Witold Gombrowicz
Witold Gombrowicz
Imiona i nazwisko	Witold Marian Gombrowicz
Data i miejsce urodzenia	4 sierpnia 1904 Małoszyce , Królestwo Kongresowe
Data i miejsce śmierci	25 lipca 1969 Vence , Francja
Narodowość	Polak
Język	polski
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Gatunki	powieść , nowela
Ważne dzieła	Ferdydurke , Bakakaj , Trans-Atlantyk , Dzienniki , Kosmos , Pornografia , Ślub , Operetka
Strona internetowa

Tablica w gdyńskim porcie upamiętniająca opuszczenie kraju przez pisarza

Tablica pamiątkowa w porcie gdyńskim

Walizka Witolda Gombrowicza, z którą wypłynął w 1939 r. z Polski do Argentyny, znajdująca się obecnie w zbiorach Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie (dar Rity Gombrowicz)

Grób Witolda Gombrowicza w Vence

Witold Marian Gombrowicz (ur. 4 sierpnia 1904 w Małoszycach pod Ostrowcem Św. , zm. 25 lipca 1969 w Vence , koło Nicei ) – polski powieściopisarz , nowelista i dramaturg .

Biografia

Urodził się na Sandomierszczyźnie , jako najmłodszy z czworga dzieci Jana i Antoniny (z domu Kotkowska herbu Ostoja ), w zamożnej rodzinie ziemiańskiej herbu Kościesza . Po opuszczeniu dworu w Małoszycach w 1911 r. jego rodzina przeniosła się do Warszawy . Po ukończeniu gimnazjum im. św. Stanisława Kostki w Warszawie ( 1922 ) studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim (w 1927 r. uzyskał tytuł magistra praw). Przez mniej więcej rok przebywał w Paryżu, niezbyt pilnie przykładając się do studiów w Institut des Hautes Etudes Internationales. Większą rolę w trakcie pobytu we Francji odegrały kontakty z młodzieżą studencką i wyjazd nad Morze Śródziemne.

Po powrocie do kraju rozpoczął aplikację sędziowską, wkrótce ją jednak porzucił. W latach dwudziestych podejmował próby literackie, ale legendarna powieść, w której formie i tematyce miała się manifestować nieoficjalna strona jego natury, została przezeń zniszczona (patrz: Wspomnienia polskie), podobnie jak niepowodzeniem skończyła się próba napisania powieści popularnej wraz z Tadeuszem Kępińskim. Na przełomie lat 20. i 30. zaczęły powstawać opowiadania, które ukazały się następnie drukiem jako Pamiętnik z okresu dojrzewania . Od chwili debiutu książkowego felietony literackie i recenzje Gombrowicza ukazywały się w prasie, głównie w "Kurierze Porannym". Razem z grupą młodych pisarzy i intelektualistów spotykał się w warszawskich kawiarniach "Zodiak" i "Ziemiańska". Rozgłos w kołach literackich zapewniła mu publikacja powieści Ferdydurke .

Tuż przed wybuchem II wojny światowej Gombrowicz uczestniczył w dziewiczym rejsie Chrobrego – polskiego statku pasażerskiego do Ameryki Południowej. W związku z wiadomościami z kraju postanowił przeczekać wojnę w Buenos Aires w Argentynie . W końcu jednak pozostał tam aż do 1963 roku, żyjąc czasem, szczególnie w okresie wojny, na granicy ubóstwa.

