Václav Havel
Data i miejsce urodzenia	5 października 1936 Praga , Czechosłowacja
9. Prezydent Czechosłowacji
Okres urzędowania	od 29 grudnia 1989 do 20 lipca 1992
Poprzednik	Gustáv Husák
Następca	Jan Stráský (p.o.)
1. Prezydent Republiki Czeskiej
Okres urzędowania	od 2 lutego 1993 do 2 lutego 2003
Poprzednik	(państwo ustanowione)
Następca	Václav Klaus
Odznaczenia
Order Białego Lwa I Klasy z Kollaną (CSRF) – ex officio Order Tomáša Garrigue Masaryka I Klasy (CSRF) – ex officio Order Milana Rastislava Štefánika I Klasy (CSRF) – ex officio Order Białego Lwa I Klasy z Kollaną (Czechy) – ex officio Order Tomáša Garrigue Masaryka I Klasy (Czechy) – ex officio Krzyż Wielki Orderu Krzyża Południa (Brazylia) Krzyż Wielki z Kollaną Orderu Krzyża Ziemi Maryjnej (Estonia) Krzyż Wielki Legii Honorowej (Francja) Order Kanady I klasy Krzyż Wielki Orderu Trzech Gwiazd (Łotwa) Order Orła Białego (Polska) Order Podwójnego Białego Krzyża I klasy (Słowacja) Prezydencki Medal Wolności (USA) Krzyż Wielki Orderu Zasługi Republiki Węgier Order Łaźni (Wielka Brytania) Order Zasługi Republiki Włoskiej I Klasy z Wielką Kollaną Order Ecce Homo (Polska)

Václav Havel (ur. 5 października 1936 w Pradze ) – czeski pisarz i dramaturg, działacz antykomunistyczny. Dziewiąty i ostatni prezydent Czechosłowacji (1989–1992) i pierwszy prezydent Republiki Czeskiej (1993–2003)^[1].

W latach sześćdziesiątych pracował w teatrze Divadlo Na zábradlí (Teatr na Balustradzie), gdzie był również znany z przedstawień Zahradní slavnost (1963) a Vyrozumění (Powiadomienie, 1965). W okresie Praskiej wiosny zaangażował się w debatę polityczną, i opowiedział się za utworzeniem demokratycznego społeczeństwa. Po krwawym stłumieniu reformatorów przez państwa członkowskie Układu Warszawskiego otrzymał zakaz publikacji i stał się jednym z najbardziej znanych dysydentów i krytyków systemu komunistycznego, opowiadając się za utworzeniem demokratycznego społeczeństwa. Działał w obronie więźniów politycznych i stał się współzałożycielem i jednym z pierwszych prelegentów inicjatywy obywatelskiej dla karty praw człowieka Karta 77 . To potwierdziło jego prestiż międzynarodowy, ale również spowodowało represje, których skutkiem było około pięciu lat pozbawienia wolności. Obok innych sztuk jest autorem wpływowego eseju Moc bezmocných (Siła bezsilnych, 1978).

Po wybuchu Aksamitnej rewolucji w listopadzie 1989 Václav Havel stał się jednym z założycieli antykomunistycznego Forum Obywatelskiego^[2] i jako kandydat ruchu w dniu 29 grudnia 1989 został wybrany na prezydenta Czechosłowacji. Wspierał dążenie kraju w kierunku demokracji parlamentarnej i do politycznych struktur cywilizacji zachodniej, ale nie udało mu się uniknąć rozpadu państwa czechosłowackiego w 1992 r. Od 1993 roku, przez dwie kadencje, pełnił urząd prezydenta Republiki Czeskiej , doprowadzając kraj do NATO oraz przygotowując kraj do wstąpienia do Unii Europejskiej .

Jako pisarz Vaclav Havel jest znany na całym świecie ze swoich dramatów pisanych w duchu teatru absurdu. W swoich sztukach, między innymi, zajmuje się tematyką władzy, biurokracji i języka. W esejach i listach z więzienia, oprócz analizy polityki, zajmuje się zagadnieniami filozoficznymi wolności, władzy, moralności i transcendencji. Václav Havel poświęcał się także poezji eksperymentalnej - tego typu wiersze (w tym kaligramy ), pisane w latach sześćdziesiątych, zawiera zbiorek Antikódy.

Życiorys

Młodość

Václav Havel urodził się w Pradze w znanej praskiej rodzinie przedsiębiorców i intelektualistów: Václava M. Havla (1897–1979) i jego żony Bożeny, z domu Vavrečková (1913–1970); jego bratem jest naukowiec Ivan M. Havel. Po ukończeniu szkoły podstawowej komunistyczny reżim ze względu na pochodzenie uniemożliwił młodemu Havlowi podjęcie dalszej nauki w szkole, którą wybrał. W 1951 roku rozpoczął naukę w do liceum wieczorowym, pracując jednocześnie jako laborant chemiczny. W 1954 roku zdał maturę w gimnazjum w Pradze. Jako literat zadebiutował w 1955 roku w czasopiśmie Květen. Pisywał w nim aż do roku 1969, kiedy komunistyczne władze zakazały mu publikować swoich tekstów na terenie Czechosłowacji. Do tego roku swoje teksty umieszczał też między innymi w czasopismach Divadelní noviny, Divadlo, Host do domu, Literární noviny, Sešity pro mladou literaturu, Tvář i Zítřek^[3].

