już tylko w Hongkongu i Aleksandrii ) oraz wagony- kabriolety , zwane boat-car.
• W Douglas ( Wyspa Man ) istnieje ostatnia regularnie kursująca linia tramwaju konnego .
• W kilku miastach Europy (m.in. w Stuttgarcie, Libercu i Sofii ) sieć tramwajowa ma jednocześnie linie normalno- i wąskotorowe, które mogą funkcjonować dzięki odcinkom splotu torów ; w Krakowie od systemu o dwóch prześwitach odstąpiono w roku  1953 .
• Linie o prześwicie większym od normalnego, poza krajami b. ZSRR , funkcjonują m.in. we Włoszech ( Mediolan , Rzym , Turyn – 1445 mm) i w Kanadzie (tramwaje i metro TTC – Toronto Transit Commission – 58 ⁷/₈", tj. 1495 mm), w Niemczech Lipsk - 1458 mm, Drezno 1450 mm.
• W San Francisco , po wstępnej fazie likwidacji sieci tramwajowej odbudowano ją, w tym tramwaje o napędzie linowym. Jako wozów dla tramwajów elektrycznych używa się taboru wycofanego z innych miast USA , a nawet zakupionych w Moskwie . Tramwaje te jeżdżą w oryginalnych barwach swoich dawnych linii. Stanowi to dużą atrakcję turystyczną i zachęca do korzystania z nich.
• Najpopularniejszy polski tramwaj Konstal 105Na jest w konstrukcji części elektrycznej i układu napędowego niemal wierną kopią amerykańskiego PCC z okresu międzywojennego. Gdy w 1973 roku uruchomiono jego produkcję, był tańszy od równocześnie montowanych autobusów Jelcz PR-110.
• Zdaniem istniejącej od ponad 100 lat organizacji UITP, zrzeszającej większość związków komunikacyjnych i przedsiębiorstw miejskiej komunikacji publicznej na świecie, tramwaj jest jedynym miejskim środkiem transportu zdolnym do zapewnienia wysokiej zdolności przewozowej przy zachowaniu wysokiej jakości oraz niskich kosztów budowy i eksploatacji sieci.
• W Krakowie znajduje się pierwszy w Polsce tunel tramwajowy - Tunel Krakowskiego Szybkiego Tramwaju , o długości 1,5 kilometra. Obowiązuje w nim sygnalizacja SBL dwustawna PKP

Tramwaj w kulturze

Tramwaj wpisał się trwale w krajobraz wielu miast, stanowiąc powód do dumy. Najczęściej malowano je w barwy flagi lub herbu miasta. Tramwaje inspirowały też twórców – muzyków, pisarzy, filmowców.

• Tramwaj zwany pożądaniem – sztuka Tennessee Williamsa (tytułowy tramwaj kursuje do pętli w nowoorleańskiej dzielnicy Desire) i oparty na niej film.
• Tramwaj na Wyspę Umarłych – książka biograficzna Wojciecha Gorczyńskiego, której akcja rozgrywa się we Wrocławiu oraz na polskich sieciach kolejowych w czasach PRL .
• Mistrz i Małgorzata – powieść Michaiła Bułhakowa (jeden z jej bohaterów, pisarz Michaił Aleksandrowicz Berlioz ginie przez dekapitację pod kołami tramwaju).
• Doktor Żywago – powieść Borysa Pasternaka (tytułowy bohater umiera w tramwaju).
• Bitwa w tramwaju – zbiór przedwojennych opowiadań Stefana Wiecheckiego .
• Tramfrau: Aufzeichnungen und Abenteuer der Straßenbahnfahrerin Roberta Laub (Kobieta z tramwaju – Notatki i przygody tramwajarki Roberty Laub) – powieść Root Leeb.
• Wrocławska piosenka – szlagier Marii Koterbskiej rozpoczynający się od słów Mkną po szynach niebieskie tramwaje….
• Smutasy i mazgaje (Za oknami świta) – piosenka kabaretu TEY w wykonaniu Bohdana Smolenia (opowiada o powrocie do domu jednym z poznańskich tramwajów).
• Autobusy i tramwaje – piosenka grupy T.Love .
• Studio tramwaj – program telewizji TVN nadawany był z ustawionego na krakowskim Rynku zabytkowego tramwaju typu SN1.
• Na prawo most, na lewo most – piosenka o Warszawie zaczynająca się od słów Kiedy rano jadę osiemnastką…, sł. Helena Kołaczkowska , muz. Alfred Gradstein .
• Milicja, Wrocław i ja – piosenka Jacka Zwoźniaka zaczynająca się słowami Kiedy rano jadę zerówką….
• Godzina W – piosenka o powstaniu warszawskim zaczynająca się słowami Tramwajem jadę na wojnę…. Wykonanie: Lao Che na płycie Powstanie Warszawskie.
• Tramwajówka – nadawany przez MTV program będący prezentacją hip-hopowej listy przebojów, nagrywany jest w jeżdżącym po Warszawie tramwaju.
• Tramwaje m.in. chorzowskich linii 6 i 12 "zagrały" w tekstach piosenek zespołu Universe .
• Kartka dla Waldka – piosenka, której refren brzmi Nie gniewaj się, Waldek, ten tramwaj jest naprawdę twój, a reszta moja…; wykonanie: Mr. Zoob .
• Nocne tramwaje – piosenka zespołu Skaldowie .
• Tramwaj – piosenka zespołu Raz, Dwa, Trzy .
• Kilka utworów popularnej śląskiej grupy Universe .
• Tramwaj piatioroczka – piosenka rosyjskiego zespołu Lube .
• Umbrtkovo tramvaj, Opravit lidi oraz wiele innych utworów grupy Umbrtka dotyczy tramwajów.
• Tramwaj - kotek mamrotek piosenka zespołu Pudelsi żartobliwie opisująca tę tematykę.
• Vlajky Vlaji – piosenka czeskiej grupy MIG 21 ^[11]
• Odgłosy przejeżdżającego tramwaju wykorzystano w utworze Ludzie Wschodu grupy Siekiera .
• Byłaś serca biciem – piosenka z repertuaru Andrzeja Zauchy.
• Do krytyków Juliana Tuwima – A w maju \ Zwykłem jeździć, szanowni panowie, \ Na przedniej platformie tramwaju!\ … – utwór będący sztandarowym wierszem grupy poetyckiej Skamander , a zarazem opis zalet korzystania z tramwaju.
• Jedna taka szansa zespołu Strachy na Lachy – wykorzystano motyw tramwaju i przystanku tramwajowego jako tła dla ważnych wydarzeń w życiu człowieka.
• Czto nie chwatajet zespołu t.A.T.u. - wykorzystano motyw tramwaju.
• Uwaga! Jedzie tramwaj - utwór i płyta zespołu Lenny Valentino .

