Wielkopolska wg Kodeksu dyplomatycznego Wielkopolski

Wielkopolska ( łac. Polonia Maior) – kraina historyczna w środkowej i zachodniej Polsce , na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Południowowielkopolskiej , w dorzeczu środkowej i dolnej Warty ; obejmuje Kaliskie i Poznańskie ; Krajna i Pałuki są częścią historycznej ziemi kaliskej .

Wielkopolska graniczy z Pomorzem Zachodnim , Pomorzem Gdańskim , Kujawami , ziemią sieradzką , Śląskiem Opolskim , Dolnym Śląskiem i ziemią lubuską (Lubuszem).

Historycznymi stolicami Wielkopolski są Poznań i Kalisz ^[1][2][3].

Wielkopolska nie posiada herbu . Pierwotny herb Wielkopolski nadany przez Kazimierza III Wielkiego jest współcześnie herbem Kaliskiego ^[4] ( Poznańskie posiada własny herb ). Patronką Wielkopolski jest księżna kaliska bł. Jolenta Helena z dynastii Arpadów ^[5].

Władcy Wielkopolski (książęta poznańscy i książęta kaliscy) pochowani zostali w katedrze Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu i w kolegiacie św. Pawła Apostoła w Kaliszu .

Położenie

Wielkopolska położona jest na Pojezierzu Wielkopolskim oraz Nizinie Południowowielkopolskiej . Granice regionu zmieniały się na przestrzeni wieków, w związku z czym obecne rozumienie zasięgu terytorialnego Wielkopolski nie jest jednoznaczne. Dość powszechnie uznaje się natomiast obszar tzw. Wielkopolski właściwej, której głównymi miastami są: Poznań , Kalisz , Konin , Piła , Ostrów Wielkopolski , Gniezno , Leszno . Z kolei w rozszerzającym rozumieniu Wielkopolska dzieli się na^[6][7]:

• Wielkopolska właściwa
  • ziemia kaliska
    • Pałuki
    • Krajna (związana od czasów nowożytnych, niekiedy zaliczana do Pomorza Wschodniego )
  • ziemia poznańska
    • ziemia wschowska
• ziemia lubuska (Lubusz)
• ziemia sieradzka
• ziemia wieluńska

Bagnista pradolina rzeki Baryczy stanowiła pierwotnie granicę między Śląskiem a Wielkopolską^[8].

Podobnie jednak jak w przypadku wielu krain historycznych granice są dyskusyjne. Pojęcia Poznańskie obecnie używa się przeważnie na określenie tych terenów Wielkopolski, które w okresie 1815 - 1918 były pod zaborem pruskim. Ziemie te, ze stolicą Wielkopolski – Poznaniem, stanowią tylko część całego regionu, leżącą w jego centrum.

Historia

Prehistoria i starożytność

Pierwsze ślady bytności ludzi na terenie dzisiejszej Wielkopolski pochodzą sprzed około 11 tysięcy lat p.n.e. z okolic Wschowy . Są to groty oraz ostrza łowców reniferów reprezentujących kultura ahrensburską . Prawdopodobnie ludzie ci, trudniący się łowiectwem, zbieractwem i rybołówstwem przebywali na terenach Wielkopolski jedynie w sezonie letnim, zaś zimą wędrując na południe. Około tysiąca lat później pojawili się przedstawiciele innej zbieracko-łowieckiej kultury łowców reniferów zwanej świderską , której podstawę.

W kolejnej fazie, około 8000 lat p.n.e., pojawili się ludzie reprezentujący kulturę komornicką , a po nich kulturę janisławicką . Obie te kultury należały do tak zwanej grupy "myśliwych z psem". Z czasów kultury janisławickiej pochodzą znaleziska Smolnie Wielkim oraz obozowisko odkryte w dolinie Głównej na poznańskim Janikowie . Pojawiali się również okazjonalnie przedstawiciele kultur zbieracko-łowieckich z terenu dzisiejszych północnych Niemiec (pozostawili po sobie ślady obozowiska na Komandorii w dolinie Cybiny ).

