Wojna polsko-bolszewicka
Walka o granice II Rzeczypospolitej 1919 – 1921
Data	14 lutego 1919 – 18 października 1920 ( Traktat pokojowy zawarto 18 marca 1921 )
Miejsce	Polska , Białoruś , Ukraina , Litwa , Łotwa
Przyczyna	sowieckie plany rozszerzenia rewolucji poza Rosję
Wynik	Traktat ryski
Strony konfliktu RFSRR USRR   Polska URL Dowódcy Michaił Tuchaczewski Siergiej Kamieniew Siemion Budionny Gaj Dimitriewicz Gaj Władymir Łazariewicz Nikołaj Sołłohub Józef Piłsudski Tadeusz Rozwadowski Józef Haller Kazimierz Sosnkowski Władysław Sikorski Edward Rydz-Śmigły Wacław Iwaszkiewicz-Rudoszański Symon Petlura Mychajło Omelianowicz-Pawlenko Siły 950 tys. wojska 5 mln rezerwy 360 tys. wojska 738 tys. rezerwy Straty ok. 100–150 tys. zabitych ok. 60 tys. zabitych

Marzec 1919

Grudzień 1919

Czerwiec 1920

Sierpień 1920

Ostateczne granice Rzeczypospolitej w 1922 , po traktacie ryskim , powstaniach śląskich i wcieleniu Litwy Środkowej do Polski

Wojna polsko-bolszewicka (wojna polsko-sowiecka, wojna polsko-rosyjska 1919-1920) – wojna pomiędzy odrodzoną Rzecząpospolitą a Rosją Radziecką , dążącą do podboju państw europejskich i przekształcenia ich w republiki radzieckie zgodnie z doktryną i deklarowanymi celami politycznymi (" rewolucja z zewnątrz") rosyjskiej partii bolszewików ^[1].

We wrześniu 1920 Włodzimierz Lenin w czasie przemówienia na IX Konferencji Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) przedstawił główną według niego przyczynę wojny polsko-bolszewickiej: [stwierdziliśmy], że gdzieś pod Warszawą znajduje się nie centrum polskiego rządu burżuazyjnego i republiki kapitału, ale centrum całego współczesnego systemu imperialistycznego oraz, że okoliczności pozwalają nam wstrząsnąć tym systemem i prowadzić politykę nie w Polsce, ale w Niemczech i w Anglii. Tym samym stworzyliśmy w Niemczech i Anglii zupełnie nowy odcinek rewolucji proletariackiej, walczącej z ogólnoświatowym imperializmem... ^[2] Wojna przez cały okres trwania toczyła się równolegle w wymiarze militarnym i bardzo silnie zaakcentowanym wymiarze politycznym.

Wojna trwała w latach 1919 – 1920 , a jej najważniejszymi epizodami militarnymi były: wyprawa kijowska , bitwa warszawska , kontruderzenie znad Wieprza , bitwa pod Komarowem i wreszcie bitwa nad Niemnem .

12 października 1920 delegacja Sejmu RP i rządu Rzeczypospolitej i delegacja rządu RFSRR zawarły w Rydze zawieszenie broni (weszło w życie 18 października ), a 18 marca 1921 , również w Rydze podpisany został traktat pokojowy , który wytyczył granicę polsko-radziecką i do agresji ZSRR na Polskę 17.09.1939 regulował stosunki pomiędzy II Rzeczpospolitą a RFSRR , a później ZSRR .

Przyczyny wybuchu wojny

Niezależnie od głębszych powodów wojny, bezpośrednią przyczyną wybuchu była rozpoczęta w konsekwencji zawieszenia broni w Compiègne 11 listopada 1918 ewakuacja niemieckiej armii Ober-Ost zajmującej obszar dwóch i pół tysiąca kilometrów od Zatoki Botnickiej po Morze Azowskie , która pozostawała na terenach proklamowanych formalnie niepodległych Estonii , Łotwy , Litwy i Ukrainy , a także Białorusi . Było to konsekwencją zawartego przez RFSRR separatystycznego pokoju z Niemcami i Austro-Węgrami ( traktat brzeski ), w którym rząd bolszewicki wycofał Rosję z koalicyjnego udziału w I wojnie światowej . W okresie pomiędzy zawarciem pokoju brzeskiego a klęską Niemiec w wojnie stosunki pomiędzy Niemcami (zwłaszcza kołami wojskowymi) a bolszewikami cechowała wzajemna oficjalna współpraca.

Bolszewicy po zawarciu w listopadzie 1918 tajnego porozumienia z dowództwem niemieckim o bezpośrednim przejmowaniu przez Armię Czerwoną terenów okupacji Ober Ostu od wojsk niemieckich stworzyli już 16 listopada 1918 Armię Zachodnią, która następnie przejęła z rąk niemieckich Mińsk (grudzień 1918 ) i Wilno (styczeń 1919 ). Trzonem Armii Zachodniej była Zachodnia Dywizja Strzelców z kadrą wojskową rekrutowaną z komunistów polskiego pochodzenia i Polaków, którzy znaleźli się w głębi Rosji w czasie I wojny światowej . Ponieważ w listopadzie 1918 roku w Niemczech wybuchła rewolucja , która proklamowała republikę , bolszewicy pragnęli uzyskać bezpośredni dostęp do granicy niemieckiej w Prusach Wschodnich , by czynnie wpływać na wydarzenia polityczne w zrewolucjonizowanych Niemczech. Marsz Armii Czerwonej na zachód i zajmowanie kolejnych miejscowości opuszczanych przez wojsko niemieckie odbywał się zanim jeszcze Wojsko Polskie po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 przez Polskę i objęciu władzy przez Józefa Piłsudskiego (jako Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza) zdążyło się sformować i podjąć jakiekolwiek działania. Na zajętych przez Armię Czerwoną terytoriach proklamowana została 1 stycznia 1919 roku w Smoleńsku marionetkowa Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka przekształcona 27 lutego 1919 w Litewsko-Białoruską Socjalistyczną Republikę Radziecką (tzw. Litbieł ) – z władzami złożonymi w dużej części z komunistów polskiego pochodzenia. 12 stycznia 1919 sowieckie Naczelne Dowództwo wydało Armii Czerwonej rozkaz wykonania rozpoznania w głąb do rzek Niemna i Szczary , a następnie 12 lutego aż po Bug , w ten sposób rozpoczynając operację "Cel Wisła"^[3].

Pomiędzy odradzającą się po 123 latach niewoli niepodległą Polską a Rosją nie istniała żadna uznawana przez strony granica państwowa, rząd bolszewicki w Rosji nie był uznawany na arenie międzynarodowej, zaś kwestią sporną pozostawał status terytoriów położonych pomiędzy zwartym etnicznym obszarem polskim, a obszarem rosyjskim (przedrozbiorowego Wielkiego Księstwa Litewskiego i wchodzącej przed rozbiorami do Korony prawobrzeżnej Ukrainy ). W konsekwencji starcie pomiędzy Polską a Rosją o wzajemne granice i sposób zorganizowania politycznego ziem pomiędzy wschodnią granicą Kongresówki a granicą Rzeczypospolitej Obojga Narodów sprzed rozbiorów (których Polacy jako zbiorowość nigdy za legalne nie uznali^[] ) było nieuniknione. Ponieważ niemiecka armia okupacyjna Ober-Ostu stanowiąca bufor bezpieczeństwa na tych terytoriach pomiędzy siłami polskimi a bolszewickimi wycofywała się po 11 listopada 1918 w szybkim tempie, musiało dojść do nieuniknionego bezpośredniego spotkania wojsk polskich i bolszewickich i do określenia statusu politycznego ziem przedrozbiorowej Rzeczypospolitej w drodze faktów dokonanych.

Warunki naturalne i sztuka wojenna

Długa linia oddzielająca stronę polską i bolszewicką była podzielona przez błota poleskie , które ze względu na podmokły teren nie nadawały się do prowadzenia działań zbrojnych. W związku z tym działania wojenne toczyły się na dwu osobnych terenach: froncie północnym i froncie południowym.

Wojska bolszewickie na froncie północnym ( Front Zachodni Armii Czerwonej ) były dowodzone przez Michaiła Tuchaczewskiego z Ivarem Smilgą jako komisarzem politycznym Frontu a na froncie południowym (Front Południowo-Zachodni Armii Czerwonej) przez Aleksandra Jegorowa z Józefem Stalinem jako komisarzem politycznym Frontu a Siemionem Budionnym jako dowódcą najbardziej znanej jednostki Frontu Południowo-Zachodniego – 1 Armii Konnej (Konarmii) .

Głównodowodzącym Armii Czerwonej był Sergiej Kamieniew , podlegający bezpośrednio narkomwojenmorowi (komisarzowi wojny i marynarki) Lwu Trockiemu , jednocześnie (podobnie jak Stalin) członkowi pięcioosobowego wówczas Politbiura partii bolszewików ^[4].