W 1955 roku z powodów ideologicznych nie dostał się na studia humanistyczne. Dlatego w l. 1955 - 57 studiował na Wydziale Ekonomii Czeskiego Uniwersytetu Technicznego w Pradze. Starał się przenieść na Wydział Telewizyjno-Filmowy Akademii Muzycznej, ale podanie zostało odrzucone. Jednocześnie nie przyjęto go z powrotem na Uniwersytet Techniczny^[4].

Po odbyciu służby wojskowej (1957–1959) Václav Havel pracował jako technik sceniczny w teatrze ABC, a od roku 1960 w teatrze Na Zábradli (Na Balustradzie). W roku 1959 napisał swój pierwszy dramat - jednoaktówkę pod tytułem Rodinný večer (Rodzinny wieczór). 3. grudnia 1963 teatr Na zábradlí wystawił jego drugą sztukę, Zahradní slavnost (Garden-party). W latach 60 pracował jednocześnie jako asystent reżysera Alfréda Radoka w Praskim Teatrze Miejskim. Zaocznie studiował na Wydziale Teatralnym Akademii Muzycznej w Pradze , który ukończył w roku 1966. Wówczas został dramaturgiem teatru Na zábradlí^[4].

9 lipca 1964 ożenił się z Olgą Šplíchalovą . W 1965 roku został członkiem kolegium redakcyjnego miesięcznika literackiego Tvář, a w teatrze Na Zábradlí wystawił sztukę Vyrozumění (Powiadomienie). W 1966 wydał drukiem swoją pierwszą książkę Protokoly, która oprócz dramatów Garden-party i Powiadomienie zawierała zbiorek typogramów i dwa eseje .^[5]

Praska Wiosna

W okresie praskiej wiosny Václav Havel stał się jedną z najbardziej znanych postaci liberalnego i niekomunistycznego skrzydła ruchu domagającego się reform. Zwrócił uwagę na siebie już w przeddzień Praskiej Wiosny, kiedy w czerwcu 1967 r., na IV Kongresie Pisarzy Czechosłowacji skrytykował ówczesną cenzurę prasową, po czym na polecenie Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji (ÚV KSČ) został usunięty z list kandydatów do władz Związku Pisarzy Czechosłowackich wraz z Ivanem Klímą , Pavlem Kohoutem i Ludvíkiem Vaculíkiem ^[5].

W marcu 1968 r., Vaclav Havel podpisał się pod listem otwartym stu pięćdziesięciu pisarzy i pracowników kultury, skierowanym do Komitetu Centralnego KPCz. W kwietniu tego samego roku został przewodniczącym Koła Pisarzy Niezależnych, a w czasopiśmie Literární listy opublikował tekst, w którym domagał się zakończenia monopolu władzy partii komunistycznej i wprowadzenia pluralizmu politycznego ^[5]. W tym samym miesiącu w teatrze Na Zábradlí została wystawiona jego sztuka Ztížená možnost soustředění (Puzuk, czyli Uporczywa niemożność koncentracji).

Jesienią 1968 r., Havel został członkiem Komitetu Centralnego Związku Pisarzy Czechosłowacji, gdzie pozostał aż do rozpadu Związku w 1970.^[6] Związek, któremu przewodniczył Jaroslav Seifert , jeszcze w czerwcu 1969 na swoim zjeździe protestował przeciw polityce okupacji i cenzurze, jednak wkrótce protest ten został stłumiony, a czołowi przedstawiciele Związku stracili możliwość publikowania. W lutym 1969 Václav Havel wszedł w polemikę prasową na łamach czasopisma Tvář z artykułem Milana Kundery Český úděl (Czeskie przeznaczenie) z grudnia zeszłego roku. Sprzeciwiając się Kunderze, powołującemu się na minione bohaterstwo narodowe, przedstawił program aktywnego, nastawionego na przyszłość, ciągłego boju o trwałe ludzkie i kulturowe wartości^[7].

Dysydent

Po stłumieniu Praskiej Wiosny Vaclav Havel musiał opuścić teatr, a jego sztuki przestały być w Czechosłowacji wystawiane. W tym czasie jednak był znanym autorem i za granicą - już w 1968 r. otrzymał Austriacką Nagrodę Państwową w dziedzinie literatury europejskiej, a w Nowym Jorku dwukrotnie otrzymał nagrodę Obie Award - za przedstawienia Powiadomienie (1969) i Puzuk, czyli Uporczywa niemożność koncentracji (1970)^[8]. W najbliższych dwudziestu latach tzw. normalizacji zapewniło mu to pewną finansową niezależność, a także wsparcie światowej opinii publicznej, gdy był więziony przez reżim komunistyczny.