Na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e. półkoczownicze ludy zbieracko-łowieckie zastąpiły względnie osiadłe ludy rolnicze, stosujące metodę wypaleniskową. Były to ludy kultury ceramiki wstęgowej , początkowo rytej (osada na Szelągu ), a następnie kłutej (osady na Dębcu ). Ludność ta przybyła na tereny Wielkopolski przez Śląsk i Bramę Morawską z obszarów leżących w dolinie Dunaju . Ślady ich bytności odnaleziono między innymi na zachód od Konina i na Pałukach . Nie jest pewne, czy przedstawiciele tych kultur wywędrowali, zostali wyparci bądź wchłonięci przez następną falę osadników reprezentującą kulturę pucharów lejkowatych , która pojawiła się na tych terenach około 3500 roku p.n.e. W młodszym neolicie zastąpiła ją kultura amfor kulistych , której przedstawiciele zajmowali się głównie pasterstwem. Ludzie ci pozostawili po sobie resztki obozowisk w dolinach Warty i Bogdanki. W tym samym czasie tereny na wchód od Warty odwiedzali przedstawiciele niżej rozwiniętej kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej, którzy przybywali z północnego wschodu.

Około 2200 lat p.n.e. zaczęły pojawiać się grupy reprezentujące kultury ceramiki sznurowej , które przez niektórych badaczy uznawane są za pierwszą falę ludności o pochodzeniu indoeuropejskim. W początkach epoki brązu Wielkopolska znalazła się na północnym skraju obszaru objętego kulturą unietycką (z tego okresu pozostały groby na poznańskim wzgórzu św. Wojciecha), której centrum znajdowało się na terenie dzisiejszych Czech. Około 1500 roku p.n.e. miejscowa ludność zaczęła prezentować kulturę pounietycką, zwaną też kulturą przedłużycką.

W XIII w. p.n.e. na te ziemie przybyli Wenedowie , reprezentujący kulturę łużycką , a dokładniej zachodniołużycką. Niektórzy uważają, że była to ludność blisko spokrewniona z dzisiejszymi Słowianami , inni identyfikują ich z Ilirami bądź Dakami . Była to pierwsza na tych terenach kultura epoki żelaza . Nie powstał co prawda żaden duży ośrodek hutniczy, jednak żelazo pozyskiwano na terenie całego regionu z rud darniowych . Do najbardziej znanych stanowisk tej kultury należy osada w Biskupinie . Około roku 500 p.n.e. miała miejsce pokojowa penetracja tych ziem przez północny, zamieszkujący dzisiejsze Pomorze Gdańskie , odłam Wenetów reprezentujących kulturę pomorską . W ciągu około 100-150 lat obie grupy Wenetów zasymilowały się. W tym czasie w Wielkopolsce wytworzył się szlak handlowy łączący Półwysep Apeniński z ujściem Wisły (w przebiegu odpowiadał on rzymskiemu szlakowi bursztynowemu ).

W IV w. p.n.e. tereny Wielkopolski zostały spustoszone przez najazdy mieszkających na południu Sigynnów, będących odłamem Scytów. Jednocześnie ze wschodu przybyła fala reprezentujących słabiej rozwiniętą kulturę wschodniołużycką (być może spokrewnionych ze Słowianami) Neurów . Istnieją hipotezy, że w rzeczywistości współdziałali oni ze Scytami . Nowi przybysze co prawda zdominowali dotychczasowych mieszkańców, lecz przejęli od nich sporo z ich kultury, łącząc ją z elementami własnymi. W ten sposób wykształciła się miejscowa odmiana kultury grobów kloszowych . W III w. p.n.e. zamarła wymiana z południem kontynentu, a poszczególne grupy etniczne zlały się ze sobą.

Około roku 125 p.n.e. pod wpływem kultury przemieszczających się przez Kujawy i Śląsk Celtów oraz wpływów rzymskich wykształciła się w dorzeczu Warty i Wisły kultura przeworska .