Rozdział wojsk bolszewickich stwarzał korzystną dla Polski sytuację operacyjną, gdyż możliwy był manewr po liniach wewnętrznych, podobnie jak w bitwie pod Tannenbergiem , czyli pobicie najpierw jednej grupy wojsk przeciwnika a następnie przerzucenie sił przeciw drugiej grupie.

Doświadczenia właśnie zakończonej I wojny światowej zdawały się wskazywać, że współczesna wojna ma charakter wojny pozycyjnej . W przypadku wojny polsko-bolszewickiej długa linia frontu i stosunkowo niewielka liczebność armii biorących udział w konflikcie powodowały jednak, że niemożliwe było utworzenie linii obronnych odpowiednio obsadzonych przez wojska, musiały istnieć słabo obsadzone bądź w ogóle nie obsadzone przez wojsko odcinki frontu. To stwarzało możliwość obejścia silnie bronionych odcinków bądź ataku z najmniej spodziewanego kierunku. Wojna polsko-bolszewicka przybrała charakter wojny manewrowej .

Obie armie, zarówno Wojsko Polskie , jak i Armia Czerwona były armiami improwizowanymi, budowanymi od podstaw (w przypadku RKKA od lutego-lipca 1918 , w przypadku Wojska Polskiego od listopada 1918). Składy obu armii pochodziły zarówno z poboru , jak i zaciągu ochotniczego . Kadra dowódcza obu armii składała się zarówno z oficerów zawodowych (armii carskiej w przypadku RKKA, armii trzech zaborców w przypadku Wojska Polskiego) jak i z oficerów wywodzących się z niepodległościowych (Wojsko Polskie – Legiony ) lub rewolucyjnych ( Armia Czerwona ) formacji ochotniczych. Stanowiło to wyzwanie dla obu stron przede wszystkim dla dowódców zawodowych, którzy musieli zerwać z doświadczeniami wyniesionymi z I wojny światowej – doświadczeniami wojny pozycyjnej (wojny materiałowej) i przystosować się do warunków wojny manewrowej . Dla strony bolszewickiej było to o tyle mniejszym problemem, że cała kadra dowódcza RKKA (niezależnie od zróżnicowanego pochodzenia) nabyła doświadczenia w trakcie wojny domowej w Rosji – klasycznej wojny manewrowej. Wojna polsko-bolszewicka była w konsekwencji poligonem wojny manewrowej, przedmiotem studiów wojskowych w latach 1920 - 1939 . Brak rutyny wojskowej owocował niekonwencjonalnymi rozwiązaniami (jak np. 1 Armia Konna , której taktyka przysporzyła stronie polskiej dużo trudności, zagon zmotoryzowany na Kowel pod dowództwem gen. Władysława Sikorskiego we wrześniu 1920 r. (w rozwinięciu bitwy pod Komarowem ), czy wykorzystanie lotnictwa, służb radiowywiadowczych i kryptologicznych przez stronę polską.

Moment konfrontacji

Wojna rozpoczęła się 14 lutego 1919 starciem koło miasteczka Mosty na Białorusi , gdzie wysunięte poza wycofujące się jednostki niemieckie^[5] oddziały wojska polskiego powstrzymały dalszy marsz na zachód w ramach operacji "Cel Wisła" oddziałów Frontu Zachodniego Armii Czerwonej. Szczupłe siły polskie, składające się z 12 batalionów piechoty , 12 szwadronów kawalerii i 3 baterii artylerii , działały tam na dwóch, dość równomiernie obsadzonych odcinkach frontu. Formacjami odcinka południowego (rzeka Prypeć – miasteczko Szczytno), czyli Grupy Podlaskiej , przemianowanej potem na Grupę Poleską, dowodził gen. Antoni Listowski . Jego oddziały prawym swym skrzydłem utrzymywały łączność z Grupą Wołyńską gen. Edwarda Rydza-Śmigłego i koncentrowały się głównie pod Antopolem na kierunku Brześć - Pińsk i koło Berezy Kartuskiej . Oddziały odcinka północnego (Szczytno- Skidel ) należały do Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego , który swoje oddziały skupiał przede wszystkim w rejonie Wołkowyska . Na tych pozycjach wiązano niewielkie siły Armii Czerwonej , której wysiłek wojenny skupiony był jeszcze wówczas przede wszystkim na walce z oddziałami białych .

Kampania 1919

Leonard Winterowski , Atak 3 Pułku Ułanów Śląskich (Dzieci Warszawy) pod Słuckiem 10 sierpnia 1919

Polski improwizowany pociąg pancerny zima 1919/1920

Polskie czołgi FT-17 z 1 Pułku Czołgów w czasie bitwy pod Dyneburgiem

Na początku marca formacje zgrupowań polskich przeszły do akcji zaczepnej, opanowały na wschodzie Słonim ( 2 marca ) i Pińsk ( 5 marca ), a na północy dotarły pod Lidę , gdzie zatrzymały się na kilka tygodni. Dalsze decyzje w sprawie działań na wschodzie zostały podjęte w pierwszej dekadzie kwietnia, zgodnie z wolą Józefa Piłsudskiego , który uznał konieczność przejęcia inicjatywy na północno-wschodnim teatrze wydarzeń wojennych.

16 kwietnia 1919 wojska polskie rozpoczęły ofensywę. Główne zadanie, jakim było zajęcie Wilna , realizowała grupa jazdy pułkownika Władysława Beliny-Prażmowskiego (9 szwadronów kawalerii i pluton artylerii konnej) oraz grupa piechoty generała Rydza-Śmigłego (3 bataliony piechoty).

Na Lidę uderzyły oddziały generała Zygmunta Lasockiego, na Baranowicze i Nowogródek grupa generała Stefana Mokrzeckiego, a na Łuniniec generała Antoniego Listowskiego .

17 kwietnia opanowano Lidę, 18 kwietnia Nowogródek , 19 kwietnia Baranowicze i Wilno. Po zajęciu Wilna Józef Piłsudski wydał 22 kwietnia 1919 odezwę do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego deklarując samostanowienie wszystkich narodowości przedrozbiorowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów .

Dalsze operacje na tym froncie prowadzone przez generała Stanisława Szeptyckiego , przy współudziale wojsk wielkopolskich (m.in. 15 Pułk Ułanów pod dowództwem ppłk Władysława Andersa ) i części " błękitnej armii " generała Hallera doprowadziły do zdobycia Mińska , Bobrujska i Borysowa .

Szeptycki, stając na czele nowo utworzonego Frontu Litewsko-Białoruskiego miał do dyspozycji następujące grupy operacyjne:

• gen. Mokrzeckiego (rejon Baranowicz)
• gen. Lasockiego (rejon Nowogródka),
• płk. Ferdynanda Zarzyckiego (na wschód od Lidy)
• gen. Rydza-Śmigłego (rejon Wilna)

Na północnym skrzydle wojska polskie nawiązały łączność z wojskami łotewskimi. W styczniu 1920 Wojsko Polskie zdobyło Dyneburg , który przekazano Łotwie.

W końcu 1919 front wschodni na całej swej długości przebiegał w sposób następujący: Uszyca (lewy dopływ Dniestru ) – Płoskirów – Słucz (prawy dopływ Prypeci ) – Uborć (prawy dopływ Prypeci) – Ptycz (lewy dopływ Prypeci), a dalej na północ przez Bobrujsk , wzdłuż Berezyny , a następnie przez Lepel i Połock do Dyneburga .

We wrześniu 1919 kody szyfrowe zarówno Armii Ochotniczej gen. Antona Denikina jak i przede wszystkim kody szyfrowe Armii Czerwonej zostały złamane przez polski radiowywiad pod kierownictwem por. Jana Kowalewskiego . Miało to rozstrzygające znaczenie dla podejmowania decyzji przez Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego . Depesze sowieckie były bowiem na bieżąco odkodowywane, z zastrzeżeniem kilku dni na comiesięczną zmianę kodów szyfrowych^[6][7].

Negocjacje polsko-bolszewickie

W połowie września 1919 Józef Piłsudski wysłał do kwatery gen. Antona Denikina w Taganrogu misję, która potwierdziła negatywny stosunek białych do kwestii wschodnich granic Polski. Biali gotowi byli jedynie uznać niepodległość Polski w granicach Królestwa Kongresowego z 1815 . To skłoniło Piłsudskiego do odmówienia białym wszelkiej pomocy wojskowej. Pragnął klęski Denikina, by mieć do czynienia jedynie ze słabą i osamotnioną na arenie międzynarodowej Rosją bolszewicką. Wojskom polskim przebywającym w głębi spornego terytorium wydano rozkaz niepodejmowania przeciwko Armii Czerwonej żadnych działań, które mogłyby przynieść korzyść Denikinowi. W odpowiedzi na zmianę polityki polskiej, bolszewicy zaoferowali bezwarunkowe uznanie niepodległości Polski i praktycznie każdy kształt jej granicy wschodniej odpowiadający Polakom. W lipcu 1919 rozpoczęto formalne negocjacje polsko-bolszewickie, kontynuowane do grudnia tego roku. W czasie ich trwania strona polska wysunęła postulat przywrócenia wschodniej granicy z 1772 , a Julian Marchlewski zapewnił Polaków, że Rosja bolszewicka gotowa jest odstąpić im Litwę i Białoruś. 26 października 1919 wysłannik Piłsudskiego kapitan Ignacy Boerner przekonał Marchlewskiego, że Polakom zależy na pokonaniu białych przez bolszewików. Obiecał też, że Wojsko Polskie nie uderzy w okolicach Mozyrza na Armię Czerwoną, gdy ta przerzuci swoje jednostki dla zlikwidowania oporu białych generałów. Tak też się stało i Piłsudski mawiał potem, że ta celowa bezczynność wojsk polskich mogła przesądzić o wyniku wojny domowej w Rosji^[8].