W pierwszą rocznicę wkroczenia wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji, 21 sierpnia 1969 roku Havel wysłał petycję pod tytułem Dziesięć punktów, ostro sprzeciwiającą się okupacji oraz jej politycznym i kulturalnym następstwom. Wraz z pozostałymi sygnatariuszami listu był przesłuchiwany przez policję i oskarżony o "obalanie Republiki" (§ 98 kodeksu karnego CSRS). Jeszcze pod koniec roku 1969 udało się jednak wydać opracowany przez Havla zbiór prac osiemnastu autorów Podoby 2^[9].

W 1972 r., Vaclav Havel podpisał następną petycję przygotowaną przez pisarzy, domagającą się uwolnienia więźniów politycznych. W roku 1974 przez dziewięć miesięcy pracował jako robotnik w Browarze Trutnov. W następnym roku stworzył podziemną serię wydawniczą, w której na maszynopisach publikował literaturę niezależną - Edice Expedice - i opublikował list otwarty do prezydenta Gustáva Husáka , w którym skrytykował stan "normalizacji" społeczeństwa, opanowanego przez strach, pozbawionego wolności i autorefleksji^[10]. W listopadzie 1975 roku odbyła się premiera jego Opery żebraczej, którą bez podawania nazwiska autora wystawił teatr amatorski Andreja Kroby^[11].

W 1976 roku reżim komunistyczny zaczął prześladować niezależnych muzyków rockowych . Czterech nonkonformistycznych artystów z grupy The Plastic People of the Universe zostało aresztowanych, a Václav Havel i Jiřím Němcem wraz z kilkoma innymi działaczami stanęli w ich obronie. Poparcie światowej opinii publicznej oraz krajowych dysydentów doprowadziło do zawiązania inicjatywy Karta 77 , mającej na celu obronę podstawowych praw człowieka. Pierwszy komunikat Karty pojawił się 1 stycznia 1977 roku, a jej pierwszymi rzecznikami zostali Vaclav Havel, Jan Patočka i Jiří Hájek . W konsekwencji okres od stycznia do maja 1977 Havel spędził w aresztach śledczych, a w październiku został skazany warunkowo za działanie za granicą na szkodę interesów państwa na 14 miesięcy więzienia. Od stycznia do marca 1978 roku przebywał w areszcie^[12].

W kwietniu 1978 Václav Havel został współzałożycielem Komitetu Obrony Niesprawiedliwie Prześladowanych (VONS),który monitorował przypadki represji więźniów politycznych i opowiadał się za ich uwolnieniem. W tym samym roku opublikował esej Moc bezmocných (Siła bezsilnych) - analizę funkcjonowania reżimu komunistycznego wraz z programem pokojowego oporu. W maju 1979 r., Havel został wraz z innymi członkami VONS aresztowany i spędził kolejne pięć miesięcy w areszcie. Stamtąd zaczął pisać listy do swojej żony, które stały się podstawą książki Dopisy Olze (Listy do Olgi), wydanej w 1983 r. W październiku 1979 roku wraz z grupą dysydentów został skazany warunkowo na cztery i pół roku więzienia za rzekome podburzanie. W więzieniu był do lutego 1983, kiedy odbywanie kary zostało zawieszone z powodów zdrowotnych, następnie przebywał w areszcie domowym ^[13]. Na skutek około pięciu lat pobytu w więzieniach komunistycznych stan jego zdrowia trwale się pogorszył, ale na fali solidarności wzrósł jego prestiż w kraju i za granicą.

W dobie "normalizacji" Vaclav Havel nadal pisał sztuki, ale większość mogła być wystawiana tylko w krajach zachodnich. Wśród jego dzieł scenicznych były m in Horský hotel (Górski hotel, 1976), Largo desolato (1984) i Pokoušení (Kuszenie, 1985). Nadal aktywnie wspierał wydawnictwo podziemne; w roku 1987 brał udział w narodzinach podziemnych Lidových novin , stając się ich częstym publicystą i członkiem kolegium redakcyjnego^[14].

W roku 1988 Havel został członkiem Komitetu Helsińskiego w Czechosłowacji, który pilnował przestrzegania praw człowieka, a w grudniu tego roku wziął udział w pierwszej legalnej manifestacji opozycji, która odbyła się z okazji Międzynarodowego Dnia Praw Człowieka na praskim Placu Škroupa (Škroupovo náměstí). 16 stycznia 1989 roku aresztowano go za udział w demonstracji rozpoczynającej tzw. Tydzień Palacha - serię demonstracji z okazji rocznicy samospalenia Jana Palacha , studenta, który 16 stycznia 1969 roku w ten sposób zaprotestował przeciw inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację - a w lutym skazano go na dziewięć miesięcy więzienia. Po odwołaniu karę zmniejszono do ośmiu miesięcy, ale warunkowo zwolniono Havla już w maju. W czerwcu 1989 był jednym z autorów petycji Několik vět (Kilka słów). We wrześniu apelował z ramienia Karty 77 na rzecz uwięzionego Alexandra Vondry. Ponownie aresztowano go w październiku, ale wkrótce wypuszczono^[15].

