Bitwa pod Wiedniem Wojna polsko-turecka 1683-1699 V wojna austriacko-turecka
"Jan III Sobieski wysyła wiadomość o zwycięstwie papieżowi Innocentemu XI " – obraz Jana Matejki
Data	12 września 1683 roku
Miejsce	Wiedeń
Przyczyna	oblężenie Wiednia
Wynik	wygrana koalicji antytureckiej
Terytorium	Austria
Strony konfliktu   Rzeczpospolita Obojga Narodów Austria , Saksonia , Frankonia , Szwabia , Bawaria Imperium osmańskie , Chanat Krymski , Siedmiogród , Wołoszczyzna , Mołdawia Dowódcy Jan III Sobieski Kara Mustafa Siły 70 000 138 000[1] Straty 4 000 15 000

Bitwa pod Wiedniem – bitwa stoczona 12 września 1683 roku między wojskami polsko - austriacko - niemieckimi , pod dowództwem Jana III Sobieskiego , a armią Imperium osmańskiego pod wodzą wezyra Kara Mustafy pod Wiedniem . Zakończyła się przegraną Turcji, która nie podniosła się już po tym uderzeniu i przestała stanowić zagrożenie dla chrześcijańskiej Europy .

Geneza

Imperium osmańskie niemal od chwili swojego powstania było potęgą wojskową, opierającą sens istnienia na podbojach. Przez wieki różne strony świata były najeżdżane i podbijane przez sułtanat turecki. Dopiero w połowie XVII wieku Turcy podjęli planowy podbój Europy południowo-wschodniej, terenów nadbałkańskich, Węgier , księstw rumuńskich. W długiej wojnie 1645-1669 złamali opór Wenecji i zdobyli Kretę . W międzyczasie podbili część Węgier pokonując Austrię w latach 1662-1664. W latach 1658-1666 pokonali Siedmiogród . W 1672 roku uderzyli na Polskę, zdobyli Kamieniec Podolski i zajęli Podole . W tym czasie zwierzchnictwo Turcji uznał kozacki hetman Piotr Doroszenko , podporządkowując Turcji Ukrainę . Na tle Ukrainy wybuchła wojna turecko-rosyjska , która trwała w latach 1677-1681. W 1678 Turcy zdobyli Czehryń , w 1681 podpisano traktat pokojowy .

W 1682 roku wybuchło w należącej do Austrii części Węgier (obecnej Słowacji ) powstanie antyhabsburskie . Na jego czele stanął Emeryk Thököly . Turcy, zajmujący pozostałą część Węgier, starali się je wykorzystać i, mimo upadku powstania, Wielka Porta zbroiła się i szykowała do nowej wielkiej wyprawy wojennej.

Zabiegi polityczne

Mimo wspólnej granicy polsko-tureckiej wojen polsko-tureckich początkowo nie było. Ciągłe napięcia na granicy były spowodowane najazdami Tatarów na Polskę oraz Kozaków na Turcję. Strefą sporną były tereny Mołdawii i Wołoszczyzny . W 1620-21 roku doszło na tym tle do wojny. Polska poniosła klęskę w bitwie pod Cecorą . Zawarto pokój, który przetrwał do 1672 roku. W kategorii polityki zarówno Polski jak i Turcji były to tylko incydenty.

Inaczej się stało po 1672 roku, po kompromitującym pokoju w Buczaczu . Warunków podpisanego pokoju nie uznał sejm polski. W 1673 roku Polska pobiła Turcję pod Chocimiem . Wojna skończyła się rozejmem, ale obie strony szykowały się do wojny. Król Jan III Sobieski próbował zmontować koalicję, początkowo z Francją i Szwecją (Francja pozostająca w dobrych stosunkach z Turcją podjęła się mediacji). Zabiegi dyplomatyczne w Turcji nie odniosły efektów. Wobec zmiany polityki przez Ludwika XIV , Polska próbowała sklecić porozumienie polsko-habsbursko-rosyjskie, ale zarówno car , jak i cesarstwo nie byli zainteresowani. Dopiero w efekcie koncentracji wojsk tureckich Leopold I Habsburg rozpoczął zabiegać o przymierze z Polską.

Dyplomacja habsburska

Pomimo strat terytorialnych Święte Cesarstwo Rzymskie nie było zainteresowane prowadzeniem wojny z Turcją, dlatego odrzucono projekt przymierza wysunięty przez Polskę. W tym czasie cesarz Leopold I uwikłał się w konflikt z Francją (będąca wówczas u szczytu potęgi). Król Francji Ludwik XIV rozpoczął wtedy tzw. politykę reunionów i wysunął roszczenia do szeregu terytoriów nad Renem np. w 1681 zaanektował (między innymi) Strasburg oraz Księstwo Dwóch Mostów . Z ramienia cesarza Leopolda I oraz Watykanu budowaniem koalicji antytureckiej zajmował się kapucyn Marek z Aviano (Marco d'Aviano)^[2][3].