Kampania 1920

U schyłku 1919 siły polskie liczyły 21 dywizji piechoty, 7 brygad jazdy, 600 000 żołnierzy.

W pierwszych miesiącach 1920 wcielono nowe roczniki rekruta, mające podnieść znacznie stany liczebne. Jednocześnie jednak przeprowadzono demobilizację części starych żołnierzy "armii błękitnej" (stare roczniki, ochotnicy amerykańscy). Na kampanię 1920 r. Polska wystawiła przeszło 700 000 żołnierzy. Przed rozpoczęciem wielkich operacji Wojsko Polskie uszykowano w sposób następujący:

front na odcinku od Dniepru do Prypeci obsadziły trzy armie polskie

• 6 Armia gen. Wacława Iwaszkiewicza
• 2 Armia gen. Antoniego Listowskiego
• 3 Armia gen. Edwarda Rydza-Śmigłego

Siły polskie na tym kierunku liczyły około 10 dywizji piechoty, dywizji kawalerii i 2 brygad kawalerii i przygotowywały się do działań przeciw armiom radzieckim:

• 12 Armii Sergiusza Mieżeninowa
• 14 Armii Hieronima (Jeronima) Uborewicza

Na północnym odcinku frontu, między Prypecią a Dźwiną, zostały rozmieszczone

• 4 Armia (Polesie i nad Berezyną)
• grupy operacyjna generała Leonarda Skierskiego (rejon Borysowa)
• 1 Armia (nad Dźwiną).
• Armia Rezerwowa generała Kazimierza Sosnkowskiego – osłona od Litwy i jednocześnie odwód strategiczny na lewym skrzydle.

Siły wydzielone na północny odcinek frontu składały się łącznie z 12 dywizji piechoty i 2 brygad kawalerii. Miały one prowadzić działania obronne, skierowane przeciw wojskom Frontu Zachodniego Armii Czerwonej pod dowództwem Tuchaczewskiego (15 i 16 armie RKKA).

Wyprawa kijowska

Etapy ofensywy kijowskiej z datami zajmowania poszczególnych terenów

Symon Petlura i gen. Antoni Listowski wśród żołnierzy polskich – wyprawa kijowska – kwiecień 1920

Wojska polskie i ukraińskie wkraczają do Kijowa, Chreszczatyk 7 maja 1920

Piłsudski i Petlura Kijów 1920

Piłsudski przewidział, że po pokonaniu "Białych" bolszewicy będą mogli skoncentrować wszystkie siły na jednym froncie – froncie z Polską, wykorzystując również zdobyty na białych sprzęt wojskowy. Celem politycznym Piłsudskiego było stworzenie federacji państw narodowych w Międzymorzu Bałtycko-Czarnomorskim od Estonii po Naddnieprze , tym samym oddzielając etniczną Polskę od Rosji i uniemożliwiając ekspansję terytorialną Rosji na Zachód. Motywem Piłsudskiego jako Naczelnika Państwa było przekonanie, że istnienie Polski pomiędzy Niemcami a Rosją jest uzależnione od stworzenia systemu silnych sojuszy lokalnych uniemożliwiających ponowny rozbiór terytorium przedrozbiorowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów pomiędzy dwóch silnych sąsiadów – Niemcy i Rosję , bowiem Polska samotnie jest zbyt słaba, by oprzeć się równorzędnemu naciskowi niemiecko-rosyjskiemu, niezależnie od form ustrojowych w jakich te narody się znajdują.

Ważna przesłanką wyprawy kijowskiej podjętej przez Piłsudskiego było utworzenie niepodległego państwa ukraińskiego^[9]. W związku z tym jednym z głównych założeń było osiągnięcie porozumienia z Ukraińską Republiką Ludową . Piłsudski zawarł z przewodniczącym Dyrektoriatu URL Symonem Petlurą sojusz polityczny i wojskowy . Polska uznawała w nim suwerenność Ukraińskiej Republiki Ludowej , zrzekała się terytoriów Rzeczypospolitej przedrozbiorowej na wschód od ustalonej linii granicy z Ukrainą i zobowiązywała się do wspólnej walki z bolszewikami.

Plan operacji kijowskiej na polecenie Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego przygotowali: lwowianin Julian Stachiewicz , Bolesław Wieniawa-Długoszowski i adiutant Piłsudskiego - Stanisław Radziwiłł .

Stan liczebny polskich i ukraińskich żołnierzy na początku ofensywy przedstawiał się następująco:

• Wojsko Polskie - około 60 tysięcy żołnierzy
• Armia Czynna URL - 556 oficerów i 3348 szeregowych, łącznie 3904 żołnierzy^[10][11][12] - co stanowiło około 6% osobowego udziału armii ukraińskiej w wyprawie kijowskiej.

Podobny stan liczebny armii ukraińskie utrzymywał się niemal do początku rozpoczęcia kontrofensywy przez Armię Czerwoną. Jeszcze końcem maja (czyli trzy tygodnie po opanowaniu Kijowa) liczebność wojsk URL wynosiła łącznie 4.700 żołnierzy^[13]. Szybka mobilizacja rekrutów ukraińskich do armii URL, pozwoliła ją znacznie zasilić tak, że w chwili rozpoczęcia kontrofensywy Armii Czerwonej 12 czerwca 1920 w skład Armii Czynnej URL wchodziło już 2.814 oficerów i 16.925 szeregowych - łącznie 19.739 żołnierzy^[14], jednak w realiach silnego naporu oddziałów bolszewickich to wzmocnienie sił nie odegrało już praktycznie żadnej roli.

Operacja przeciw bolszewikom była większa niż inne w roku poprzednim. Wojskami od Mozyrza do Olewska dowodził gen. Józef Rybak , od Olewska do Połonnego dowodził gen. Edward Rydz-Śmigły , od Połonnego do Płoskirowa gen. Antoni Listowski a od Płoskirowa do granicy z Rumunią gen. Wacław Iwaszkiewicz-Rudoszański .

6 maja 1920 roku bolszewicy, po przeprowadzonej mobilizacji, wysłali na Naddnieprze 120 tysięcy swoich żołnierzy.

Ofensywę na Ukrainie Piłsudski rozpoczął 25 kwietnia 1920. Już 26 kwietnia wojska polskie zajęły Żytomierz , a następnego dnia opanowały Berdyczów i węzeł kolejowy Koziatyn . Na południu oddziały 6 Armii generała Iwaszkiewicza opanowały Winnicę , Bar i Żmerynkę . Na północy wojska polskie zdobyły Czarnobyl i zbliżyły się do Dniepru w rejonie ujścia Prypeci.

W wyniku tych operacji 12 Armia ( RKKA ) utraciła w dużej mierze zdolność prowadzenia działań bojowych.

28 kwietnia , po rozbiciu pod Koziatyniem 1 Brygady Strzelców Siczowych (złożonej z Ukraińców w służbie Armii Czerwonej), wojska polskie stanęły na linii: Czarnobyl – Koziatyn – Winnica – granica rumuńska, przeszły one w ciągu 24 godzin 90 km .

Po tygodniowym odpoczynku wojska polskie stanęły u bram Kijowa i nie napotykając większego oporu nieprzyjaciela 7 maja 1920 oddziały 3 Armii gen. Rydza Śmigłego zajęły miasto. Mieżninow nie zdecydował się na walną bitwę.

9 maja odbyła się w centrum Kijowie wspólna polsko-ukraińska defilada. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego starając się, aby miejscowa ukraińska ludność nie odebrała czasowej obecności polskich wojsk jako okupacji poleciła aby na siedzibach urzędów wywieszać wyłącznie ukraińskie flagi, a polskie tylko na budynkach zajmowanych przez polskie dowództwo^[15].

Oddziały Armii URL po rozpoczęciu ofensywy sowieckiej 12 czerwca 1920 stanowiły południową flankę frontu wojny polsko-bolszewickiej, broniąc kolejno linii Zbrucza , Seretu i Dniestru przed Armią Czerwoną, samodzielnie rozbijając w sierpniu 1920 nacierające w kierunku Chodorowa 3 DP i 1 Dywizję Kawalerii Armii Czerwonej. 6 Siczowa Dywizja Strzelców pod dowództwem podpułkownika Marka Bezruczki broniąc skutecznie w okrążeniu w dniach 29-31 sierpnia 1920 Zamościa przed Armią Konną Budionnego pozwoliła Wojsku Polskiemu na koncentrację zakończoną zwycięską bitwą pod Komarowem , gdzie połączone siły polskie i ukraińskie rozbiły Armię Konną.