Aksamitna Rewolucja

17 listopada 1989 demonstracje studenckie zapoczątkowały wydarzenia, które przeszły do historii pod nazwą aksamitnej rewolucji , która zakończyła rządy trwającego cztery dekady reżimu komunistycznego. 19 listopada Václav Havel powołał do życia Forum Obywatelskie (OF), które skupiało cztery główne siły antykomunistyczne. 21 listopada z balkonu wydawnictwa Melantrich przemówił do demonstrantów zgromadzonych na Placu Wacława . Po tygodniowych demonstracjach komunistyczne władze ugięły się pod presją i pozwoliły na wystąpienie Havla w czeskiej telewizji.

Gdy upadł rząd Ladislava Adamca , a prezydent Gustáv Husák złożył urząd, trzeba było wybrać nowego prezydenta. Według Havla w grę wchodziła kandydatura Alexandra Dubčeka . 8 grudnia Forum Obywatelskie definitywnie jednak postawiło na kandydaturę Havla^[16], a Dubčekowi przypadła kandydatura na stanowisko przewodniczącego Zgromadzenia Federalnego. Za Havlem głosowało 37 członków rozszerzonego sztabu kryzysowego, sześciu się wstrzymało. Kandydatura Havla została przedstawiona dwa dni później opinii publicznej, a Forum rozpoczęło intensywną kampanię pod hasłem "Havel na Hradczany". Łącząc nacisk ulicy z negocjacjami, w których szczególną rolę odgrywał Marián Čalfa , udało się do swego dawnego nieprzyjaciela przekonać również komunistów, wobec czego 29 grudnia 1989 roku w sali władysławowskiej Zamku na Hradczanach Havel został jednogłośnie wybrany głową państwa czechosłowackiego^[17]. W ten sposób po 41 latach na Hradczanach zasiadł niekomunistyczny prezydent. To symboliczne zwycięstwo opozycji zakończyło też czas wielkich demonstracji, odwołano strajki i gotowość strajkową, a społeczeństwo zaczęło wracać do normalnego życia.

Prezydent Czechosłowacji

W pierwszej kadencji, która trwała sześć miesięcy, aż do pierwszych wolnych wyborów, Václav Havel był u szczytu swej potęgi. Komunistyczna Partia Czechosłowacji była w głębokiej defensywie, a nowa, demokratyczna scena polityczna jeszcze się nie określiła. Niektóre decyzje Havla z tego okresu są do dziś kontrowersyjne, na przykład amnestia nadzwyczajna, po której nastąpił bunt w więzieniu Leopoldov na Słowacji^[18]. Václav Havel nigdy nie popierał pomysłu radykalnego rozprawienia się ze sługusami komunistycznego reżimu^[19]. Osiągnął jednak swój najważniejszy cel - przygotowanie wolnych wyborów i budowę podstawy społeczeństwa demokratycznego. Wieloma wypowiedziami i aktami symbolicznymi dodawał obywatelom pewności siebie, a jednocześnie nie ukrywał, że sytuacja jest trudna. Oznaką tego stało się jego pierwsze noworoczne orędzie z 1 stycznia 1990 roku.

Václav Havel, ks. Karol, i Klaus Schwab na Światowym Forum Ekonomicznym w Davos, 1992

Po raz drugi Havel został wybrany prezydentem 5 lipca 1990 roku, już przez Zgromadzenie Federalne wyłonione w wolnych wyborach. Przeważali w nim posłowie Forum Demokratycznego i słowackiego ruchu Społeczeństwo Przeciwko Przemocy (VPN, Verejnost proti násiliu)^[20]. Na scenie politycznej pojawiły się nowe, silne osobistości, konkurujące z Havlem i jego zwolennikami. Byli to przede wszystkim Václav Klaus w Czechach i Vladimír Mečiar na Słowacji. Przyczynili się oni do formowania nowego systemu partyjnego i zyskali masowe poparcie. Tzw. wojna o myślnik dobitnie ukazała szybko rosnące napięcie między obiema republikami. Było ono jeszcze wzmacniane przez odmienną orientację polityczną posłów czeskich i słowackich, jak też sztywność ram federacji, która po odsunięciu komunistów od władzy nie dała rady się dostosować i sprawnie działać. Václav Havel jednoznacznie poparł zachowanie statusu państwa w formie federacji. Parlament wybrany w r. 1990 był pomyślany jako tymczasowy; w wyborach w r. 1992 w Czechach zwyciężyła prawicowa Obywatelska Partia Demokratyczna V. Klausa (Občanská demokratická strana, ODS), zaś na Słowacji - nacjonalistyczna Partia Ludowa - Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji V. Mečiara (Ľudová strana – Hnutie za demokratické Slovensko, ĽS-HZDS). Przepadły zatem takie partie bliskie Havlowi, jak Ruch Obywatelski (Občanské hnutí). 3 lipca 1992 r. parlamentowi federalnemu nie udało się wybrać prezydenta z powodu absencji słowackich posłów. 20 lipca parlament w Bratysławie ogłosił niepodległość Słowacji , a w pięć dni później jego decyzję poparł parlament federalny. W ramach protestu Havel złożył urząd trzy miesiące przed wygaśnięciem mandatu. Było jasne, że to koniec Czechosłowacji^[20].

