Voltaire (Wolter), właśc. François-Marie Arouet (Voltaire jest pseudonimem artystycznym); ur.
21 listopada
1694
w
Paryżu
, zm.
30 maja
1778
w Paryżu) – francuski
pisarz
epoki
oświecenia
,
filozof
,
dramaturg
i
historyk
. Tworzył
satyry
, powieści,
dramaty
oraz "Listy".
Prowadził ożywioną korespondencję (zachowało się 23 tysiące jego listów). Bulwersował opinię publiczną
krytycyzmem
i śmiałością przekonań. Wiele podróżował.
Był osobowością złożoną, wyrażał nieraz sprzeczne poglądy, jego postępowanie nierzadko było kontrowersyjne, dlatego wiele różnych ideologii (posługując się wyrwanymi z kontekstu
cytatami
Voltaire'a) uznało go za swojego patrona (np.
ateiści
,
deiści
, rewolucjoniści). Voltaire'owi w rzeczywistości nie można przypisać w pełni żadnej ideologii. Był przede wszystkim zwolennikiem
liberalizmu
, traktującym z rezerwą każdą religię i ideologię.
Biografia
Lata nauki
Urodził się jako ostatnie dziecko bogatego
notariusza
François Arouet i Marie Marguerite Daumart. W
1704
rozpoczął naukę w kolegium
jezuickim
w Paryżu (obecnie liceum Louis-le-Grand), gdzie należał do najbardziej wyróżniających się uczniów (celował zwłaszcza w
filozofii
i
retoryce
). Zetknął się również z
libertynami
, których wolnomyślicielski i sceptyczny punkt widzenia ukształtował jego własny
światopogląd
. We wrześniu
1713
roku
ambasador
francuski
Pierre-Antoine de Castagnéry, markiz de Châteauneuf
(1647-1728) wyruszył z
Paryża
by objąć swą placówkę dyplomatyczną w Hadze. Towarzyszył mu Voltaire jako sekretarz ambasady.
Ofiara despotyzmu
Lata 1717-18 spędził uwięziony bez wyroku w
Bastylii
na podstawie podejrzenia o autorstwo
pamfletów
przeciwko
regentowi
Filipowi II Orleańskiemu
. W więzieniu napisał swoją pierwszą sztukę teatralną Edyp (pod pseudonimem Voltaire); sztuka odniosła ogromny sukces w kilka miesięcy po jego wyjściu na wolność. W
1726
na skutek zwady z Guy de Rohan-Chabot (tzw. Chevalierem de Rohan), Voltaire został ponownie zamknięty bez wyroku w Bastylii.
Wyjazd do Anglii
Po uwolnieniu postanowił wyjechać do
Anglii
, gdzie przebywał do roku
1729
. Gościny udzielił mu w swym domu Sir
Everard Fawkener
(1684-1758) brytyjski dyplomata i kupiec. Odkrył w Anglii zupełnie inne państwo niż represyjną, rządzoną przez
absolutystycznego
króla Francję. Zachwycił się naukowymi, filozoficznymi i politycznymi osiągnięciami Anglików; studiował teorie
Izaaka Newtona
i filozofię
Johna Locke'a
. Wielki wpływ na Voltaire'a jako historiografa wywarł polityk
torysowski
i historiograf
Henry St John, 1. wicehrabia Bolingbroke
. W swoich Listach filozoficznych, wydanych wpierw po angielsku (English Letters), a następnie po francusku (Lettres philosophiques) Voltaire starał się przekazać Francuzom osiągnięcia Anglików.
Powrót do Francji
Po powrocie do Francji związał się z jedną z najwybitniejszych kobiet tamtej epoki:
markizą
Émilie du Châtelet
, uzdolnioną matematyczką i fizykiem, która gościła go w swoim zamku w
Cirey-sur-Blaise
. Związek ten trwał 12 lat. Następnie próbował zrobić karierę na dworze w
Wersalu
(w
1746
został przyjęty do
Akademii Francuskiej
), ale jego trudny i niezależny charakter sprawił, że popadł w niełaskę.
Na emigracji w królestwie Prus
Voltaire na dworze Króla Prus
W latach
1750
-
1753
przebywał na dworze króla
Prus
Fryderyka II Wielkiego
w
Berlinie
i
Poczdamie
, jednak przyjaźń niezależnego filozofa i kapryśnego króla skończyła się kłótnią. Voltaire jeszcze na granicznym przejściu miał kłopoty urzędnicze, była to zemsta króla.