Dopiero gdy zabiegi dyplomatyczne z Turcją nie przyniosły rezultatów, rozpoczęto pertraktacje z Polską. Były one utrudnione przez działające w Polsce silne stronnictwo profrancuskie. Francja była też w doskonałych stosunkach z Turcją, co również mogło mieć wpływ na cel ataku. 1 kwietnia 1683 roku zawarto przymierze przeciwko Turcji. Gwarantem traktatu został papież Innocenty XI . W traktacie ustalono:

• w obliczu zagrożenia któregokolwiek z miast ( Kraków albo Wiedeń ), druga strona pośpieszy na pomoc.
• na utrzymanie wojsk polskich cesarz i papież wyasygnują subsydia pieniężne.

Siły tureckie

Janczarzy

Turcy organizowali siły w Adrianopolu . 31 marca armia turecka wyruszyła do Belgradu pod wodzą samego sułtana, Mehmeda IV . W Belgradzie dołączyły siły z pobliskich prowincji. Wodzem wyprawy został wielki wezyr Kara Mustafa . Wielka armia wyruszyła na Węgry. Tu, w Székesfehérvárze na wielkiej radzie wojennej wyznaczono cel. Został nim Wiedeń.

Była to największa armia, jaką Turcy zmobilizowali w XVII wieku.

Siły austriackie

Z powodu zwłoki i nadziei, że do wojny nie dojdzie mobilizacja była spóźniona. Austriacy wydzielili kilka korpusów do osłony granic, a pozostałe siły zebrali w okolicach Bratysławy. 6 maja siły austriackie dokonały koncentracji pod Kittsee . Ogółem liczyły one 32 000 żołnierzy. Głównym dowódcą został książę Karol Lotaryński .

Dodatkowo armię cesarską wsparł korpus zaciężnych wojsk polskich pod wodzą Hieronima Lubomirskiego zwerbowanych na terenie Polski. Na ochotniczy nabór tych oddziałów zgodził się król Polski.

Z powodu narastającego konfliktu z Francją większość księstw Rzeszy nie mogła przysłać posiłków. Wojska z Rzeszy przybyły dopiero przed wiedeńską bitwą.

Przebieg kampanii

Mimo olbrzymiej armii Kara Mustafa zamierzał zaskoczyć wroga i prawie mu się to udało. Do ostatka nie było jasne czy uderzenie pójdzie na Polskę czy na Austrię. Dopiero w Székesfehérvárze do armii tureckiej dołączyli Tatarzy, którzy wcześniej obozowali pod Kamieńcem Podolskim , szachując Rzeczpospolitą. Dopiero tutaj wielki wezyr wyznaczył kierunek natarcia, co miało opóźnić reakcję Polski. Szybkim marszem ruszył w głąb Austrii w stronę twierdzy Jawaryn . Był to kolejny manewr na zmylenie przeciwnika, który powiódł się częściowo.

Bitwa pod Wiedniem, obraz Jana Krzysztofa Damela

Manewry

Ponieważ najlepszą obroną jest atak, książę Lotaryński rozpoczął działania wyprzedzające. Armie austriackie obległy Nowe Zamki oraz ruszyły na Esztergom . Na wieść o pochodzie armii Tureckiej cesarz odwołał atakujące armie. Książę Lotaryński wycofał się pod twierdzę Jawaryn. Tutaj chciał szachować przeciwnika, gdyby obległ Jawaryn. Tymczasem zagony tatarskie idące w przedniej straży dokonały głębokiego oskrzydlenia wojsk austriackich. 7 lipca wojska austriackie wycofując się przyjęły bitwę pod Petronell. Książę przejrzał plany wroga i wycofał się pod Wiedeń. W Wiedniu wybuchła panika. Do wszystkich sojuszników wystosowano apel o pomoc. Cesarz wyjechał do Linzu , później zatrzymał się w Pasawie . 14 lipca Turcy podeszli pod miasto. 16 lipca wyparli z okolicy wojska austriackie i otoczyli miasto. Oprócz natychmiast rozpoczętych przygotowań do zdobycia miasta Kara Mustafa wysłał w pole samodzielne oddziały: w stronę Jawaryna blokujące ewentualne ruchy załogi, posiłki do powstańców węgierskich Thököly'ego zmierzających na Bratysławę, Dalekimi rajdami w głąb kraju zapuściły się tatarskie oddziały biorąc w jasyr , paląc i mordując.

Armia Austriacka cofnęła się pod Jedlersee. Książę Lotaryński wyczekawszy dogodnego momentu ruszył pod Bratysławę i 31 lipca pobił armię Thököly'ego. Stąd oddziałami kawalerii i jazdą Lubomirskiego blokował Tatarom dostępu do Moraw. Doszło do paru potyczek m.in. 24 sierpnia pod Bisambergiem.

