Witold Jan Doroszewski (ur. 1 maja 1899 w Moskwie , zm. 26 stycznia 1976 w Warszawie ) – językoznawca polski, profesor Uniwersytetu Warszawskiego , członek PAN , redaktor Słownika języka polskiego .

Życiorys

Był synem Antoniego (fizykochemika, dyrektora Centralnego Laboratorium Chemicznego Ministerstwa Skarbu Rosji , przewodniczącego Naukowego Koła Polskiego w Moskwie) i Marii z Tynowskich. Kształcił się w gimnazjum w Moskwie (do 1917), podjął następnie studia językoznawcze na uniwersytecie moskiewskim; w 1918 przeniósł się na Uniwersytet Warszawski , ale w tymże roku został powołany do wojska i służył do 1920. W latach 1920–1923 kontynuował studia na UW (m.in. pod kierunkiem Jana Baudouina de Courtenay ) i obronił w 1923 doktorat na podstawie pracy O znaczeniu dokonanym osnów czasownikowych (słownych) w języku polskim. Podjął pracę na uniwersytecie jako starszy asystent w Katedrze Języka Polskiego (1924–1927); w latach 1927–1929 uzupełniał studia w Ecole Nationale des Langues Orientales Vivantes w Paryżu i był tam lektorem języka polskiego. W 1928 został docentem w Katedrze Języka Polskiego UW, a w 1930 kierownikiem tej Katedry i profesorem nadzwyczajnym; od 1938 profesor zwyczajny. W latach 1935–1939 był dyrektorem Instytutu Fonetycznego UW; w 1968 odszedł ze stanowiska kierownika Katedry Języka Polskiego, a rok później przeszedł na emeryturę. Kierował również Pracownią Dialektologiczną PAN (w latach 1954–1969, od 1957 pod nazwą Zakład Językoznawstwa) w Warszawie. Na UW prowadził wykłady z języka polskiego, słowotwórstwa i językoznawstwa ogólnego; gościnnie wykładał na uniwersytecie w Brukseli (1934), uniwersytecie Wisconsin w Madison (w latach 1936–1937, gdzie zorganizował Katedrę Języka Polskiego), uniwersytetach w Nancy , Bordeaux i College de France w Paryżu (1939), w Oxfordzie , Leeds i Londynie (1958). W 1939 brał udział jako żołnierz w kampanii wrześniowej, a w latach 1940–1944 wykładał na tajnym Uniwersytecie Warszawskim.

Był członkiem czołowych polskich akademii i towarzystw naukowych – Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1930 członek-korespondent, 1936 członek rzeczywisty), PAU (1947 członek-korespondent) i PAN (1952 członek-korespondent, 1957 członek rzeczywisty). Był m.in. zastępcą przewodniczącego Komitetu Językoznawstwa PAN (w latach 1954–1966 i 1969–1974, w latach 1960–1961 pod nazwą Komitet Językoznawstwa i Słowianoznawstwa). W 1925 był w gronie członków założycieli Polskiego Towarzystwa Językoznawczego; pełnił funkcje sekretarza (1931–1934), wiceprezesa (1962–1964) i prezesa (w latach 1956–1958 i 1971–1974). W latach 1938–1939 i od 1966 był prezesem Towarzystwa Kultury Języka. Należał ponadto do: Bułgarskiej Akademii Nauk (1963), Międzynarodowego Komitetu Slawistów (w latach 1968–1975 przewodniczący, od 1975 członek honorowy), Polskiego Komitetu Slawistów (w latach 1969–1974), Serbskiej Akademii Nauk (1972), Austriackiej Akademii Nauk (1974 członek-korespondent), Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego (w 1974 członek założyciel), Societe de Linguistique w Paryżu, Linguistic Society of America, Institut d'Etudes Slaves w Paryżu, Instytutu Słowiańskiego w Pradze, Comitee International Permament des Linguistes. Organizował Koło Warszawskie Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego. Był członkiem, a w latach 1948-1959 - przewodniczącym zarządu Stowarzyszenia Mieszkaniowego Spółdzielczego Profesorów UW .