Rokowania pokojowe między stroną polską a rosyjską rozpoczęły się już 17 sierpnia 1920 roku w Mińsku , a kontynuowane były w Rydze .

15 września 1920 czyli miesiąc przed oficjalnym podpisaniem rozejmu^[16] Armia URL liczyła 3287 oficerów i 12 117 żołnierzy, natomiast 7 listopada czyli już po definitywnym zakończeniu wyprawy kijowskiej i po podpisaniu traktatu ryskiego , a przed ostatnią, samodzielną kampanią z Armią Czerwoną: 3.888 oficerów i 35.259 żołnierzy, razem 39.147 żołnierzy^[17][18].

Ofensywa polska na Kijów wywołała oburzenie we Francji ^[] ze względu na to, że Piłsudski według francuskich kół rządzących mógł poprowadzić ofensywę z lepszym skutkiem militarnym razem z Denikinem. Gen. Anton Denikin był jednak przeciwny zarówno istnieniu państwa ukraińskiego jak i suwerenności Polski na wschód od linii Bugu . Wielomiesięczne rokowania polsko-rosyjskie w Taganrogu prowadzone przez misję z gen. Aleksandrem Karnickim skierowaną do kwatery Denikina przez Naczelnika Państwa zakończyły się fiaskiem wobec nieustępliwości strony rosyjskiej w kwestii samostanowienia narodów wchodzących przed 1917 r. w skład Imperium Rosyjskiego i granic polsko-rosyjskich. W tej sytuacji Rzeczpospolita Polska nie miała interesu państwowego w sukcesie Białych Rosjan i w konsekwencji uchyliła się od wsparcia Denikina (pomimo nacisków Francji i Wielkiej Brytanii w tej sprawie). Równolegle były prowadzone w Mikaszewiczach ^[19] rokowania polsko-bolszewickie, gdzie warunki strony polskiej były analogiczne do warunków stawianych Denikinowi. Rozmowy te z uwagi na kategoryczne żądanie Polski uznania przez RFSRR niepodległości Ukrainy i nieatakowanie wojsk Petlury przez Armię Czerwoną również zakończyły się bezowocnie.

Ofensywa Armii Czerwonej

Breguet 14A2 39. Eskadry Breguetów ( 16. eskadry wywiadowczej ) w Kijowie , 1920

Parowóz pancerny z 1920 pociągu Bartosz Głowacki

Sowiecki plakat propagandowy z 1920

7 Eskadra Myśliwska

Etapy ofensywy na Warszawę razem z datami

Armia Czerwona planowała generalną ofensywę przeciw Polsce już na wiosnę 1920 na kierunku białoruskim, gdzie od marca odbywała się zmasowana koncentracja wojsk sowieckich w Bramie Smoleńskiej . Pokonanie w połowie listopada 1919 przez bolszewików armii białych (zarówno na Syberii, jak i ofensyw generałów Denikina i Judenicza i likwidacja w marcu 1920 republiki murmańsko – archangielskiej z wojskami gen. Millera ) spowodowało, że wszystkie siły Armii Czerwonej mogły być od marca 1920 r. skoncentrowane przeciwko Polsce i jej planom stworzenia federacji Międzymorza Bałtycko - Czarnomorskiego . Polska ofensywa na Ukrainie była zaskoczeniem dla dowództwa RKKA i spowodowała jedynie przyśpieszenie przygotowywanej ofensywy przeciw siłom Wojska Polskiego siłami wojsk Frontów : Zachodniego i Południowo-Zachodniego.

Według danych polskiego radiowywiadu wzrost sił sowieckich na froncie polskim przedstawiał się następująco:

• 1 stycznia 1920–4 dywizje piechoty, 1 brygada jazdy;
• 1 lutego 1920–5 dywizji piechoty, 5 brygad jazdy
• 1 marca 1920–8 dywizji piechoty, 4 brygady jazdy
• 1 kwietnia 1920–14 dywizji piechoty, 3 brygady jazdy

• 25 kwietnia 1920 – w chwili rozpoczęcia polskiej ofensywy – 20 dywizji piechoty 5 brygad jazdy^[22]

Front Zachodni rozmieszczono na obszarze od Dźwiny po Prypeć. Jego dowódcą był Michaił Tuchaczewski , (ówcześnie dwudziestosiedmioletni), porucznik armii carskiej, absolwent Aleksandryjskiej Szkoły Wojennej w Moskwie.

W skład frontu wchodziły cztery armie, jeden samodzielny korpus kawalerii i jedna Grupa Operacyjna.

Od północy, nad samą Dźwiną, umieszczony został 3 Korpus Kawalerii w składzie dwóch dywizji. Dowódcą tego korpusu był Gaj-Chan (Gajk Bżiszkian). Jedna dywizja korpusu składała się z robotników uralskich, druga z Kozaków .

Obok 3 Korpusu Kawalerii, nieco bardziej na południe, rozwinięta została 4 Armia Jewgienija Siergiejewa, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego. Poniżej stanęła 15 Armia Augusta Korka, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego.

Dalej ku południowi, rozwinęła się 3 Armia Władimira Łazariewicza, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego.

Poniżej 3 Armii stanęła 16 Armia Nikołaja Sołłohuba, podpułkownika armii carskiej, absolwenta Akademii Sztabu Generalnego. Na samym południu tego frontu działała Grupa Mozyrska, składająca się z dwóch dywizji i oddziału partyzanckiego , dowodzona przez Tichona Chwiesina – robotnika, lat 26. To był jedyny robotnik wśród dowódców wyższego szczebla.

Główne uderzenie miały wykonać związki taktyczne XV Armii z pozycji wyjściowych na odcinku połocko-witebskim.

Atak sowiecki

14 maja na Białorusi wyprowadzone zostało uderzenie sowieckie, nieskoncentrowanymi jeszcze w pełni siłami Frontu Zachodniego, które miało zachwiać trzonem sił polskich na Ukrainie. Natarcie nie przyniosło spodziewanych rezultatów. 1 i 4 Armie Wojska Polskiego podjęły kontratak i odparły uderzenie przywracając linię frontu ze skróceniem jej przez bagna rzeki Auty . Zapanował kilkunastodniowy bezruch na całym froncie polsko-sowieckim, zaś blisko dwumiesięczny na froncie na Białorusi . Zaimprowizowane natarcie sowieckie wyprzedziło jednak o dwa dni planowane uderzenie polskie z południa na tyły sowieckiego zgrupowania uderzeniowego (na kierunek Homel , Żłobin , Mohylew ) – w tym sensie spełniło swoje zadanie operacyjne, zmuszając jednocześnie stronę polską do zaangażowania odwodów (grupa gen Kazimierza Sosnkowskiego ) w pierwszej linii. Miało to znaczenie przy ponownej sowieckiej próbie przełamania podjętej 4 lipca 1920 .

Uderzenie 1 Armii Konnej

Jeszcze 10 marca 1920 r. na odprawie w Smoleńsku dowództwo Armii Czerwonej podjęło decyzję o przerzuceniu na front polski z Kaukazu 1 Armii Konnej pod dowództwem Siemiona Budionnego . Armia ruszyła z Majkopu w szyku konnym 3 kwietnia 1920 r. Po rozbiciu po drodze części wojsk Nestora Machno w Hulajpolu , 6 maja na północ od Jekaterynosławia rozpoczęła przeprawę przez Dniepr i po koncentracji pod Humaniem , 27 maja jej oddziały rozpoczęły atak na pozycje polskie. Po kilku nieudanych natarciach Budionny znalazł lukę w ugrupowaniu wojska polskiego i 5 czerwca 1920 r przełamał polską obronę 13 Dywizji Piechoty pod Samhorodkiem , rozpoczynając działania na tyłach wojska polskiego przeciwko jego zapleczu. Sposób prowadzenia walk przez Armię Konną był niesłychanie brutalny^[23]. 7 czerwca jedna z jej dywizji zajęła Żytomierz , wycinając do nogi polski garnizon, druga opanowała Berdyczów paląc m.in. doszczętnie szpital z sześciuset rannymi i siostrami Czerwonego Krzyża . 10 czerwca zagon Budionnego zajął już Równe . Za 1 Armią Konną podjęła działania zaczepne 12 Armia znad Dniepru i 14 Armia na południu.

Rozpoczął się wielki odwrót Wojska Polskiego. W pierwszych dniach lipca, Polacy cofnęli się ok. 250–350 km na zachód. Wojsko Polskie utrzymywało front na wysokości Równe – Tarnopol . Przed Lwowem zatrzymane zostały działania Frontu Południowo-Zachodniego pod dowództwem Aleksandra Jegorowa .