Jednak mimo tej wewnętrznej porażki udało się Havlowi wprowadzić Czechosłowację do polityki międzynarodowej - do orbity wpływów cywilizacji Zachodu. Szczególne związki z Zachodem widoczne są także przez pryzmat gości, jacy składali wizyty w tym kraju: już w r. 1990 przyjechał papież Jan Paweł II i prezydent USA George Bush . Jeszcze bardziej znaczące było wydostanie się ze strefy wpływów ZSRR , symbolizowane wycofaniem się radzieckich wojsk i zanikiem politycznych struktur Bloku Wschodniego. Państwo pod prezydenturą Havla rozpoczęło starania o członkostwo w organizacjach zachodnich i brało udział w tworzeniu nowych struktur regionalnych, począwszy od Grupy Wyszehradzkiej .

Prezydent Czech

Václav Havel i prezes Międzynarodowego Funduszu Walutowego Horst Köhler (przyszły prez. Niemiec) na Praskim zamku, 2000 r.

Po uzyskaniu niepodległości przez Czechy Václav Havel został pierwszym prezydentem i pozostał na tym stanowisku przez dwie kadencje, czyli przez maksymalny okres przewidziany przez konstytucję. Pierwszą kadencję rozpoczął 26 stycznia 1993, a drugą 20 styczia 1998. Swoją funkcję sprawował do 2 stycznia 2003. Jego następcą został Václav Klaus .

Za jego prezydentury Republika Czeska została w 1999 r. członkiem NATO oraz zakończyła proces akcesji do Unii Europejskiej , której członkiem została 1 maja 2004. W ten sposób spełniło się hasło aksamitnej rewolucji "Powrót do Europy": Republika Czeska zintegrowała się z najważniejszymi zachodnimi strukturami politycznymi. Dzięki swojemu prestiżowi Vaclav Havel mógł oddziaływać na zachodnią opinię publiczną i elity polityczne na korzyść Republiki Czeskiej i innych krajów Europy Środkowej. Szczególną uwagę poświęcono stosunkom czesko-niemieckim, popsutym po II wojnie światowej . Deklaracja Czesko-Niemiecka z 1997 r., w której obie strony wzajemnie przeprosiły się za wyrządzone krzywdy i zadeklarowały wierność wartościom demokratycznym, była punktem zwrotnym polityki zagranicznej. Jako sprzymierzeniec USA Václav Havel popierał politykę Waszyngtonu i NATO, a w tym bombardowania Jugoslawii w 1999 i inwazję na Afganistan w 2001 roku.

W polityce wewnętrznej Vaclav Havel opierał się na mniejszych partiach centrowych, co miało często odbicie w napięciach między nim a prawicą ( ODS , SPR-RSC). W czasie wewnętrznego kryzysu politycznego w 1997 r., którego skutkiem był podział w ODS, Havel wsparł skrzydło anyklausowskie, z którego powstała Unia Wolności - Unia Demokratyczna . Rząd Josefa Tošovského powstał bez udziału Václava Klausa. Rozbieżności między prezydentem a przewodniczącym ODS były widoczne aż do końca kadencji Havla.

Opinia publiczna od połowie lat 90-tych żywo interesowała się też życiem prywatnym Havla: śmiercią żony Olgi 27. stycznia 1996; chorobami, które nieraz zagrażały życiu prezydenta; nowe małżeństwo - z aktorką Dagmar Veškrnovą 4. stycznia 1997; spory ze szwagierką o tym samym nazwisku, co żona - Dagmar Havlovą (żona brata prezydenta - Ivana) o Pałac Lucerna w Pradze ^[21] i Barrandovské terasy^[22]. Te ostatnie to odrestaurowany kompleks budynków wg projektu ojca V. Havla, stanowiący rodzinne dziedzictwo, którego część Václav Havel sprzedał spółce Chemapol Group, upadłej w podejrzanych okolicznościach^[23][24].

O prezydenckiej epoce w życiu Václava Havla powstał dokumentalny film Pavla Kouteckeho "Občan Havel"^[25] , do którego zdjęcia kręcono w latach 1992-2003.

Vaclav Havel przy wsparciu obu swych żon poświęcił się działalności charytatywnej. Fundacja Vize 97 (Wizja 97), na działalność której wydał 50 milionów koron^[26], zajmuje się głównie sprawami socjalnymi, zdrowotnymi, edukacji i kultury. Od 1999 roku fundacja przyznaje swoją nagrodę. Wyróżniani są nią ludzie, którzy swoimi dokonaniami przekraczają ramy naukowego poznania, przyczyniają się do rozumienia nauki jako integralnej części dzisiejszej kultury, oraz w nieszablonowy sposób zajmują się podstawowymi pytaniami o ludzką egzystencję, poznanie, byt. Nagroda przyznawana jest co roku 5 października, w dniu urodzin Václava Havla. Wśród jej laureatów jest również Polak - Zygmunt Bauman .

