Jacek Malczewski , Wigilia na Syberii

Stół wigilijny (pogórze): Opłatek , sianko, Biblia, wieniec świąteczny (rodzinna tradycja), światło betlejemskie, świeca Caritas , wolne miejsce przy stole

Julaftonen (Wigilia), akwarela namalowana 1904-05 przez Carla Larssona (1853-1919)

Wigilia Bożego Narodzenia (wieczerza wigilijna, wieczór wigilijny, niekiedy także gwiazdka) (z łac. vigilia - czuwanie, straż) - w tradycji chrześcijańskiej dzień poprzedzający święto Bożego Narodzenia , kończący okres adwentu .

Korzenie tego święta sięgają prawdopodobnie obchodów Saturnaliów w starożytnym Rzymie , gdzie chrześcijaństwo się rozwijało, lub nawet świętowania przesilenia zimowego w epoce kamiennej. Pewne analogie występują także z żydowskim świętem Chanuka oraz perskim świętem Szab-e Jalda.

Uroczystą kolację tego dnia przyjęło nazywać się również wigilią . Zwana ona jest też wilią, postnikiem, bożym obiadem, po staropolsku Godami , a na wschodzie kutią (od głównej potrawy).

Daty obchodzenia Wigilii

W kościele Zachodu Wigilia Bożego Narodzenia jest obchodzona 24 grudnia . W kościołach wschodnich: greckokatolickim i prawosławnym 6 stycznia (w związku z posługiwaniem się kalendarzem juliańskim ), a w Kościele ormiańskim – 5 stycznia .

Dzień wigilii Bożego Narodzenia bywał też przesuwany. Według tradycji ludowej (wciąż żywej np. na Kielecczyźnie ), w latach, gdy 24 grudnia wypada w niedzielę wigilia nie mogła być obchodzona, ponieważ niedziela nie przyjmuje postu . W takim przypadku wieczerzę wigilijną urządzano już w sobotę , a Boże Narodzenie świętowało się przez trzy dni.

Przebieg

Kolację wigilijną w Polsce rozpoczyna łamanie się opłatkiem .

Tradycyjnie wieczerza wigilijna rozpoczyna się wraz z pierwszą gwiazdką na niebie . Jest to symboliczne nawiązanie do Gwiazdy Betlejemskiej , oznaczającej narodziny Jezusa , którą wg Biblii na wschodniej stronie nieba ujrzeli Trzej Królowie .

Kolację, w polskiej tradycji postną , rozpoczyna modlitwa i czytanie fragmentu Ewangelii wg św. Mateusza lub Łukasza dotyczącego narodzin Jezusa. a następnie łamanie się opłatkiem z równoczesnym składaniem sobie nawzajem życzeń.

Na stole, przykrytym białym obrusem z wiązką sianka pod spodem, ustawia się jedno nakrycie więcej niż jest uczestników wieczerzy. Jest ono symbolicznie przeznaczone dla niezapowiedzianego gościa, natomiast dawniej dla ducha przodków. Niegdyś wigilijna kolacja była mocno związana ze światem duchów, a dusze zmarłych krewnych były szczególnie wyczekiwane tego wieczoru. Aby nie wyrządzić krzywdy przybyłym, nie należało zajmować miejsca bez jego uprzedniego zdmuchnięcia, bo mogła na nim już siedzieć dusza.

Zwyczaj stawiania dodatkowego nakrycia szczególnie upowszechnił się w XIX wieku. Miał wówczas patriotyczną wymowę - w wielu domach miejsce to symbolicznie było zarezerwowane dla członka rodziny przebywającego na zesłaniu na Syberii .

Potrawy wigilijne

Stół przygotowany do wieczerzy wigilijnej dla czterech osób. Wśród potraw znajdują się: pieczony karp, makówki, barszcz oraz uszka, kutia z dżemem, pierogi z kapustą i grzybami, gołąbki, przygotowane są także opłatek, Biblia oraz nakrycie dla ewentualnego gościa

W zwyczajach wigilijnych obecnych jest wiele elementów zaczerpniętych z pogańskiej obrzędowości, które w formie szczątkowej, nie zawsze uświadomionej, zachowały się do dnia dzisiejszego. Obecnie w kolacji wigilijnej związki z tymi wierzeniami zachowały się przede wszystkim w potrawach przyrządzanych głównie z ziaren zbóż , maku , miodu , grzybów , a więc typowych dla styp pogrzebowych , oraz w trzymaniu pustego miejsca przy stole dla nieznanego gościa.