Obrona Lwowa

Odprawa oficerów polskiego pułku kawalerii na froncie południowym w 1920

Gdy sowiecki Front Zachodni pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego uderzał na Warszawę, sowiecki Front Południowo-Zachodni pod dowództwem Aleksandra Jegorowa (z Józefem Stalinem jako komisarzem politycznym Frontu)^[24] uderzał na Lwów. 1 Armia Konna pod dowództwem Siemiona Budionnego nacierała po bitwach pod Brodami i Krasnem bezpośrednio na Lwów. Z Frontu Południowego Wojska Polskiego zostały tymczasem po 6 sierpnia ^[25] wycofane jednostki Wojska Polskiego dla wzmocnienia grupy uderzeniowej Frontu Środkowego przygotowywanej do uderzenia na flankę sowiecką znad Wieprza . Lwów był broniony w konsekwencji, przy równoległym do Armii Konnej koncentrycznym natarciu XII i XIV Armii sowieckich, przez trzy dywizje 6 Armii ( 18 DP , 12 DP i 13 DP ) i armię ukraińską gen. Mychajło Omelianowicza-Pawlenki broniącą przed bolszewikami linii Strypy i Dniestru na skrajnej prawej flance Wojska Polskiego (tworzące wspólnie Front Południowy pod dowództwem gen. Wacława Iwaszkiewicza ). Społeczeństwo Lwowa również stanęło do obrony swego miasta.

W bitwie pod Zadwórzem (stacją kolejową na przedpolu Lwowa), w której 17 sierpnia 1920 batalion lwowskich ochotników stawił czoło bezpośredniemu natarciu 6 Dywizji Konnej Budionnego na Lwów, zginęło 318 z 330 walczących powstrzymując skutecznie przez cały dzień atak wojsk bolszewickich. Jedenastogodzinna bitwa garstki obrońców z oddziałami bolszewickimi nazwana została później Polskimi Termopilami . Po dalszych dwóch dniach ataków na przedpolach Lwowa, 20 sierpnia 1920 Budionny wykonał wreszcie ponawiany wielokrotnie rozkaz głównodowodzącego Armią Czerwoną Sergieja Kamieniewa , nakazujący przerwanie szturmu Lwowa i wsparcie wojsk Tuchaczewskiego na froncie pod Warszawą^[26], i przez Sokal i Zamość uderzył w kierunku Lublina . Kontrofensywa Wojska Polskiego rozbiła już jednak w tym czasie (16–18 sierpnia) Front Zachodni Tuchaczewskiego, działania 1 Armii Konnej były więc z punktu widzenia sowieckiego spóźnione, a każdy dzień związania Armii Konnej w walkach pod Lwowem był niezbędny dla zwycięstwa polskiego nad Wieprzem, Wisłą i Wkrą.

Armata 60-funtowa produkcji brytyjskiej, będąca na wyposażeniu Armii Czerwonej, zdobyta w 1920

II Ochotniczy Szwadron Śmierci w czasie walk o Lwów w 1920 roku

Ofensywa Tuchaczewskiego

2 lipca 1920 roku Tuchaczewski wydał sławną dyrektywę 1896 do rozpoczęcia ofensywy przez Front Zachodni – "(...) po trupie Polski wiedzie droga do ogólnego wszechświatowego pożaru. Na Wilno , Mińsk , Warszawę — marsz"^[27].

4 lipca o świcie ruszył Front Zachodni, który w swoim składzie posiadał około 270 tys. żołnierzy.

Uderzenie Armii Czerwonej pod względem taktycznym i operacyjnym polegało na koncentracji dużych sił ruchomych na prawym, północnym skrzydle Frontu Zachodniego, systematycznym przeskrzydlaniu wojska polskiego przez znajdujący się na skrajnej prawej flance sowieckiej korpus kawalerii Gaj-Chana i ciągłym odpychaniu polskiego Frontu Północnego od granicy polsko-litewskiej, a następnie polsko-niemieckiej, wychodzeniu 3 Korpusu 4 Armii na skrzydło Wojska Polskiego i spychaniu go na południe, na błota poleskie.

Taktyka ta dała nadspodziewanie dobre rezultaty. Nastąpił szybki odwrót wojsk polskich, najpierw na linię starych okopów niemieckich ( wojny pozycyjnej niemiecko-rosyjskiej z roku 1916 ), a po kolejnych manewrach oskrzydlających kawalerii Gaj Chana, w końcu lipca wojska rosyjskie stanęły na linii Bugu. Armia Czerwona pokonała w krótkim czasie ponad 400 kilometrów. Wbrew rozkazowi Piłsudskiego Wojsko Polskie oddało bez poważniejszego oporu twierdzę Brześć .

10 sierpnia linia frontu znalazła się na wysokości Przasnysza , Wyszkowa, Siedlec, a 3 Korpus Kawalerii bił się w Mławie , docierając ostatecznie do Działdowa . Tego dnia Tuchaczewski wydał dyrektywę do opanowania Warszawy. Pragnął on sforsować Wisłę na północ od miasta, odciąć zaopatrzenie z Gdańska, a następnie uderzyć na Warszawę od północy i zachodu.

Nie chciał popełnić błędu Dybicza z lutego 1831. Przerzucił więc siły na północ od Bugu, by powtórzyć udany manewr Paskiewicza .

Do tej chwili sukces Armii Czerwonej był całkowity. Powodzeniu militarnemu armii towarzyszyły także sukcesy polityczne na arenie międzynarodowej. W trakcie ofensywy odbywał się w Piotrogrodzie i Moskwie II Kongres Kominternu (zakończony 10 sierpnia). Delegaci rozjechali się w przekonaniu o rychłym upadku Warszawy i połączeniu Armii Czerwonej z planowaną rewolucją komunistyczną w Niemczech.

Sytuacja polityczna przed wielką bitwą

Premier Rządu Obrony Narodowej , Wincenty Witos (z prawej) i wicepremier Ignacy Daszyński .

Polski plakat rekrutacyjny z lipca 1920

Polrewkom , początek sierpnia 1920

Polski plakat propagandowy – lipiec 1920

W lipcu 1920 w wielu krajach Europy odbywały się strajki przeciwko wojnie w Polsce. Akcja była zorganizowana i koordynowana przez Komintern , który tworzył komitety wspierania Rosji sowieckiej w oparciu o komunistyczne frakcje partii socjaldemokratycznych i finansował potajemnie antypolską propagandę prasową. Robotnicy w Wielkiej Brytanii, we Francji, w Czechosłowacji, w Niemczech wierzyli, że w Rosji zrodziła się prawdziwa władza robotnicza, że zaczęły się realizować idea sprawiedliwości społecznej – sprawiedliwy socjalizm. Przez Europę biegło hasło: Ręce precz od Rosji. Robotnicy krajów zachodnich byli powszechnie przekonani że Polska dobija "robotniczą sprawę", utożsamianą ze sprawą sowiecką. Motywem strajków były również nastroje pacyfistyczne – niechęć do udziału w nowej wojnie (w obronie Polski) wkrótce po zakończeniu krwawej I wojny światowej .

12 sierpnia 1920 na konferencji związków zawodowych i Partii Pracy uchwalono rozpoczęcie strajku generalnego jeśli rząd Wielkiej Brytanii nie zaprzestanie prowadzenia polityki propolskiej. Powołano Komitet Strajkowy, kierowany przez Ernesta Bevina . Jednocześnie Biuro Międzynarodowe Federacji Związków Zawodowych, będące filią II Międzynarodówki poleciło swoim członkom by przeforsowali embargo na dostawy amunicji do Polski^[28].

Zarówno rządy Niemiec ( 25 lipca ), jak i Czechosłowacji (formalnie 11 sierpnia , faktycznie wcześniej) licząc na upadek Polski i korzystne stosunki z Rosją sowiecką zablokowały jakikolwiek tranzyt materiałów wojennych z Zachodu (przede wszystkim Francji ) do Polski. Czechosłowacja odmówiła również przepuszczenia przez swe terytorium oferowanego z pomocą dla Polski przez Węgry 30-tysięcznego zgrupowania kawalerii i próbowała zatrzymać w Pradze udającą się do Polski francusko-brytyjską misję wojskowo-polityczną ( Maxime Weygand , Edgar Vincent D'Abernon , Maurice Hankey i.in.). W sierpniu 1920 dokerzy niemieccy w Wolnym Mieście Gdańsku – jedynym w powstałej sytuacji połączeniu Rzeczypospolitej ze światem – odmówili rozładunku statków z pomocą dla Polski^[29]. Port został w konsekwencji zmilitaryzowany na rozkaz dowódcy wojsk Ententy w Gdańsku gen. Richarda Hakinga (wbrew stanowisku sprzyjającego Niemcom Komisarza Ligi Narodów Reginalda Towera )^[30], a w rozładunku uczestniczyli żołnierze brytyjscy stacjonujący w Gdańsku.