Genewa
W
1755
osiadł w majątku Délices, na terytorium Republiki
Genewy
. Tu także popadł w konflikt, tym razem z
kalwińskimi
pastorami
. Krytykowali oni "zbyt swobodnego" ducha przedstawień teatralnych, jakie organizował filozof.
Ostatnie lata życia
W
1758
przeniósł się do posiadłości w
Ferney
niedaleko Genewy (był to rodzaj "ziemi niczyjej" na granicy francusko-genewskiej). Tu dał się poznać jako utalentowany zarządca i człowiek interesu: rozbudował posiadłość, wprowadził nowe uprawy, założył
manufaktury
zegarków i pończoch jedwabnych. Pomagała mu w tym jego siostrzenica pani Denis. Voltaire podsumował swoje dokonania w Ferney słowami: Siedlisko 40 dzikusów stało się zamożnym miasteczkiem, zamieszkanym przez 1200 pożytecznych osób. Do Ferney przybywały tłumy wielbicieli Voltaire'a: m.in. artyści, uczeni, arystokraci i dyplomaci (zyskał sobie miano "oberżysty Europy").
30 marca
1778
przyjechał triumfalnie do Paryża, gdzie tłumy wielbicieli witały go z takim entuzjazmem, że niektórzy historycy uznali to później za prawdziwy początek
rewolucji francuskiej
. Dwa miesiące przed śmiercią Voltaire wstąpił do
loży masońskiej
Dziewięciu Sióstr w Paryżu. Podsumował swoje życie słowami: Umieram wielbiąc Boga, kochając przyjaciół, nie nienawidząc wrogów, nie cierpiąc przesądów.
Pogrzeb
Rząd rewolucyjny z uroczystym ceremoniałem przeniósł
11 lipca
1791
jego zwłoki do
Panteonu
, gdzie do dziś spoczywa obok
Jean-Jacques Rousseau
. Pochowano go z wyjątkową pompą. Przebieg uroczystości i stroje uczestników zaprojektował
Jacques-Louis David
. Głównym elementem ceremonii był pochód w historycznych i współczesnych kostiumach, które miały ilustrować dzieje rewolucji. Niesiono m.in. model Bastylii, a na wozie triumfalnym jechał aktor przebrany za Woltera. Skronie owego „Woltera” wieńczyła alegoria Sławy. W najbardziej podniosłym momencie zaśpiewano Chór patriotyczny do słów Woltera. Muzykę skomponował do niego
François-Joseph Gossec
, a wykonywał go chór męski z towarzyszeniem orkiestry wojskowej. Taka obsada pojawiła się po raz pierwszy w historii[1].
Poglądy i etyka Voltaire'a
Bóg i religia
Dzieła Voltaire'a cechuje krytycyzm, odrzucenie autorytetów oraz tolerancja dla różnorodnych postaw,
racjonalizm
, odrzucenie instytucji
Kościoła
. W dogmatyzmie religijnym dostrzegł przyczyny nietolerancji, braku wolności, prześladowań i niesprawiedliwości.
Voltaire uważał, że należy pozbyć się przesądów religii objawionej i przyjąć religię rozumową (naturalną,
deizm
), której wymaga moralność (Gdyby Boga nie było, należałoby Go wymyślić). Nie identyfikował się jednak całkowicie z deizmem; odrzucał koncepcję
"bożej opatrzności"
, kwestię "dobrego Boga", który pozwala na istnienie zła (zob.
teodycea
,
problem zła
), pozostawiał bez odpowiedzi.
Twierdził, że można dowieść, że
Pięcioksiąg
Mojżesza
był fałszerstwem z czasów, gdy w basenie Morza Śródziemnego panowała kultura helleńska co widać już, jego zdaniem, po samych tytułach ksiąg:
Genesis
,
Exodus
,
Leviticus
,
Numeri
,
Deuteronomium
. W rzeczywistości jednak Pięcioksiąg nie posiadał nawet tytułów poszczególnych ksiąg. Także fałszerstwem z czasów kultury helleńskiej miały być wg niego I księga Samuela i II księga Samuela co widać, jego zdaniem, na przykładzie użytego we francuskim przekładzie, z którego korzystał Voltaire słowa
Pytia
(w oryginale to słowo nie występuje) na określenie wróżki, która na żądanie
Saula
wywołała zmarłego
Samuela
w
Endor
[2].