Z kolei fundacja Forum 2000 od roku 1997 organizuje w Pradze co roku spotkania znanych osobistości z całego świata.

W roku 1999 Gazeta Wyborcza wyróżniła Václava Havla tytułem Człowieka Roku . Laudację na cześć laureata wygłosił Bronisław Geremek .

Václav Havel 9 czerwca 2006 w kawiarni Slavia w Pradze na podczas akcji Café d'Europe

Po prezydenturze

Po złożeniu urzędu Vaclav Havel stale udziela się w polityce, popiera Partię Zielonych ^[27]. Po długiej przerwie znów napisał dramat: Odcházení (Odejścia) (premiera 2008), inspirowany własnymi doświadczeniami z polityki. Wzorem prezydentów amerykańskich założył Bibliotekę Havla, która z myślą o opinii publicznej i badaczach gromadzi materiały związane z twórczością i działalnością polityczną Havla.

Ocena

Vaclav Havel został uhonorowany wyróżnienieniami w wielu krajach na świecie, licznymi nagrodami za twórczość artystyczną i postawę obywatelską oraz wieloma doktoratami honoris causa ^[28]. W 2003 r na specjalnym posiedzeniu Senatu i Izby Deputowanych został odznaczony Orderem T. G. Masaryka i Orderem Białego Lwa I klasy; Senat na swoim posiedzeniu uchwalił też ustawę, brzmiącą: Václav Havel zasłużył się dla państwa - wzorem tzw. Lex Masaryk z 1930 r., czyli podobnie brzmiącej ustawy o zasługach T. Masaryka dla kraju^[29][30]. W czerwcu 2009 został wyróżniony nagrodą Jana Nowaka-Jeziorańskiego .

Kontrowersje

3 września 2007 roku Havel odbył wizytę w Krakowie , której celem była promocja jego najnowszej książki o charakterze wspomnieniowym Prosim stručně (Tylko krótko, proszę). Podczas konferencji prasowej na Wawelu , odniósł się do obecnej sytuacji w Polsce. Jak powiedział: odnoszę takie wrażenie, że jak najwcześniej powinny się odbyć wolne wybory. Uważam, że byłoby w interesie wszystkich obywateli Polski, gdyby na te wybory zostali zaproszeni międzynarodowi obserwatorzy. Od jego poglądów w tej sprawie odcięła się ambasada czeska w Warszawie.^[31]

Praca

Twórczość literacka V. Havla obejmuje trzy gatunki. Z l. 60-tych pochodzi poezja, w tym kaligramy , zebrana w zbiorku Antikody. Ale do światowej literatury Havel dostał się głównie dzięki dramatom: pierwszą znaną sztukę teatralną (Zahradní slavnost - Garden-party) stworzył w r. 1963, ostatnią (Odcházení - Odejścia) napisał w 2007. Przez całe życie twórcze Havel poświęcał się eseistyce, często związanej z polityką. Na uwagę zasługuje też jego twórczość epistolarna, krytyka teatralna i literacka, przemówienia i inne formy okazjonalne.

Wiersze

Kaligramy ze zbiorku Antikody formalnie nawiązują do poezji eksperymentalnej l. 60-tych - z czeskich autorów można wymienić Jiřího Kolářa , jemu też zbiorek jest dedykowany. Od większości twórców z tego nurtu Havel odróżnia się tym, że jego eksperyment nie jest protestem tylko przeciw konwencjom poezji, ale także "protestem krytycznym społecznie i w dużym stopniu jakąś próbą wyrażenia absurdalności ówczesnych stosunków politycznych"^[32]

Niektóre wiersze tomiku są raczej obrazami ułożonymi z liter uzyskanych z maszyny do pisania - to są właśnie kaligramy. Przeważnie autor pracuje ze słownictwem, które za pomocą środków graficznych i gramatycznych prowadzi do nieoczekiwanych powiązań. Udaje się mu m.in. w ten sposób demaskować kłamstwa zawarte w politycznych frazesach, np. w wierszu Vzor lid (Wzór [odmiany słowa] lud) wytyka nadużycie nacjonalistycznej frazeologii:^[33]

  NÁŠ LID          nedopustí, aby vymoženosti                            NASZ LUD        nie dopuści, aby wygody  NAŠEHO LIDU      byly odňaty                                           NASZEGO LUDU    były odebrane  NAŠEMU LIDU      a aby kdokoli klamal                                  NASZEMU LUDOWI  i aby ktokolwiek okłamywał  NÁŠ LID          voláním:                                              NASZ LUD        wołaniem:  NÁŠ LIDE!                                                              NASZ LUDU!O NAŠEM LIDU       ať rozhodují ti, kteří jdou                         O NASZYM LUDZIE   niech decydują ci, którzy idąS NAŠÍM LIDEM      !                                                   Z NASZYM LUDEM    !

Sztuki teatralne

Na sztuki Havla wpływała przede wszystkim tradycja teatru absurdu; nawiasem mówiąc, Samuel Beckett , jeden z twórców tego nurtu, właśnie uwięzionemu Havlowi dedykował w 1982 r. sztukę Katastrofa. Nie było to jednak jedyne źródło inspiracji: na przykład sam Havel odwołuje się w sztuce Odcházení (2007) do motywu z Wiśniowego sadu Czechowa .