Pod koniec lat 40. Gombrowicz próbował uzyskać pozycję w argentyńskich kręgach literackich, publikując artykuły, wygłaszając odczyty w kawiarni Fray Mocho, wreszcie publikując w 1947, dokonany wraz z grupą przyjaciół, przekład Ferdydurke na język hiszpański. Dziś wielu pisarzy argentyńskich uważa ten przekład za znaczące wydarzenie w dziejach literatury argentyńskiej, w tamtych latach nie przyniósł on jednak autorowi większego rozgłosu, podobnie jak wydanie w 1948 roku po hiszpańsku dramatu Ślub (El casamiento). Od grudnia 1947 do maja 1955 Gombrowicz pracował jako urzędnik bankowy w Banco Polaco, argentyńskiej filii Banku Pekao SA ^[1]. W 1950 nawiązał korespondencję z Jerzym Giedroyciem i od 1951 publikował w paryskiej Kulturze , gdzie w 1953 rozpoczął druk fragmentów "Dziennika". W tym samym roku "Kultura" wydała, jako tom 1 Biblioteki "Kultury", jego dramat Ślub oraz powieść Trans-Atlantyk . Ta powieść podjęła w kontrowersyjny sposób zagadnienie tożsamości narodowej na emigracji, przedstawiając jej karykaturalny wizerunek. Po październiku 1956 cztery książki Gombrowicza ukazały się w kraju, a ich autor zyskał duży rozgłos. Po roku 1958 władze nie zezwalały już jednak na druk następnych książek. Gombrowicz zyskał natomiast w latach 60. sławę światową, uwieńczoną licznymi tłumaczeniami dzieł, także kolejnych powieści: Pornografii i Kosmosu, oraz głośnymi realizacjami teatralnymi jego dramatów, szczególnie we Francji, Niemczech i Szwecji. W 1963 r. powrócił do Europy, otrzymawszy stypendium Fundacji Forda na pobyt w Berlinie , co władze komunistyczne w kraju skwitowały prasową kampanią przeciw pisarzowi. W 1964 spędził trzy miesiące w opactwie Royaumont pod Paryżem , gdzie jako sekretarkę zatrudnił Ritę Labrosse – Kanadyjkę z Montrealu studiującą literaturę współczesną. W 1964 r. przeniósł się do Vence koło Nicei na południu Francji , gdzie spędził resztę życia. Tam zażywał owoców sławy, która kulminowała w maju 1967 Międzynarodową Nagrodą Wydawców Prix Formentor. 28 grudnia 1968 r., na pół roku przed śmiercią, ożenił się z Ritą Labrosse.

Wszystkie swoje dzieła literackie pisał po polsku, jednak ze względu na decyzję niepublikowania w kraju, dopóki nie zostanie tam wydana całość "Dziennika", w której opisał machinacje towarzyszące prasowej nagonce z okresu pobytu w Berlinie Zach., był do połowy lat 70. mało znany szerokiej publiczności w swoim ojczystym kraju. Jego dzieła drukował w tym czasie po polsku paryski Instytut Literacki Jerzego Giedroycia . Były one tłumaczone na ponad 30 języków, a jego dramaty były wielokrotnie wystawiane na najważniejszych scenach całego świata przez wybitnych reżyserów (m.in. Jorge Lavelli, Alf Sjoeberg, Ingmar Bergman , w Polsce m.in.: Jerzy Jarocki , Jerzy Grzegorzewski ). Wielka zasługę w przybliżeniu twórczości Gombrowicza w kręgach literacko-wydawniczych Europy Zachodniej miał Konstanty Jeleński .

Dopiero po długich negocjacjach z władzami PRL w 1986 r. ukazało się w krakowskim Wydawnictwie Literackim pierwszych 9 tomów dzieł Gombrowicza, uszczuplonych przez cenzurę o 16 wersów wykreślonych z "Dziennika", a dotyczących polityki i systemu władzy w ZSRR. Dzieła te poszerzone zostały w latach 1992–1997 do 15 tomów. W wolnej Polsce utwory Gombrowicza ukazywały się wielokrotnie drukiem, a na ich temat powstało kilkadziesiąt tomów studiów i niezliczone artykuły. W 2002 r. Wydawnictwo Literackie rozpoczęło druk "Pism zebranych" Gombrowicza w edycji krytycznej pod red. W. Boleckiego, J. Jarzębskiego i Z. Łapińskiego.

Posiadał poglądy lewicowe^[2][3].

W oczach innych

Przez wielu współczesnych uznany był już za życia lub pośmiertnie za jednego z najwybitniejszych pisarzy polskiej literatury współczesnej^[4]. Przykładem tego była przeprowadzona przez Michała Chmielowca w londyńskich Wiadomościach ankieta, w której wzięli udział najwybitniejsi polscy pisarze i krytycy literaccy na emigracji w 1969. Ankietę tę uzupełniło Archiwum Emigracji ( UMK ) w r. 1996. Opinie o wadze pisarstwa Gombrowicza były tym bardziej zaskakujące wśród współczesnych mu, iż jako człowiek znany był z megalomaństwa, złośliwości i bardzo krytycznych opinii o innych pisarzach. Znając tę cechę charakteru Gombrowicza, redaktorzy "Kultury" paryskiej, J. Giedroyc i K. Jeleński, wysłali mu pocztówkę gratulacyjną z pozdrowieniami od znanych francuskich arystokratów. Pocztówka i podpisy były oczywiście żartem, ale Gombrowicz przyjął to z najwyższą powagą^[5].