W zależności od regionu i tradycji rodzinnych zestaw wigilijnych potraw jest różny, ale zwyczajowo na wigilijnym stole powinny znaleźć się wszystkie płody ziemi, a potraw powinno być dwanaście . Każdej należy spróbować, co ma zapewnić szczęście przez cały rok. Do najbardziej typowych należą: barszcz z uszkami (wymiennie w niektórych regionach Polski z białym żurem, zupą grzybową, zupą owocową lub zupą rybną), ryby przyrządzane na różne sposoby, z najbardziej tradycyjnym karpiem smażonym i w galarecie , kapusta z grochem , kapusta z grzybami, pierogi z kapustą, paszteciki z grzybami, kotleciki z ryżu z sosem grzybowym , kluski z makiem, cukrem i miodem, makiełki, kompot z suszonych owoców , zupa migdałowa , czyli z tradycji wschodniej kulebiak , gołąbki i kutia . Na Śląsku potrawami wigilijnymi są także moczka i makówki . Zgodnie z polskim zwyczajem potrawy wigilijne powinny być postne, czyli bezmięsne i bez użycia tłuszczów zwierzęcych przy ich przygotowaniu. W liście pasterskim z 2003 roku dotyczącym przykazań kościelnych polscy biskupi zachęcają do zachowania tego zwyczaju, chociaż według obowiązujących przepisów kościelnych w wigilię Bożego Narodzenia nie obowiązuje wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych.^[1][2][3]

Inne zwyczaje wigilijne

Tradycyjnie zastawiony stół w bieszczadzkiej chacie z Dąbrówki (Sanockie Muzeum Budownictwa)

Dzień wigilijny bogaty jest w zwyczaje i przesądy posiadające magiczną moc, zazwyczaj znajdujące swój rodowód w lokalnych, przedchrześcijańskich wierzeniach. Jednym z nich był zakaz szycia, tkania, motania i przędzenia. Uważano je za czynności szczególnie lubiane przez demony wody, które mogły zjawić się wszędzie tam, gdzie zakaz złamano. Do dzisiaj przestrzega się, aby w Wigilię nie kłócić się i okazywać sobie wzajemnie życzliwość. Przetrwał też przesąd, że jeśli w wigilijny poranek pierwszym gościem w domu będzie młody chłopiec, przyniesie to szczęśliwy rok. W małym stopniu przetrwała również tradycja umieszczania w jednym uszku w barszczu grosika, dla tego kto na niego trafił szykowało się szczęście przez najbliższy rok. Wszelkie zranienia oraz choroby w czasie świąt odbierane są jako zapowiedź kłopotów ze zdrowiem. Myśliwi tego dnia tradycyjnie udają się na polowanie, którego pomyślny wynik zapewni opiekę na cały rok patrona łowiectwa św. Huberta . Istnieje także przesąd aby spróbować każdej z dwunastu wigilijnych potraw aby nie zabrakło jej w następnym roku. Niektórzy pozostawiają w portfelu łuski z karpia, które mają przynieść szczęście.

Innym zwyczajem wieczoru wigilijnego jest śpiewanie kolęd . Często też pod choinką są prezenty, które przynosi dzieciątko, gwiazdka, Aniołek, Gwiazdor lub Mikołaj. Na Wschodzie w wigilię, przed wieczerzą, chadza się na groby bliskich.

Na wsi opłatek z wigilijnego stołu, a także potrawy, podawano bydłu i koniom, czasem nawet wprowadzając je do izby. Karmienie potrawami przygotowywanymi na Wigilię miało zabezpieczać inwentarz przed urokami czarownic i guślarek. A o północy gospodarz udawał się do obory, bo według tradycji zwierzęta mówiły wówczas ludzkim głosem.