Natomiast do panującej we Francji
religii katolickiej
, tak jak do wszystkich innych religii (w tym
protestantyzmu
,
judaizmu
i
islamu
) odnosił się wręcz wrogo. Jego najsłynniejsze zdanie: Ecrasez l'infâme! (Zdeptajcie bezecne!), które stało się mottem wrogów Kościoła, potępiało wszelki fanatyzm religijny. Voltaire jednak zawsze potępiał
ateizm
i deklarował wiarę w Boga (jako "pra-przyczyny" wszystkiego); był fundatorem kościoła katolickiego w Ferney. Postulował rozdział państwa i Kościoła oraz tolerancję dla wszystkich religii.
Tolerancja
Voltaire'owi przypisuje się słynne słowa: Nie zgadzam się z tym co mówisz, ale oddam życie, abyś miał prawo to powiedzieć.
W przedmowie do Traktatu o tolerancji (
1767
) napisanej przez wydawców kehlskich: Tolerancyjny powinien być każdy władca, który wyznaje jakąś religię, który zna prawa sumienia. [...] jest rzeczą niesprawiedliwą i barbarzyńską stawiać człowieka między groźbą skazania na męczarnie, a postępkami, które uważa za zbrodnicze. Jest uznawany za obrońcę wolności słowa i tolerancji dla różnych światopoglądów.
W roku
1762
zaangażował się w
obronę Jana Calasa
, protestanta fałszywie oskarżonego przez katolickich duchownych i skazanego na śmierć, a także w procesy Pierre-Paula Sirvena, La Barre'a, Montbailli'ego. W tych procesach Voltaire energicznie bronił ofiar fanatyzmu religijnego i archaicznego prawa, apelując do europejskiej opinii publicznej.
Czasem jednak zwalczał poglądy innych; na niektórych swych przeciwników nasyłał policję, a jego spór z
Pierre Louis Maupertuisem
mógł przyczynić się do samobójstwa tego uczonego.
Filozofia
- Voltaire reprezentował tzw. "wojujący
humanizm
" i
racjonalizm
XVIII wieku
.
- Inspirował się poglądami
Johna Locke'a
, rzecznika
liberalizmu
(
umowa społeczna
nie likwiduje praw naturalnych jednostki).
- Poznanie kształtuje się przez doświadczenie; wszystko poza tym jest hipotezą.
- Człowiek jako istota rozumna musi sam dążyć do kształtowania własnego losu i rozwoju dzięki wiedzy, technice, sztuce i dobremu ustrojowi społecznemu.
- Sprawiedliwość jest wartością uniwersalną, ponadkulturową.
- Tzw. "cnota" (franc. vertu), czyli skłonność do czynienia dobra sobie i innym, wynika z potrzeb uczuciowych i z interesu społecznego.
Voltaire a Polska
Stosunek Voltaire'a do
rozbiorów Polski
uznaje się czasem za przejaw niekonsekwencji; Voltaire – uważany często za ofiarę despotyzmu i obrońcę wolności – w tym przypadku miał zachować się zgodnie z wyznawaną przez siebie i typową dla swoich czasów koncepcją
absolutyzmu oświeconego
. Trzeba jednak pamiętać, że
Polska
miała opinię kraju fanatyków religijnych (zob.
Konfederacja barska
i
Tumult toruński
) i wyzyskującej chłopów okrutnej nieoświeconej szlachty; Voltaire po prostu uznał, że chłopom i mieszczanom tyranizowanym przez szlachtę na pewno nie będzie gorzej w granicach państw zaborczych niż w nietolerancyjnej
Rzeczpospolitej
.
Najlepsze możliwości realizacji większości swych wizji widział Voltaire w warunkach niedemokratycznego
absolutyzmu
, w którym wykształcony i mądry władca wymuszał na poddanych wprowadzenie nowych, lepszych zasad.
Szanse na wprowadzenie postulowanych przez siebie reform widział w reformujących się w duchu oświeceniowym monarchiach;
Prusach
Fryderyka II
oraz
Rosji
Katarzyny II
, którzy uznali go za swego doradcę, zarządzając jednak swoimi krajami w sposób znacznie odbiegający od oświeceniowych wzorców wolności. Voltaire ulegał ich zapewnieniom i propagandzie odnośnie sytuacji w Polsce i sławił Katarzynę II, która wprowadziła do Rzeczypospolitej armię rosyjską w celu stłumienia
konfederacji barskiej
w
1768
roku:
"Armia ta zjawiła się jedynie w celu opieki nad dysydentami w razie, gdyby ich chciano gwałtem zniszczyć. Zdumiano się na widok armii rosyjskiej, bardziej pilnującej w środku Polski karności niż jej kiedykolwiek miały wojska polskie. Miast pustoszyć wzbogacała kraj: będąc tam dla opiekowania się tolerancją" [3].