Rządy Ententy również nie były w stosunku do Polski zbyt przychylne. Na konferencji w Spa ,premier brytyjski David Lloyd George , nieprzychylnie ustosunkowany do Polaków, przekonany o nieuchronnym zwycięstwie militarnym Armii Czerwonej i korzyściach gospodarczych płynących ze współpracy Wielkiej Brytanii z Rosją Sowiecką^[31] wymusił na premierze Rzeczypospolitej Władysławie Grabskim zgodę na przyjęcie tzw. linii Curzona jako linii polsko-sowieckiego zawieszenia broni oraz zgodę na rozstrzygnięcie przez Radę Ambasadorów (bez udziału Polski): podziału Śląska Cieszyńskiego (bez zarządzonego uprzednio plebiscytu ), kwestii przynależności państwowej Wilna , Galicji Wschodniej , konstytucji Wolnego Miasta Gdańska i traktatu polsko-gdańskiego .

Jednostronne ustępstwa rządu polskiego nie spowodowały faktycznej interwencji mocarstw Ententy na rzecz Polski, zostały jednak w pełni wykorzystane na niekorzyść Polski w kwestiach rozstrzygnięć dotyczących polskiej granicy z Czechosłowacją i statusu Wolnego Miasta Gdańska . Deklaracja podpisana przez Grabskiego w Spa spowodowała w konsekwencji dymisję rządu Grabskiego i powołanie 24 lipca 1920 Rządu Obrony Narodowej z premierem Wincentym Witosem i wicepremierem Ignacym Daszyńskim .

RFSRR po próbach przewlekania rozmów odrzuciła 11 sierpnia 1920 ostatecznie pośrednictwo brytyjskie deklarując uprzednio gotowość bezpośrednich pertraktacji z rządem polskim. Strona polska w odpowiedzi na propozycję sowiecką wysłała delegację na rozmowy w Mińsku . Delegacji polskiej (odizolowanej od świata i łączności) strona sowiecka przedstawiła w Mińsku 19 sierpnia 1920 następujące warunki zawarcia traktatu pokojowego :

• ustalenie granicy polsko-sowieckiej na linii Curzona ,
• redukcja armii polskiej do poziomu 60 tys. żołnierzy,
• wydanie Armii Czerwonej wszystkich zapasów broni,
• wydzielenie części polskich zapasów broni na uzbrojenie "milicji ludowej" w Polsce,
• swobodny tranzyt przez Polskę oddziałów Armii Czerwonej,
• eksterytorialna linia kolejowa Białystok – Grajewo (do Prus Wschodnich ),
• odszkodowania wojenne dla "odbudowania zniszczonych miast na wschodzie".

Były to dla Polski warunki podważające suwerenność państwową i zostały one odrzucone w całości, Wyrażały stanowisko polityczne strony sowieckiej wobec Polski przed bitwą warszawską , choć zostały wysunięte już w jej trakcie.

23 lipca 1920 r. w Smoleńsku został utworzony z przekształcenia Biura Polskiego przy KC partii bolszewickiej Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski ( Polrewkom ) jako rząd marionetkowy dla planowanej Polskiej Republiki Rad. 30 lipca 1920 w Białymstoku , pierwszym większym mieście na zachód od Linii Curzona , zajętym 28 lipca 1920 przez Armię Czerwoną Polrewkom ogłosił odezwę o przejęciu władzy w Polsce i utworzeniu Polskiej Republiki Rad. Oznaczało to chęć narzucenia przez interwencję militarną Armii Czerwonej rządów sowieckich w okrojonej terytorialnie Polsce. Członkowie Polrewkomu ( Feliks Dzierżyński , Julian Marchlewski , Józef Unszlicht , Feliks Kon ) pociągiem specjalnym posuwali się tuż za nacierającymi na Warszawę oddziałami sowieckimi, docierając ostatecznie do Wyszkowa i przygotowując się do objęcia władzy po zdobyciu przez Armię Czerwoną stolicy Polski.

14 sierpnia 1920 moskiewska Prawda ogłosiła publicznie, że Niemcom zostaną "zwrócone" wszystkie tereny, które na mocy nieuznawanego przez RFSRR traktatu wersalskiego przekazali Polsce. Przywrócenie granicy sprzed I wojny światowej było polityczną intencją Rosji sowieckiej, akceptowaną przez komunistów polskich (zarówno w 1920 , jak i później w okresie międzywojennym).

Ostateczna konfrontacja militarna była nieunikniona.

Bitwa warszawska

Polskie pozycje pod Miłosną, sierpień 1920

Józef Piłsudski i Edward Rydz-Śmigły – dowódcy polskiej grupy uderzeniowej Frontu Środkowego, sierpień 1920

Położenie ogólne na przedmościu Warszawy rano, 15 sierpnia 1920

W jej przebiegu zarysowały się wyraźnie trzy kompleksy wydarzeń:

1. bój na przedmościu warszawskim
2. walki nad Wkrą
3. manewr znad Wieprza

13 sierpnia , w pierwszym dniu bitwy, nastąpiło gwałtowne natarcie dwóch radzieckich związków taktycznych , jednej dywizji z 3. Armii Łazarewicza i jednej z 16. Armii Sołłohuba. Nacierały one na Warszawę z kierunku północno-wschodniego Dwie rosyjskie dywizje, które miały w nogach przeszło 600 kilometrów marszu, uderzyły pod Radzyminem, przełamały obronę 11 Dywizji pułkownika Bolesława Jaźwińskiego i zdobyły Radzymin . Następnie jedna z nich ruszyła na Pragę, a druga skręciła w prawo – na Nieporęt i Jabłonnę . Rozpoczęła się dramatyczna walka pod Radzyminem, która w polskiej legendzie mylnie uznawana jest niekiedy za "bitwę warszawską". Niepowodzenie to skłoniło dowódcę polskiego Frontu Północnego do wydania dyspozycji wcześniejszego rozpoczęcia działań zaczepnych przez 5. Armię generała Sikorskiego z obszaru Modlina , by tym samym odciążyć 1. Armię osłaniającą Warszawę.

W dniu następnym, to jest 14 sierpnia , zacięte walki wywiązały się już wzdłuż wschodnich i południowo-wschodnich umocnień przedmościa warszawskiego – na odcinku od Wiązowny po rejon Radzymina. Siły polskie stawiały wszędzie twardy opór i nacierające wojska rosyjskie nie uzyskały poważniejszych sukcesów.

15 sierpnia koncentryczne natarcie odwodowych dywizji polskich ( 10 Dywizji generała Żeligowskiego i 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej generała Jana Rządkowskiego), po całodziennych zażartych bojach przyniosło duży sukces. Odzyskany został Radzymin i polskie oddziały wróciły na pozycje utracone przed dwoma dniami.

16 sierpnia na liniach bojowych przedmościa warszawskiego toczyły się nadal intensywne walki, ale sytuacja wojsk polskich ulegała częściowej poprawie.

W strefie Modlina działania zbrojne początkowo nie dawały również wyraźnego rozstrzygnięcia.

5 Armia generała Sikorskiego, która na rozkaz dowódcy Frontu Północnego przeszła 14 sierpnia do natarcia w kierunku Nasielska, czyniła postępy. Były to jednak sukcesy o znaczeniu lokalnym.

Dopiero w dwa dni później, czyli 16 sierpnia , koncentryczne uderzenie armii Sikorskiego, wyprowadzone z południowo-wschodnich fortów Modlina i znad Wkry, doprowadziło do opanowania Nasielska. Dało możliwość kontynuowania pomyślnych działań na Serock i Pułtusk .

Na lewym skrzydle frontu polskiego natomiast sytuacja układała się niepomyślnie. 4 Armia Siergiejewa i Korpus Kawalerii Gaja, parły na Płock , Włocławek i Brodnicę, a w rejonie Nieszawy rozpoczęły już forsowanie Wisły. W Płocku ludność miasta broniła się w dniach 18– 19 sierpnia 1920 na barykadach wraz z wojskiem. Miasto zostało w r. 1921 odznaczone przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego Krzyżem Walecznych .

Tuchaczewski przerzucił swoją 4 Armię i Korpus Konny na północny zachód od Warszawy, by przeprowadzić uderzenie i zająć tzw. korytarz polski . Bolszewicy zamierzali przekazać te tereny Niemcom , by połączyć Prusy Wschodnie z resztą Niemiec i pozyskać w ten sposób niemieckie kręgi nacjonalistyczne^[32].

Twierdza Modlin stała się głównym punktem obrony 5. Armii generała Władysława Sikorskiego na linii Wkry

Pod wpływem trwożnych wiadomości, które napływały z rejonu Warszawy oraz Włocławka i Brodnicy, naczelny wódz Wojska Polskiego zdecydował się rozpocząć manewr zaczepny znad dolnego Wieprza z jednodniowym w stosunku do pierwotnego planu wyprzedzeniem.