Zobacz też

• Tramwaje na świecie

Sieci i linie tramwajowe w Polsce

Opisane systemy tramwajowe na świecie

• Lista istniejących i zlikwidowanych sieci tramwajowych w Belgii
• Tramwaje w Aczyńsku (  Rosja )
• Tramwaje w Angarsku (  Rosja )
• Tramwaje w Barnaule (  Rosja )
• Tramwaje w Doniecku (   Ukraina )
• Tramwaje w Dzierżyńsku (  Rosja )
• Tramwaje w Eupatorii (   Ukraina )
• Tramwaje w Göteborgu (   Szwecja )
• Tramwaje w Karlsruhe (   Niemcy ):
  Verkehrsbetriebe Karlsruhe • AVG ( dwusystemowe )
• Tramwaje w Kaliningradzie (  Rosja )
• Tramwaje w Kazaniu (  Rosja )
• Tramwaje w Madrycie (   Hiszpania )
• Tramwaje w Melbourne (   Australia )
• Tramwaje w Mińsku (   Białoruś )
• Tramwaje w Brnie (   Czechy )
• Tramwaje we Lwowie (   Ukraina )
• Tramwaje w Moskwie (  Rosja )
• Tramwaje w Moście i Litvínovie (   Czechy )
• Tramwaje w Niżnym Nowogrodzie (  Rosja )
• Tramwaje w Ołomuńcu (   Czechy )
• Tramwaje w Oradei (   Rumunia )
• Tramwaje w Orsku (  Rosja )
• Tramwaje w Ostrawie (   Czechy )
• Tramwaje w Pilznie (   Czechy )
• Tramwaje w Pjongjangu (   Korea Północna )
• Tramwaje w Ploeszti (   Rumunia )
• Tramwaje w Pradze (   Czechy )
• Tramwaje w Samarze (  Rosja )
• Tramwaje w Sarajewie (   Bośnia i Hercegowina ): JKP GRAS
• Tramwaje w Saratowie (  Rosja )
• Tramwaje w Sofii (   Bułgaria )
• Tramwaje w Tomsku (  Rosja )
• Tramwaje w Toronto (

  Kanada

    Kanada )
• Tramwaje w Ułan-Ude (  Rosja )
• Tramwaje w Wiedniu (   Austria )
• Tramwaje w Wilnie (   Litwa )
• Tramwaje w Winnicy (   Ukraina )
• Tramwaje we Władykaukazie (  Rosja )
• Tramwaje w Wołgogradzie (  Rosja )
• Tramwaje w Woroneżu (  Rosja )

Współcześni producenci tramwajów

• Alstom
• Bombardier Transportation
• CAF
• Končar, Gredelj - Crotram consortium
• FPS Cegielski
• PESA
• Protram
• Siemens
• Škoda
• Solaris
• Modertrans

Historyczni producenci tramwajów

• ČKD
• Düwag
• Konstal
• Ganz
• Fiat
• MAN

Galeria

Tramwaj w Brnie	Tramwaj w Pjongjangu	Tramwaj w Gerze	Tramwaj w Segedynie
Tramwaj w Niżnym Nowogrodzie	Tramwaj w Doniecku	Tramwaj w Oradei	Tramwaje w Bratysławie
Tramwaj w Göteborgu	Tramwaj w Paryżu	Tramwaj w Sarajewie	Tramwaj w Blackpool
Tramwaj w Toronto	Tramwaj w Salt Lake City	Tramwaj w Melbourne	Tramwaj w Madrycie

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Encyklopedia o tramwajach
• Rejestr książek poświęconych historii komunikacji miejskiej w Polsce
• Tramwaje i BAHN – tramwaje w Polsce, a głównie o tramwajach w GOP-ie
• Lista sieci tramwajowych na ziemiach polskich

Zobacz też