18 listopada
1772
Na tej samej zasadzie Voltaire komplementował też Fryderyka II: "Mówią, Sire, że to Pan poddał pomysł rozbioru Polski – i ja tak sądzę, ponieważ znać w tym geniusz" [4].
Ustrój Rzeczypospolitej budził kontrowersje w czasach Voltaire'a i budzi je do dziś. Przez krytyków był i jest uznawany za archaiczną
oligarchię
, która doprowadziła Polskę do kryzysu ekonomicznego i anarchii. W Polsce obowiązywały prawa pozbawiające innowierców wszelkich praw politycznych; również mieszczanie byli grupą dyskryminowaną. Takie państwo nie mogło liczyć na poparcie ówczesnych intelektualistów. Reformy w Polsce (
Konstytucja 3 maja
) przyszły zbyt późno, aby miały szansę na praktyczną realizację. W tej sytuacji mniej dziwi fakt, że Voltaire uznał zagarnięcie Polski przez monarchie "oświeconego absolutyzmu" za fakt pozytywny.
Najważniejsze dzieła
- Œdipe (Edyp), 1718
- La Henriade (Henriada), 1728
- Histoire de Charles XII (Historia Karola XII), 1730
- Brutus, 1730
- Zaïre, 1732
- Lettres philosophiques (Listy filozoficzne), 1734
- Adélaïde du Guesclin, 1734
- Le fanatisme ou Mahomet (Fanatyzm czyli Mahomet), 1736
- Mondain (Światowiec), 1736
- Epître sur Newton, (Rozprawa o Newtonie) 1736
-
Zadig
, 1748
- Micromégas (
Mikromegas
), 1752
- Candide ou l'Optimisme (
Kandyd, czyli optymizm
), 1759
- Dictionnaire philosophique (Słownik filozoficzny), 1764
- Traité sur la tolérance (Traktat o tolerancji), 1767
- 'L'Ingénu (
Prostaczek
), 1767
Przypisy
Bibliografia
- Voltaire, Traktat o tolerancji napisany z powodu śmierci Jana Calasa; przeł. i opracowali Zdzisław Ryłko i Adolf Sowiński, PIW, Warszawa 1988; s.223.
- Voltaire, Powiastki filozoficzne (Zadig, Tak toczy się światek, Kandyd, Prostaczek, Memnon, Historia podróży Skarmentada, Mikromegas, Historia dobrego bramina, Białe i czarne, Jeannot i Colin, Człowiek o czterdziestu talarach, Biały byk, Uszy hrabiego Chesterfield i kapelan Gudman); przeł. i opracował Tadeusz Żeleński (Boy), PIW, Warszawa 1955; s.680.
- Voltaire, Refleksye; przeł. i opracował Grzegorz Glass, Nakładem Księgarni Polskiej B. Połonieckiego, Lwów 1911; s.192
- Voltaire, Syn marnotrawny – komedia w pięciu aktach; przeł. Stanisław Trembecki; opr. Jerzy Adamski, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 1951; s.97
- Voltaire, Księżniczka Babilonu, Opolpress 1993, s.244
- Voltaire, Pamiętniki, Książka i Wiedza, Warszawa 1994, s.96
- Voltaire, Aforyzmy – Wolter" – opr. Michał Mroziński, PIW, Warszawa 1976; s.68
- Voltaire, Pogawędki i dialogi
- Jean Orieux, Wolter, Warszawa 1986, (Cykl: Biografie sławnych ludzi).
- A. Maurois, Wolter
- K. Dzierżawin, Wolter
- N. Mitford, Wolter zakochany, Warszawa 1979.
- T. Adorno, M. Horkheimer, Dialektyka oświecenia. Fragmenty filozoficzne, Warszawa 1994.
- P. Chanau, Cywilizacja wieku oświecenia
- P. Hazard, Myśl europejska 18 wieku od Monteskiusza do Lessinga; przeł. Halina Suwała
Linki zewnętrzne