Już w pierwszej wielkiej sztuce Havla, Garden-party (1963), zawarty jest kluczowy motyw twórczości Havla - problem władzy, biurokracji i języka. Jej bohater, Hugo Ploudek, po wstąpieniu do absurdalnej biurokratycznej organizacji i przyjęciu jej języka traci swą własną osobowość^[34].

W sztuce Powiadomienie (1965) główny temat to wyobcowanie języka. Sztuczne języki ptydepe i chorukor, które mają określić i ułatwić komunikację między biurokratami, w rezultacie okazują się niepokonaną barierą. Arogancję biurokratów i niszczenie naturalnego świata ludzi krytykuje np. sztuka Asanace (Rewaloryzacja, 1987).

Niektóre dramaty Havla zawierają silny wątek autobiograficzny. Trzy sztuki: Audience (Audiencja) i Vernisáž (obie z 1975r.) oraz Protest (1978), które są chyba najprzystępniejsze z całego dorobku Havla^[35], mają wspólnego bohatera - dysydenta Ferdinanda Vaňka, który pracuje w browarze, podobnie jak w tamtym okresie sam Havel. Ferdinand Vaněk gra przy tym rolę "raczej zasady dramatycznej, niż bohatera":^[36] sam mówi i robi niewiele, a akcja skupia się raczej wokół tego, jak na podejście Vaňka do życia reagują inni, którzy w ten sposób mogą demonstrować swoje tchórzostwo, asekuranctwo i karierowiczostwo. Largo desolato (1984) to studium strachu prześladowanego dysydenckiego pisarza o swoją osobowość. Główny bohater Odejść (2007), które Havel napisał już po zakończeniu prezydentury, ciężko przeżywa okres po utracie stanowiska politycznego, a sztuka dotyczy problemu korupcji i presji ulicy.

Eseje, krytyka, listy i przemówienia

Václav Havel zaczął pisać krytyczne i refleksyjne teksty literackie i teatralne już na początku lat sześćdziesiątych. Jego przemówienia i eseje stały się znane w okresie Praskiej Wiosny. Najbardziej znana część jego twórczości eseistycznej i epistolarnej powstała w okresie "normalizacji": Dopis Gustávu Husákovi (List do Gustáva Husáka, 1975), Moc bezmocných (Siła bezsilnych, 1978), Dopisy Olze (Listy do Olgi, 1983), Slovo o slovu (Słowo o słowie, 1989) i wiele innych. Pisania esejów nie porzucił też w czasach prezydentury, czego przykładem jest Letní přemítání (Letnie przemyślenia, 1991).

I mimo tego, że Havel nie chce być filozofem, a jego wykład nie idzie rygorystycznymi torami, dotyka w swoich tekstach zasadniczych wątków filozoficznych, jak wolność, władza, moralność czy transcendencja. Nawiązuje do czeskich myślicieli - jak Tomáš Masaryk , Josef Šafařík, a zwłaszcza Jan Patočka , od którego przejmuje elementy tradycji filozofii fenomenologicznej ( Edmund Husserl , Martin Heidegger i inni)^[37].

Odznaczenia

• Order Białego Lwa I Klasy z Kollaną – 1990 (ex officio – jako Prezydent CSRF – na czas sprawowania urzędu)
• Order Tomáša Garrigue Masaryka I Klasy – 1990 (ex officio – jako Prezydent CSRF – na czas sprawowania urzędu)
• Order Milana Rastislava Štefánika I Klasy – 1990 (ex officio – jako Prezydent CSRF – na czas sprawowania urzędu)
• Order Białego Lwa I Klasy z Kollaną – 1994 (ex officio – jako Prezydent Republiki Czeskiej – na czas sprawowania urzędu); w 2003, po zakończeniu kadencji, obie izby Parlamentu Republiki Czeskiej nadały mu dożywotnio ów order^[38]
• Order Tomáša Garrigue Masaryka I Klasy – 1994 (ex officio – jako Prezydent Republiki Czeskiej – na czas sprawowania urzędu); w 2003, po zakończeniu kadencji, obie izby Parlamentu Republiki Czeskiej nadały mu dożywotnio ów order^[39]
• Krzyż Wielki Orderu Krzyża Południa – Brazylia
• Krzyż Wielki z Kollaną Orderu Krzyża Ziemi Maryjnej – 1996, Estonia
• Krzyż Wielki Legii Honorowej – Francja
• Order Kanady I klasy
• Krzyż Wielki Orderu Trzech Gwiazd – Łotwa
• Order Orła Białego – 1993, Polska ^[40]
• Order Podwójnego Białego Krzyża I klasy – 2003, Słowacja ^[41]
• Medal Wolności – Stany Zjednoczone
• Krzyż Wielki Orderu Zasługi Republiki Węgier
• Order Łaźni – Wielka Brytania
• Order Zasługi Republiki Włoskiej I Klasy z Wielką Kollaną – 2002^[42]