Twórczość Gombrowicza wykazuje związki z egzystencjalizmem (koncepcja "ja"), a także ze strukturalizmem (człowiek zdeterminowany przez język, którego używa, oraz oglądający świat poprzez system symetrii i opozycji). Widoczne są liczne nawiązania i gry z tradycją literacką, np. stylizacja na pamiętnikarstwo XVII-wieczne w Trans-Atlantyku, czy obecna tam również parodia gawędy szlacheckiej. Ale ciekawsze są związki Gombrowicza z myślą europejską 2 poł. XX w., to, co wiąże go z dorobkiem intelektualnym Michela Foucaulta, Rolanda Barthesa, Gilles'a Deleuze'a czy Jacques'a Lacana, a co dopiero w ostatnich latach doczekało się komentarzy.

Konstanty Jeleński tak pisał o nim w liście do Józefa Czapskiego (3 lipca 1967): Ten szlagon sandomierski nie zdaje sobie sprawy, że jest w sztuce (w literaturze) odpowiednikiem ludzi szukających myśli jutra^[6]. W intelektualnej i snobistycznej stolicy Europy lat 60., Paryżu, pisali o nim i jego twórczości nie tylko krytycy literatury, ale i filozofowie paryscy^[7].

Twórczość

Specyfiką twórczości Gombrowicza jest umiejętność widzenia człowieka w jego psychologicznym uwikłaniu w innych ludzi i spuściznę kultury , swoiste poczucie absurdu i obrazoburstwo dotykające przyjmowanych przez społeczeństwo tradycyjnych wartości. Gombrowicz przede wszystkim dyskutuje z polskim romantyzmem , jak sam twierdził, pisząc na przekór Mickiewiczowi (głównie w Trans-Atlantyku ).

Z wyjątkiem Opętanych Gombrowicz stosuje w powieściach narrację pierwszoosobową. Język pisarza zawiera liczne neologizmy , tworzy też "słowa klucze" rzucające symboliczne światło na sensy ukryte pod ironiczną formą (np. "gęba" i "pupa" w Ferdydurke).

W opowiadaniach z Pamiętnika z okresu dojrzewania zajmuje się Gombrowicz przede wszystkim paradoksami, jakie rządzą wchodzeniem jednostki w świat społeczny, a także ukrytymi namiętnościami rządzącymi ludzkim zachowaniem.

W Ferdydurke , swojej pierwszej powieści (wyd. na jesieni 1937 r., data na okładce 1938 ), podejmuje dyskusje na temat formy jako uniwersalnej kategorii, pojmowanej zarówno w sensie filozoficznym, jak socjologicznym i estetycznym, a będącej środkiem zniewolenia jednostki przez innych ludzi i społeczeństwo jako całość. Z tej powieści pochodzą słynne Gombrowiczowskie określenia, które weszły na stałe do języka polskiego, jak "upupienie" (dotyczy narzucania jednostce roli kogoś podrzędnego, niedojrzałego) czy "gęba" (narzucona komuś osobowość czy rola nieautentyczna). Ferdydurke jest też satyrą na różne polskie środowiska: postępowe mieszczańskie, chłopskie, ziemiańsko-konserwatywne. Tak więc Gombrowiczowska satyra dotyka człowieka zarówno jako członka społeczeństwa, jak i jednostki borykającej się ze sobą i światem. Adaptacje teatralne Ferdydurke, a także pozostałych dzieł prozatorskich Gombrowicza, wystawiało wiele teatrów, zwłaszcza do roku 1986 r., kiedy wydano w Polsce pierwszych 9 tomów Dzieł był to jedyny sposób oficjalnego rozpowszechniania dzieł pisarza. Pierwszym tekstem dramatycznym Gombrowicza była Iwona, księżniczka Burgunda ( 1938 ), tragifarsa (sztuka o tym, co niesie zniewolenie formą, obyczajem i ceremoniałem). W 1939 r. publikował on, pod pseudonimem Z. Niewieski, w odcinkach dwóch gazet codziennych powieść popularną "Opętani", wykorzystującą formę "powieści gotyckiej" przemieszanej z sensacyjnym romansem współczesnym. Napisany zaraz po wojnie "Ślub" wykorzystywał formy teatru Szekspira i Calderona, a także podejmował krytycznie wątki teatru romantycznego (Z. Krasiński, J. Słowacki), ukazując nową koncepcję władzy i nową koncepcję człowieka, stwarzanego przez innych ludzi.