Zajmował się gramatyką opisową języka polskiego, dialektologią, słowotwórstwem, fonetyką, semantyką, leksykologią i dydaktyką języka polskiego. Jest uważany za twórcę warszawskiej szkoły dialektologicznej. Dokonał krytycznej analizy doktryny Ferdinanda de Saussure'a i zwrócił uwagę na związki tej doktryny z koncepcjami Emile Durkheima . Na podstawie analizy języka Teodora Tomasza Jeża (Język Teodora Tomasza Jeża, 1949) przedstawił obraz polskiego języka literackiego XIX wieku oraz określił ogólne prawa ewolucji języka (zasada leksykalizacji i krystalizowania się dominanty). Badał związki historii językoznawstwa z historią innych nauk humanistycznych; interesowało go również pokrewieństwo historyczne języków słowiańskich. Określił podstawowe metody badawcze w dialektologii. Sformułował zasady wydawania słowników. Był redaktorem naczelnym Słownika języka polskiego (11 tomów, Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1958-69; reprint, PWN 1996-97) zawierającego ok. 130 000 haseł napisanych na podstawie 5 milionów cytatów z 3 tysięcy utworów literackich, prac naukowych, artykułów prasowych i innych źródeł.

Współpracował z wieloma czasopismami, m.in. "Journal de Psychologie Normale et Pathologique", "Biuletynem Polskiego Towarzystwa Językoznawczego", "Pracami Językoznawczymi", "Studiami Warmińsko-Mazurskimi", "Pracami Filologicznymi", "Poradnikiem Językowym"; prowadził pogadanki radiowe w ramach Radiowego Poradnika Językowego. Uczestniczył w krajowych i międzynarodowych kongresach językoznawczych i slawistycznych. Na 30-lecie pracy naukowej dedykowano mu tom XVIII "Prac Filologicznych" (1961). W gronie jego studentów byli m.in. Halina Auderska , Jadwiga Puzynina, Zofia Kurzowa , Jan Tokarski . Był laureatem nagrody państwowej II stopnia (1955), odebrał doktoraty honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego (1960), uniwersytetu w Berlinie (1960) i uniwersytetu w Pradze (1968); odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej , Medalem Komisji Edukacji Narodowej , Krzyżem Walecznych , Orderem Sztandaru Pracy I klasy, Krzyżem Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski .

W jego dorobku jest około 800 publikacji naukowych.

Był żonaty z Janiną z Rogowskich, profesorem pedagogiki specjalnej Uniwersytetu Warszawskiego; syn Jan (ur. 1931) został profesorem biofizyki Centrum Medycznego Szkolenia Podyplomowego w Warszawie, syn Marek – profesorem protozoologii w Instytucie Biologii Doświadczalnej PAN.

Najważniejsze publikacje naukowe

• O Komisji Edukacyjnej (1916)
• Monografie słowotwórcze (1928–1931, 4 części)
• Jan Baudouin de Courtenay (1929)
• Zarys ogólnej klasyfikacji znaczeniowej sufiksów w językach słowiańskich (1929)
• Kilka uwag o metodach badań gwaroznawczych (1931)
• Mowa mieszkańców wsi Staroźreby. Opis i tezy teoretyczne (1934)
• Z zagadnień fonetyki ogólnej (1936)
• Język polski w Stanach Zjednoczonych A.P. (1938)
• Studium języka a studium literatury (1939)
• Język Warszawy (1945)
• Kategorie słowotwórcze (1946)
• Treść społeczna nauk humanistycznych a uniwersyteckie studia językowe (1947)
• Zasady poprawnej wymowy polskiej (1947, z Bronisławem Wieczorkiewiczem)
• Fizjologiczny mechanizm błędów językowych (1950)
• Podstawy gramatyki polskiej (1952)
• O normatywny charakter nauczania gramatyki (1953)
• Słowotwórstwo a geografia lingwistyczna (1954)
• Uwagi o metodach geografii lingwistycznej (1954)
• Z zagadnień leksykografii polskiej (1954)
• Jan Baudouin de Courtenay na tle swej epoki i jako prekursor nowych prądów w językoznawstwie (1955)
• Słownik języka polskiego (1958–1969)
• Studia i szkice językoznawcze (1962)
• Elementy leksykologii i semiotyki (1970)
• O funkcji poznawczo-społecznej języka (1973)

Książki popularne i poradniki językowe

• Myśli i uwagi o języku polskim (1937)
• Rozmowy o języku (1948–1954, 4 serie)
• Kryteria poprawności językowej (1950)
• Wśród słów, wrażeń i myśli. Refleksje o języku polskim (1968)
• O kulturę słowa (1962–1979, 3 tomy; zbiór artykułów o języku polskim)

Źródła

• Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 1: A-J, Wrocław 1983