Twórczość/Wykaz dzieł

Publikacje własne

Sztuki teatralne

• 1958 Život před sebou (Życie przed sobą, napisane z Karolem Bryndą)
• 1960 Rodinný večer (Rodzinny wieczór)
• 1961 Autostop (napisane z Ivanem Vyskočilem)
• 1962 Nejlepší rocky paní Hermanové (Najlepsze rocki pani Herman, napisane z Milošem Macourkiem)
• 1963 Vyšinutá hrdlička (Zwariowana synogarlica, napisane z Radimem Vašinką)
• 1963 Zahradní slavnost (Festyn, Garden party) - głównym bohaterem jest Hugo Pludek, który chce każdy system doprowadzić do doskonałości i całkowicie się z nim zjednoczyć, przez co traci własną osobowość
• 1965 Vyrozumění (Powiadomienie, wyd. pol. "Dialog" październik 1966) - koncepcja sztuki opiera się na konfrontacji sztuczności i naturalnośći. Świat sztuczny jest zbudowany na sztucznym języku ptydepe, który ma zapewnić szczęście poprzez wyeliminowanie emocji, niedoskonałości, wieloznaczności, itp.
• 1968 Ztížená možnost soustředění (Puzuk, czyli Uporczywa niemożność koncentracji, prem. pol. Stary Teatr 1968, wyd. pol. "Literatura na świecie" 1989, nr 8-9)
• 1968 Anděl strážný (Anioł stróż - słuchowisko radiowe, druk "Scena" 1990, nr 1-3)
• 1968 Motýl na anténě (Motyl na antenie - sztuka telewizyjna, prem. Teatr Telewizji 1968)
• 1971 Spiklenci (Spiskowcy, wyd. pol. 1984 - podziemne)
• 1971 Žebrácká opera (Opera żebracza, prem. pol. 1990)
• 1975 Audience (Audiencja, wyd. pol. 1981 – podziemne, prem. pol. 1981)
• 1975 Vernisáž (Wernisaż, wyd. pol. 1981 – podziemne, prem. pol. 1981)
• 1976 Horský hotel (Górski hotel, wyd. pol. 1984 - podziemne, prem. pol. Teatr Telewizji 1996)
• 1978 Protest (Protest, wyd. pol. 1981 – podziemne, prem. pol. 1981)
• 1983 Chyba (Błąd, druk pol. Jego brocha - "Zeszyty literackie" 1984, nr 6)
• 1984 Largo desolato (wyd. pol. 1987 – podziemne, prem. pol. Teatr Powszechny Warszawa 1989)
• 1985 Pokoušení (Kuszenie, wyd. pol. 1987 – podziemne, prem. pol. Teatr im. Słowackiego 1990)
• 1987 Asanace (Rewaloryzacja, wyd. pol. 1989)
• 1988 Zítra to spustíme (Jutro zaczynamy)
• 2007 Odcházení (Odejścia, wyd. pol. "Dialog" czerwiec 2008, prem. pol. T. Ateneum w Warszawie 2008)

Ważniejsze eseje

• 1975 Dopis Gustávu Husákovi (List do Gustava Husáka )
• 1978 Moc bezmocných (Siła bezsilnych, wyd. pol. 1984 – podziemne)
• 1984 Politika a svědomí (Polityka i sumiennie)
• 1985 Anatomie jedné zdrženlivosti
• 1986 Děkovná řeč za Erasmovu cenu (Przemówienie w podziękowaniu za Nagrodę Erazma)
• 1986 O smyslu Charty 77 (O sensie Karty 77)
• 1987 Příběh a totalita
• 1989 Slovo o slovu (Słowo o słowie)

Wydania książkowe

• 1964 Antikódy
• 1966 Protokoly
• 1983 Dopisy Olze (Listy do Olgi, wyd. pol. 1993)
• 1984 Spiskowcy i inne utwory dramatyczne, wyd. pol
• 1986 Dálkový výslech (Zaoczne przesłuchanie, wyd. pol. podziemne 1989)
• 1988 Thriller i inne eseje, wyd. pol. podziemne
• 1989 Do různých stran (Do różnych krajów)
• 1990 Projevy (Przemówienia)
• 1991 Teatr, wyd. pol.
• 1991 Letní přemítání (Letnie przemyślenia)
• 2006 Prosim stručně ("Tylko krótko, proszę", wyd. pol. 2007)

Biografie

• John Keane: Václav Havel – Politická tragédie v šesti dějstvích, Volvox Globator, Praha 1999 (ukázky: [1] , [2] ; recenze Kierana Williamse [3] )
• Eda Kriseová: Václav Havel : životopis, Brno : Atlantis, 1991,
• Martin C. Putna: Spiritualita Václava Havla. České a americké kontexty. Sešity Knihovny V. H., 2009

Linki zewnętrzne

• Oficiální stránky
• Staré internetové stránky prezidenta Havla
• Knihovna Václava Havla
• Digitální Archiv Knihovny VH
• Nadace Dagmar a Václava Havlových VIZE 97

Przypisy