Gombrowicz, wykreowany przez krytyków na "mistrza zrywania masek", kamufluje i ukrywa się tym bardziej, im bliżej dochodzi do swego największego konfliktu wewnętrznego, którym jest własny homoerotyzm , a właściwie, zdaniem argentyńskich przyjaciół pisarza (Alejandro Russovich), biseksualizm . Gombrowicz przez całe życie starał się unikać jednoznacznego przyporządkowania określonej orientacji seksualnej, traktując sprawy seksu jako domenę społecznego przymusu. W charakterystycznym dla siebie stylu "niestawiania kropki nad i" podejmował ten temat kilkakrotnie w swoich "Dziennikach"^[8]. Pierwszą powieścią autora otwarcie poruszającą tematykę homoseksualną jest Trans-Atlantyk ^[9] W powieści Trans-Atlantyk przeciwstawia sobie wizję człowieka służącego tradycyjnym wartościom nowej wizji, zgodnie z którą jednostka uwalnia się od tej służby, realizując przede wszystkim siebie (przedstawicielem takiego modelu człowieczeństwa jest ekscentryczny milioner-homoseksualista Gonzalo).

Powieść Pornografia pokazuje Polskę lat wojny, w której zapada się cały system tradycyjnej kultury, opartej na wierze w Boga i odwieczny porządek, a na to miejsce powstaje nowa, inna rzeczywistość, w której starzy i młodzi współpracują, aby zrealizować wspólnie swe podszyte erotyzmem (w tym homoerotyzmem) fascynacje. Najbardziej złożonym i wieloznacznym dziełem Gombrowicza jest Kosmos , w którym autor ukazał, jak człowiek składa sobie z drobin materii i faktów figurę sensu świata, jakie siły, porządki symboliczne i namiętności w tym procesie biorą udział i jak w procesie budowania sensu organizuje się forma powieściowa. Ostatnia sztuka Gombrowicza, Operetka , wykorzystuje formę operetkową do zaprezentowania w groteskowej formie przemian świata w XX w., polegających na przejściu od ancien regime'u do totalitaryzmów, wyraża jednocześnie ostrożną wiarę w odrodzenie przez młodość.

Napisał również publikowany sukcesywnie w "Kulturze", w latach 1953–1969, Dziennik. Dziennik jest nie tylko sprawozdaniem z życia autora, ale też filozoficznym esejem, miejscem polemik, zbiorem autorefleksji na temat własnego "ja", relacji wiążących je z innymi ludźmi, twórczości literackiej, manifestacją poglądów na politykę, kulturę narodową, religię, świat tradycji i współczesność oraz wiele innych tematów. Zarazem forma dziennikowa pozwala autorowi podejmować najważniejsze tematy w pozornie niezobowiązującej szacie anegdoty i używać całej gamy środków właściwych literaturze pięknej. Wielu badaczy pisarstwa Gombrowicza uważa właśnie te "Dzienniki" za jego szczytowe osiągnięcie literackie^[10].

Dwie powieści Gombrowicza zostały sfilmowane: Pornografię wyreżyserował Jan Jakub Kolski (film ukończono w 2003 ), a Ferdydurke Jerzy Skolimowski .

Rok 2004 , w setną rocznicę urodzin pisarza, ogłoszono w Polsce rokiem Gombrowicza^[11].

Dorobek pisarski

Siedziba Muzeum Witolda Gombrowicza we Wsoli

W spisie podano informacje na temat pierwszych wydań.

• Pamiętnik z okresu dojrzewania , Warszawa: Rój 1933
• "Na kuchennych schodach" , Skamander 1937
• Ferdydurke , Warszawa: Rój 1938 (data faktycznego wydania 1937 )
  • fragment drukowany w Skamandrze 1935
  • recenzja Brunona Schulza , Skamander 1938
• Iwona, księżniczka Burgunda , Skamander 1938
• "Szczur" , Skamander 1939
• Opętani , 1939
• Trans-Atlantyk , Paryż: Instytut Literacki 1953
• Ślub , Paryż: Instytut Literacki 1953
• Dziennik 1953–1956 , Paryż: Instytut Literacki 1957
• Bakakaj , Kraków: Wydawnictwo Literackie 1957
• Pornografia , Paryż: Instytut Literacki 1960
• Dziennik 1957–1961 , Paryż: Instytut Literacki 1962
• Kosmos , Paryż: Instytut Literacki 1965
• Dziennik 1961–1966 . Operetka Paryż: Instytut Literacki 1966
• Wspomnienia polskie. Wędrówki po Argentynie, w: Dzieła zebrane, tom 11, Paryż: Instytut Literacki 1977
• wiersz do "Izy i Malwiny" 1977
• Dzieła zebrane, t. 1-11, Paryż: Instytut Literacki 1969 – 1977
• Dzieła, t. 1-15, Kraków: Wydawnictwo Literackie 1986 – 1997