Zdobyte pod Warszawą sztandary bolszewików – sierpień 1920

Eskadra ochotników amerykańskich w lotnictwie polskim – Merian C. Cooper i Cedric Fauntleroy 1920

16 sierpnia 1920 rozpoczęło się kontruderzenie . Dywizje grupy uderzeniowej, mające ogromną przewagę nad słabą radziecką grupą mozyrską, ruszyły szerokim frontem, by już w drugim dniu natarcia dotrzeć do szosy Warszawa-Brześć. Rokowało to wyjście na tyły wojsk radzieckich pod Warszawą. Prawe skrzydło natarcia osłaniała 3 Dywizja Piechoty Legionów maszerująca na Włodawę i Brześć. Pod Warszawą wojska radzieckie zostały związane energicznym zwrotem zaczepnym sił polskich przedmościa, wspartych czołgami i atakującymi w kierunku na Mińsk Mazowiecki .

Postępy uzyskane już w pierwszym dniu natarcia były znaczne. 3 Dywizja Piechoty Legionów zajęła Włodawę. 1 Dywizja Piechoty Legionów odcinek Wisznice – Wohyń , a dywizje wielkopolskie 21. 16 i 14 osiągnęły rubież rzeki Wilgi , zajęły Garwolin i wysunęły patrole pod Wiązowną. 2 Dywizja Piechoty, przerzucona z zachodniego brzegu Wisły, przejęła rolę odwodu grupy uderzeniowej.

17 sierpnia siły polskie osiągnęły linię Biała Podlaska – Międzyrzec – Siedlce – Kałuszyn – Mińsk Mazowiecki .

W tym samym czasie reszta wojsk polskich przeszła do kontrofensywy na całej długości frontu. 5. Armia znad Wkry uderzyła na XV i III Armie bolszewickie. Wskutek wspomnianego wyżej braku łączności z dowództwem i zmęczenia żołnierzy, większa część wojsk sowieckich przeszła do nieskoordynowanego odwrotu. Część sił sowieckich, 3. korpus kawalerii Gaj-Chana (dwie dywizje) oraz część 4. i 15. armii (6 dywizji) nie mogąc się przebić na wschód 24 sierpnia 1920 roku przekroczyła granicę niemiecką i została internowana na terytorium Prus Wschodnich .

Przebieg bitwy warszawskiej – mapy

Rozmieszczenie sił przed bitwą.

Druga faza bitwy – kontratak Wojska Polskiego

Ofensywa jesienna

Józef Piłsudski i Symon Petlura wśród oficerów polskich i ukraińskich. Stanisławów , sierpień 1920

Pomnik upamiętniający bitwę pod Komarowem 31 sierpnia 1920

Schemat bitwy nad Niemnem

Okopy polskie na Białorusi, bitwa nad Niemnem, październik 1920

Jeńcy radzieccy

Obóz jeniecki żołnierzy Armii Czerwonej w Tucholi

Delegacja polska na rozmowy o zawieszeniu broni i zawarciu pokoju z Rosją Sowiecką 1920 ^[33].

Dalszą częścią kampanii były już tylko polskie zwycięstwa. Budionny wykonał wreszcie ( 20 sierpnia ) ponawiany wielokrotnie i ignorowany rozkaz Sergieja Kamieniewa zaprzestania szturmu Lwowa i wsparcia natarcia Tuchaczewskiego na Warszawę. Armia Konna uderzyła poprzez Busk , Sokal na Hrubieszów i Zamość, by dalej, przez Lublin , wyjść na tyły nacierającej na północ grupy uderzeniowej Wojska Polskiego.

Kontrofensywa polska znad Wieprza rozbiła już jednak w dniach 16 - 18 sierpnia główne ugrupowanie sowieckiego Frontu Zachodniego. Z punktu widzenia strategii sowieckiej natarcie Budionnego było znacznie spóźnione – wojska polskiej grupy uderzeniowej Frontu Środkowego pod osobistym dowództwem Józefa Piłsudskiego znajdowały się już 20 sierpnia (w chwili rozpoczęcia manewru Budionnego spod Lwowa na północny zachód) na północ od Bugu w pościgu za armiami sowieckimi, wykonując manewr okrążający północnej grupy wojsk sowieckiego Frontu Zachodniego (IV Armia, XV Armia i Korpus Gaj-Chana).

Pod Zamość maszerowały już przeciw Budionnemu zwolnione odwody polskie (z przedmościa warszawskiego), do dowodzenia siłami polskimi na tym obszarze został odkomenderowany gen. Władysław Sikorski a w ślad za Budionnym ruszył z Rawy Ruskiej na Zamość generał Stanisław Haller z 13 Dywizją Piechoty stanowiącą do tej pory część garnizonu miasta Lwowa i 1 Dywizją Jazdy pod dowództwem płk Juliusza Rómmla .

Budionny został pobity pod Komarowem i Zamościem w ostatniej historycznie odnotowanej bitwie dużych związków kawaleryjskich ( 1 Armia Konna Armii Czerwonej przeciw 1 Dywizji Jazdy Wojska Polskiego).

Zdołał się on co prawda przedrzeć przez zastępujące mu drogę odwrotu siły polskie i ukraińskie, ale nie wykonywał już zwrotów zaczepnych, pozbawiony taborów, zapasów, jednostek zmotoryzowanych.

Od 12 do 21 września gen. Rozwadowski, dowodząc operacjami na południu, armiami generała Sikorskiego na Wołyniu i generała Hallera w Galicji Wschodniej pobił wszystkie trzy armie radzieckiego Frontu Południowo-Zachodniego.

Armia ukraińska – jedyny faktyczny sojusznik Rzeczypospolitej w wojnie, pod dowództwem generała Mychajło Omelianowicza-Pawlenki brała udział w tych operacjach, broniąc linii Dniestru a następnie uderzając na tyły 14 Armii bolszewickiej. 6 Siczowa Dywizja Strzelców armii URL w składzie 3 Armii Wojska Polskiego broniła Zamościa i uczestniczyła w operacji okrążającej w czasie bitwy pod Komarowem .

Po bitwie warszawskiej i bitwie z 1 Armią Konną rozstrzygające znaczenie dla ostatecznego wyniku wojny miała ofensywa polska nad Niemnem we wrześniu 1920 r.

Piłsudski przegrupował na kierunek niemeński 2 Armię generała Rydza-Śmigłego i 4. generała Skierskiego i użył jej przeciw Frontowi Zachodniemu Tuchaczewskiego.

Od 20 do 28 września wojska sowieckie związane były walkami na całym froncie. Toczyły się boje pod Grodnem, Brzostowicami, Wołkowyskiem . Jednocześnie na tyły frontu przez Druskieniki wyszła 1 Dywizja Piechoty Legionów i 1 Dywizja Litewsko Białoruska z Brygadą Jazdy

Epilog

Po zwycięskiej dla strony polskiej bitwie niemeńskiej ( 12 października 1920 Wojsko Polskie wkroczyło ponownie do Mińska ), 18 października 1920 weszło w życie zawieszenie broni (zawarte 12 października pomiędzy delegacjami Sejmu i rządu RP i rządu RFSRR w Rydze ), a 18 marca 1921 również w Rydze podpisany został traktat pokojowy , który wytyczył granicę polsko-sowiecką i do agresji ZSRR na Polskę 17.09.1939 regulował stosunki pomiędzy II Rzecząpospolitą a RFSRR , a później ZSRR .

O przynależności państwowej Wilna i Litwy Środkowej rozstrzygnął natomiast ostatecznie tzw. bunt Żeligowskiego .

Kalendarium wydarzeń

1919

• 14 lutego – walki pomiędzy siłami polskimi i bolszewickimi w Mostach nad Niemnem. Rozpoczęcie wojny.
• 21 kwietnia – zdobycie Wilna przez Polaków
• 9 sierpnia – zdobycie Mińska przez Polaków
• 29 sierpnia – zdobycie przez siły polskie Bobrujska
• 11 września – zdobycie Borysowa przez Polaków
• 22 września – wkroczenie polskiej armii do Połocka