Kolejne wieki cechuje istnienie szlaku bursztynowego łączącego Rzym z południowym Bałtykiem. Docierały nim, głównie do wschodniej Wielkopolski, wpływy Rzymskie. W III i w. p.n.e. ze wschodu na zachód przez południową Wielkopolskę i Kujawy wędrowali Celtowie zaś z północy na południe wzdłuż szlaku bursztynowego różne plemiona germańskie ( Skirowie i Bastarnowie w III w. p.n.e., Goci i Gepidowie oraz Burgundowie w III w. n.e.).

Średniowiecze

Handel zamarł w V wieku , kiedy to trwały najazdy Hunów . Wówczas ziemie Wielkopolski zdominował system drobnoplemienny. Obszar Wielkopolski zamieszkiwały już wówczas wg niektórych historyków najprawdopodobniej plemiona słowiańskie takie jak Serbów ^[9][10]. W VIII wieku Serbowie przenieśli się na zachód, nad Łabę , a dorzecze Warty zajął zachodni odłam Polan . Z nimi wiąże się powstanie nowego grodu na Ostrowie Tumskim , Gnieźnie , Ostrowie Lednickim czy Gieczu . Na początku X wieku władzę nad grodami plemiennymi Polan przejęli Piastowie .

Wielkopolska stanowiła centrum polityczne kraju do 1031 roku, gdy region spustoszyła reakcja pogańska oraz najazd Brzetysława I w 1038 roku.

W XIII wieku nastąpiła silna ekspansja Brandenburczyków na zachodnie granice Wielkopolski. Zajęli oni Ziemię Lubuską oraz kasztelanię santocką. Jednocześnie zajęli tereny na pograniczu Wielkopolski i Pomorza Zachodniego. W wyniku tych działań powstała Nowa Marchia . Silna polityka kolonizacyjna powiązana z tworzeniem nowych miast (np. Landsberg – dzisiejszy Gorzów Wlkp.) i osad wiejskich, doprowadziła z czasem do całkowitej germanizacji zajętych terenów.

Dzieje nowożytne

Do końca XVIII wieku składała się z dwóch województw: poznańskiego i kaliskiego . Województwo poznańskie obejmowało powiaty kościański, poznański, wałecki i wschowski, kaliskie – powiaty gnieźnieński, kaliski, kcyński, koniński, nakielski i pyzdrski. Sejmik wielkopolski zbierał się w Środzie , sejmik generalny , do którego oprócz Wielkopolski należały województwa sieradzkie, łęczyckie, rawskie, płockie i Kujawy zbierał się w Kole . Podczas niemieckiej okupacji nazwa tego regionu brzmiała "Warthegau" – czyli Kraj Warty .

Historyczną stolicą Wielkopolski jest Poznań .

Nazwa

Ekspansja państwa Polan w X wieku sprawiła, że pierwotne terytorium plemienne Polan , początkowo określane jako Polonia, później zaczęto nazywać Polonia Maior (w odróżnieniu od Polonia Minor – Małopolski ). Pierwszym, który w zachowanych dokumentach użył nazwy "Wielkopolska" (Polonia Maior), był Maciej z Lubinia, benedyktyn z klasztoru w Lubiniu i notariusz księcia kaliskiego Boleslawa Pobożnego , który wymienił nazwę "Wielkopolska" w dokumencie z 15 czerwca 1257 r.^[11].

Etnografia

Ogółem w Wielkopolsce wyróżniono 106 grup regionalnych i nazw lokalnych ludności wiejskiej. Swoich nazw używa większa część starszych pokoleń mieszkańców, jednakże nowe pokolenia ludności wiejskiej w większości już ich nie znają^[12].

Grupy etnograficzne Wielkopolski:

• Bambrzy
• Biskupianie
• Dzierżniacy
• Gostynianie^[]
• Szamotulanie^[]
• Hazacy
• Kaliszacy
• Krajniacy
• Mazurzy wieleńscy
• Pałuczanie
• Poznaniacy

Zobacz też

• krainy historyczne w Polsce

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Wielkopolska w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich , Tom XIII (Warmbrun – Worowo) z 1893 r.
• Galeria Wielkopolska – fotografie zabytków
• Zamki, pałace i dwory Wielkopolski