Na wieczerzę wigilijną zapraszano nie tylko zwierzęta domowe, ale również leśne, w tym wilki. Rozrzucano dla nich przed domem pożywienie, aby nie podchodziły pod domostwo w nowym roku.

Obchody Wigilii w różnych krajach

Wigilia Świąt Bożego Narodzenia nie jest świętem ale w polskiej obyczajowości i tradycji jest, począwszy od uroczystej kolacji, dniem obchodzonym świątecznie i powszechnie uważanym za najbardziej rodzinny dzień w roku (w wielu krajach nie ma aż takiego znaczenia). Podobnie jak w Polsce Wigilię obchodzi się na Litwie , w Czechach i na Słowacji , zazwyczaj z wieloma zapożyczeniami ze starosłowiańskiego Święta Godowego .

Nieznany poza Polską (z wyjątkiem Litwy ) jest zwyczaj łamania się opłatkiem . W wielu krajach nie ma postu, ani pasterki , jak np. w Stanach Zjednoczonych , natomiast w Holandii pasterka jest jedyną mszą w roku, podczas której kościoły są pełne.

Europa

• W Wielkiej Brytanii praktycznie Wigilii nie obchodzi się. W pierwszy dzień Świąt Bożego Narodzenia charakterystycznym daniem obiadowym jest pieczony indyk z borówkami . W Boże Narodzenie Brytyjczycy też rozdają sobie prezenty.
• Wigilii nie ma również w Holandii i coraz częściej w Belgii , gdzie zamieniana jest na uroczyste śniadanie świąteczne w restauracji .
• We Francji najważniejszy jest obiad świąteczny, z pasztetem z gęsiej lub kaczej wątróbki , ostrygami i wędzonym łososiem . Powszechnie podczas Wigilii jada się mięso , zwłaszcza indyka.
• W Danii podczas Wigilii podaje się pieczoną kaczkę a na zakończenie ryż z migdałami.
• W Austrii na wigilijnym stole znajduje się karp lub kaczka , a w Niemczech kiełbaski i sałatka kartoflana .
• W Norwegii podczas Wigilii podaje się żeberka wieprzowe (po norwesku Ribbe) i gotowane mięso owcze (po norwesku pinnekjøtt) lub specjalne danie przygotowane z solonej oraz gotowanej ryby (która wcześniej leżała w ługu sodowym przez 2-3 dni), którą następnie podaje się z boczkiem. Potrawa ta nosi nazwę Lutefisk.
• W Belgii Wigilia jest dniem przeznaczonym na ceremonie religijne i przedstawienia upamiętniające narodziny Jezusa.
• W Grecji w świąteczny wieczór dzieci chodzą od domu do domu i zbierają słodycze w zamian za śpiewanie kolęd. Na każdym stole znajdziemy Chleb Chrystusa, duże słodkie bochenki w różnych kształtach i z różnymi zdobieniami. Drzewka świąteczne nie są w Grecji popularne.

Inne kraje

W krajach pozaeuropejskich związanych z katolicyzmem spotyka się rysy charakterystyczne dla danej kultury:

• Boliwijczycy w Wigilię święcą własnoręcznie wykonane figurki. Następnie trwa całonocna zabawa.
• W Kolumbii świętuje się już od 8 grudnia , przystrajając krzewy ozdobami i lampkami. Nie ma wieczerzy, ale po ostatniej mszy świętuje się przez całą noc .
• W Meksyku , gdzie święta są obchodzone w atmosferze religijnej, typowym zwyczajem jest piniata .
• Na Filipinach przez cały okres Adwentu zdobi się domy i ulice oraz przedstawia się szopkę z udziałem aktorów .
• W Kamerunie , gdzie święta przypadają na okres wakacji i wzmożonych prac polowych, Wigilia jest dniem wolnym; pali się wówczas ogniska, czyta Biblię i śpiewa pieśni.
• W Panamie dużą uwagę przywiązuje się do świecidełek za oknem. Wieczerza wigilijna nie istnieje. W wielu domach jest to normalny dzień jak każdy inny.

Przypisy

Źródło

Zobacz też

• Boże Narodzenie
• Święto Godowe
• Pasterka
• Kolęda