1920

• styczeń – Armia Czerwona formuje 700-tysięczne siły nad Berezyną
• 3 stycznia – siły polsko-łotewskie zdobywają Dyneburg
• 25 kwietnia – 8 maja ofensywa wojsk polskich i ukraińskich na Ukrainie – wyprawa kijowska . Zdobycie Kijowa.
• 5 czerwca – przełamanie frontu polskiego na Ukrainie przez Armię Konną Budionnego
• 4 lipca – rozpoczęcie generalnej ofensywy Armii Czerwonej na Białorusi. Przełamanie polskiego frontu.
• sierpień – obrona Lwowa
• pięć armii rosyjskich zbliża się do okolic Warszawy
• brak bolszewickiej zgody na linię graniczną zaproponowaną przez Brytyjczyków (tzw. Linia Curzona )
• Wielka Brytania odmawia pomocy Polsce
• niemieccy dokerzy w Gdańsku i czescy kolejarze w Brnie opóźniają dostawy dla Polski
• 10 sierpnia Wisłę przekraczają Kozacy Gaj Chana
• 13 sierpnia armia rosyjska pod wodzą Michaiła Tuchaczewskiego uderza na Warszawę
• 15 sierpnia zwycięska bitwa pod Radzyminem , Rosjanie rezygnują ze zdobywania Warszawy z marszu ( bitwa warszawska )
• odparcie pierwszego ataku na przyczółek mostu na Wiśle
• zatrzymanie wojsk rosyjskich nad Wkrą przez Piątą Armię pod dowództwem Władysława Sikorskiego
• 16 sierpnia polska kontrofensywa przedziera się przez tyły armii Tuchaczewskiego nad Wieprzem
• 17 sierpnia – bitwa pod Zadwórzem na przedpolach Lwowa
• 18 sierpnia – otoczenie armii Tuchaczewskiego
• 22 sierpnia - zdobycie Białegostoku przez 1 p.p. Legionów podczas tzw. Bitwy białostockiej
• 31 sierpnia – okrążenie armii Budionnego ( pod Komarowem )
• koniec miesiąca – stabilizacja frontu nad Niemnem
• 16 września – bitwa pod Dytiatynem (niedaleko Halicza )
• 22 września – początek ofensywy polskiej nad Niemnem
• 25 września – zdobycie Grodna
• 28 września – opanowanie Lidy
• 12 października – zdobycie Mołodeczna
• 12 października – zdobycie Mińska
• 12 października – podpisanie rozejmu
• 18 października – wejście w życie rozejmu

1921

• 18 marca – podpisanie traktatu pokojowego w Rydze

Ciekawostki

3 maja 1920 żołnierze Wojska Polskiego podjechali do Kijowa zdobycznym tramwajem , wzięli do niewoli oficera radzieckiego, po czym się wycofali. 7 maja Armia Czerwona zaczęła pośpiesznie opuszczać miasto, a Wojsko Polskie przedefilowało jego ulicami. Była to piętnasta zmiana władzy w ciągu trzech lat – od upadku caratu .

Ordre de Bataille

12 sierpnia 1920

Wojna polsko-bolszewicka jako motyw filmowy

• A jednak Polska. 1918–1921 – film dokumentalny Wincentego Ronisza z 1992 r.
• Bitwa warszawska 1920 – film dokumentalny Zbigniewa Wawera i Tadeusza Kondrackiego z 1995 r. (44 min.)
• Bitwa warszawska 1920 roku – film dokumentalny Zbigniewa Wawera i Janusza Brandta z 1992 r. (53 min.)
• Bohaterstwo polskiego skauta – polski film z 1920 r.
• Boża podszewka , odcinek 5 – polski serial z 1997 r.
• Cud nad Wisłą – film Ryszarda Bolesławskiego z 1921 r.
• Cud nad Wisłą – film dokumentalny Krzysztofa Nowaka-Tyszowieckiego z 2005 r.
• Gwiaździsta eskadra – polski film wojenny Leonarda Buczkowskiego z 1930 r.
• Ochotnicy roku 1920 – film dokumentalny Krzysztofa Nowaka-Tyszowieckiego z 1995 r.
• Póki my żyjemy czyli moja wojna z Budionnym – biograficzny film dokumentalny Krzysztofa Nowaka-Tyszowieckiego z 1996 r.
• Przedwiośnie (film) – film Filipa Bajona z 2001 r.
• Przedwiośnie (film 1928) – film Henryka Szapiro z 1928 r.
• Sensacje XX wieku: Wojna polsko-bolszewicka – polskie widowisko historyczne z 2001 r.
• Szabla od komendanta – film Jakuba Kolskiego
• Trucizna bolszewizmu – polski film fabularny z 1924 r.
• Wojna polsko-bolszewicka 1918–1921 – film historyczny Wincentego Ronisza z 1992 r.
• Wrota Europy – film Jerzego Wójcika 1999 r., oparty na opowiadaniu Melchiora Wańkowicza "Szpital w Cichiniczach" 1926 r. Akcja opowiadania i filmu toczy się w styczniu i lutym 1918 - podczas walk I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego z bolszewikami przed 11 listopada 1918 i przed wojną polsko-bolszewicką.

Zobacz też

Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921 (awers)

• Odezwa do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego
• Armia Czynna Ukraińskiej Republiki Ludowej
• Bitwa warszawska 1920
• Bitwa białostocka
• Galicyjska Socjalistyczna Republika Rad
• II Rzeczpospolita
• Jeńcy polscy w niewoli sowieckiej (1919-1922)
• Jeńcy sowieccy w niewoli polskiej (1919–1921)
• Kontruderzenie znad Wieprza
• Krzyż za udział w Wojnie 1918–1921
• Cmentarz Poległych w Bitwie Warszawskiej w Ossowie
• Obozy internowanych żołnierzy armii URL w Polsce
• Obóz jeniecki pod Strzałkowem
• Pułki kawalerii polskiej 1918–1920
• Traktat ryski (1921)
• Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski
• Wyprawa kijowska (1920)
• Zachodnioukraińska Republika Ludowa
• II powstanie śląskie

Przypisy

Bibliografia

Krzyż za udział w Wojnie 1918–1921 – awers

• Józef Piłsudski : Rok 1920 [w:] Pisma zbiorowe. Warszawa 1937, reprint : Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1991, .
• Bitwa Warszawska 13–28 VIII 1920. Dokumenty operacyjne. Część II (17–28 VIII), praca zbiorowa, .
• Edgar Vincent D'Abernon : The Eighteenth Decisive Battle of the World, Warsaw 1920. Hyperion Press, Westport Conn 1977. (wydanie polskie: Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata – pod Warszawą 1920 r. ukazało się w 1932 r., a także jako publikacja drugiego obiegu nakładem Łódzkiego Zespołu Oświaty Niezależnej w 1988; wznowienie w 1990 r.).
• Norman Davies , God’s Playground. A History of Poland. Bd 1. The Origins to 1795; Bd 2. 1795 to the Present. Oxford University Press, Oxford 2005. , .
• Norman Davies , White Eagle, Red Star, the Polish-Soviet War, 1919–20. Pimlico, London 2003. ., wyd. polskie Orzeł Biały, Czerwona Gwiazda, Kraków 1998
• Marian Kamil Dziewanowski , Joseph Pilsudski: a European federalist,1918-1922, Hoover Institution Press, Stanford, Calif., 1969 ,
• John Frederick Charles Fuller, The Decisive Battles of the Western World. Eyre & Spottiswoode, London 1954, Cassell, London 2001. .
• Jeremy Keenan, The Pole: the Heroic Life of Józef Piłsudski. Duckworth, London 2004. .
• Titus Komarnicki "Rebirth of The Polish Republic", London 1957, Wyd. Heinemann;
• Marian Kukiel , Bitwa Warszawska, PIW, 2005, .
• Marian Kukiel Moja wojaczka na Ukrainie, wiosna 1920 : dziennik oficera Sztabu Generalnego ; wstęp i oprac. Janusz Zuziak. Warszawa 1995 : Wojskowy Instytut Historyczny ; Pruszków : "Ajaks", 1995
• Tadeusz Kutrzeba Wyprawa kijowska. Warszawa 1937
• Wojciech Materski , Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943. Warszawa 2005 Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN i Wyd. "Rytm", ,  ;
• Andrzej Nowak Polska i trzy Rosje. Studium polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego (do kwietnia 1920 roku), Wyd. II poprawione, Kraków 2008, Wyd. Arcana ;
• Grzegorz Nowik Zanim złamano Enigmę: Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920. Wojskowe Biuro Badań Historycznych. Warszawa 2004, Oficyna Wydawnicza RYTM
• Znaczenie i zakres deszyfracji depesz bolszewickich w latach 1919–1920 – wywiad z Grzegorzem Nowikiem "Gazeta Wyborcza" 7.08.2005
• Richard Pipes : Russia under the Bolshevik Regime. Random House, New York 1994. ., wyd polskie Rosja bolszewików Warszawa 2005
• Władysław Pobóg-Malinowski : Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945 . t. 2, cz. 1. Londyn 1956
• Robert Potocki Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920–1939). Wydawnictwo: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1999; , rozdziały książki dotyczące wojny 1920 i planów strategicznych tworzenia armii URL w latach trzydziestych: http://exlibris.org.ua/potocki/index.html ;
• Marek Tarczyński, Bitwa Warszawska 1920, Wyd. Rytm, 1996, .
• Michaił Tuchaczewski "Pochód za Wisłę", Warszawa 1937 (w: Józef Piłsudski "Pisma zbiorowe" t. 7. "Rok 1920", aneks)
• Piotr Wandycz Soviet-Polish Relations, 1917-1921, Cambridge Mass. 1969 Wyd. Harvard University Press, ;
• Richard M. Watt, Bitter Glory, Poland and Its Fate, 1918-1939. Hippocrene Books, New York 1998. .

Linki zewnętrzne

• Serwis o wojnie polsko-bolszewickiej