Zobacz też

• Piknik Gombrowiczowski
• Szlak Rowerowy im. Witolda Gombrowicza

Przypisy

Literatura dotycząca Gombrowicza

• Artur Sandauer , "Ferdydurke" po raz pierwszy - Warszawa, Pion nr 2 1938
• Artur Sandauer , Szkoła mitologów - Warszawa, Pion nr 5, 1938 , póżniej przedrukowany pt. Schulz i Gombrowicz, czyli literatura głębin - np. Zebrane pisma krytyczne, PIW 1981
• Artur Sandauer , Powieść o udawaniu - Kraków, Nasz Wyraz 1939
• Artur Sandauer , Szkoła nierzeczywistości i jej uczeń - Kraków, Życie Literackie nr 1 1958
• Artur Sandauer , Polska formuła egzystencjalizmu- artykuł napisany w orginale po francusku pt. A propos du "Ferdydurke" de Gombrowicz, ukazał się w Temps Modernes, Paryż 1959 ; polski przekład Współczesność nr 18 1959
• Artur Sandauer , Witold Gombrowicz - człowiek i pisarz- Kraków, Wydaw. Literackie, 1966
• Dominique de Roux, Rozmowy z Gombrowiczem, Paryż 1969 .
• Artur Sandauer , Początki, świetność i upadek rodziny Młodziaków w: Liryka i logika, Warszawa 1971
• Andrzej Falkiewicz , Polski kosmos. Dziesięć esejów przy Gombrowiczu, Kraków 1981 .
• Jerzy Jarzębski , Gra w Gombrowicza, Warszawa 1982 , Podglądanie Gombrowicza, Kraków 2001 i 16 tekstów o Gombrowiczu, Kraków 2007 .
• Rita Gombrowicz, Gombrowicz w Argentynie: świadectwa i dokumenty 1939–1963, Kraków 1984 i Gombrowicz w Europie: świadectwa i dokumenty 1963–1969), Kraków 1988 .
• Zdzisław Łapiński, Ja, Ferdydurke, Lublin 1985 .
• Tadeusz Kępiński, Witold Gombrowicz i świat jego młodości, Kraków 1987 .
• Kazimierz Głaz , Gombrowicz w Vence i inne wspomnienia, Kraków 1989 .
• Jan Błoński , Forma, śmiech i rzeczy ostateczne. Studia o Gombrowiczu, Kraków 1994 .
• Leszek Nowak , Gombrowicz: człowiek wobec ludzi, Warszawa 2000 .
• Janusz Margański, Gombrowicz – wieczny debiutant, Kraków 2001.
• Agnieszka Stawiarska, Gombrowicz w przedwojennej Polsce, Kraków 2001.
• Piotr Millati, Gombrowicz wobec sztuki: (wybrane zagadnienia), Gdańsk 2002 .
• Michał Głowiński , Gombrowicz i nadliteratura, Kraków 2002.
• Włodzimierz Bolecki "Autobiografia pośmiertna", Kraków 2002.
• Joanna Siedlecka , Jaśnie-panicz, Warszawa 2003 .
• Michał Paweł Markowski , Czarny nurt. Gombrowicz, świat, literatura, Kraków 2004 .
• Jean-Pierre Salgas, Witold Gombrowicz lub ateizm integralny, Paryż 2000 (polskie wydanie – Warszawa 2004).
• Klementyna Suchanow, Argentyńskie przygody Gombrowicza, Kraków 2005 .
• Miguel Grinberg, Wspominając Gombrowicza, Warszawa 2005.
• Marcin Kępiński, Mit, symbol, historia, tradycja. Gombrowicza gry z Kulturą, Warszawa 2006.
• Tadeusz Kępiński,Witold Gombrowicz Studium portretowe, Kraków 1988.

Linki zewnętrzne

• Witold Gombrowicz – oficjalny portal (gombrowicz.net)
• strona o Witoldzie Gombrowiczu i pikniku Gombrowiczowskim
• Strona internetowa o twórczości Witolda Gombrowicza
• Witold Gombrowicz – życie i twórczość
• THE WORLD OF WITOLD GOMBROWICZ, e-wystawa Beinecke Library z Uniwersytetu Yale
• Gombrowicz na stronach paryskiej KULTURY