Oblężenie Wiednia

rawelin północny

hrabia Ernst Rüdiger Starhmberg

walka o rawelin

walka z minerami tureckimi

Wiedeń był silnie ufortyfikowanym miastem. Dowódcą wojskowym został generał Ernst Starhemberg . Dowódcą cywilnej obrony był Zdenek Kapliî. Obrona miała do dyspozycji 11 tysięcy żołnierzy, prawie 5 tysięcy straży miejskiej, oraz mocną artylerię. Turcy natychmiast rozpoczęli roboty ziemne i minerskie od południowego zachodu. Za najbardziej dogodne miejsce do złamania obrony uznano okolice bastionów Löbl i Zamkowy. Najbardziej zacięte walki toczyły się o zdobycie rawelinu . Doświadczeni tureccy minerzy kopali podziemne podejścia do zakładania min, obrońcy próbowali je unieszkodliwiać, organizowali wycieczki . W bohaterskiej obronie dwumiesięcznych nieustannych szturmów 3 września Turcy zdobyli rawelin. Potem zdobyli przyczółki w obu bastionach. Szykowali się do zdobycia murów pomiędzy nimi i zajęcia miasta.

Załoga Wiednia, dowodzona przez hrabiego Starhemberga , broniła się przez cały lipiec i sierpień. Po dwóch miesiącach oblężenia, liczebność obrońców spadła z początkowych 18 tysięcy do niespełna 5 tys. żołnierzy.

W historiografii austriackiej bohaterska postawa obrońców jest dokładnie opisywana.

Organizacja polskiej odsieczy

Król Jan III Sobieski z wizytą na Jasnej Górze przed wyruszeniem pod Wiedeń, obraz z Sali Rycerskiej Klasztoru Jasnogórskiego

W ówczesnej demokracji Rzeczypospolitej panował dość skomplikowany system prawny w kwestii wojska i prowadzenia wojen. Na prowadzenie wojny poza granicami kraju musiał wyrazić zgodę sejm, na mobilizację tak samo. Sejm uchwalił podatek nadzwyczajny na wystawienie i utrzymanie 48-tysięcznej armii. Ogółem pod bronią znajdowało się wówczas około 12 tysięcy ludzi, trzeba było ogłosić zaciągi. Dodatkowo sejmiki poszczególnych województw musiały zebrać się i pobór podatku zatwierdzić. To bardzo opóźniło zbieranie wojsk. Pieniądze z podatków zebrano więc dopiero pod koniec lipca. Wcześniej bazowano na środkach prywatnych: sam król wydał około pół miliona złotych.^[4]. W czerwcu napłynęły pieniądze od cesarza Austrii.

Istniejące wojsko zebrano w Trembowli, nowoorganizowane miało zebrać się w pobliżu Lwowa. Wojsko litewskie zbierało się w Janowie Podlaskim . Następnie planowano kampanię na Podolu. 1 lipca był pierwszym niedotrzymanym terminem mobilizacji. Kiedy Turcy ruszyli na Austrię Sobieski nakazał zbierać wojsko pod Krakowem . 16 lipca przybył posłaniec cesarski z prośbą o odsiecz. 18 lipca Sobieski ruszył z całym dworem do Krakowa. Po drodze wstąpił na Jasną Górę .

Załoga Wiednia broniła się przez cały lipiec i sierpień. Po dwóch miesiącach oblężenia, liczebność obrońców spadła z początkowych 18 tysięcy do niespełna 5 tys. żołnierzy. Ponaglany przez Austriaków i papieża do realizacji warunków traktatu, Sobieski wyruszył z zebranym wojskiem.

Pochód wojsk polskich

Żołnierze polscy 1674 - 1696

Pancerny

Sobieski zabrał z Krakowa ok. 27 tys. wojsk koronnych, w tym 25 chorągwi husarii , i 29 lipca, nie czekając na spóźniających się Litwinów, pomaszerował śpiesznie na odsiecz Wiedniowi. Trasa marszu prowadziła przez Śląsk , Morawy i Czechy .

W pochodzie towarzyszył królowi najstarszy syn Jakub , który w czasie tej wyprawy napisał pamiętnik.

3 września wojska sprzymierzone spotkały się w Tulln nad Dunajem. Tam Jan III Sobieski przejął komendę nad całością wojsk austriackich, niemieckich i polskich, liczących łącznie 67 tysięcy żołnierzy (w tym 31 tysięcy jazdy). Przyjęty też został jego plan operacyjny. Koncentracja wszystkich wojsk nastąpiła na prawym brzegu Dunaju na równinach pod Tulln, 40 kilometrów na płn.-zachód od Wiednia, po przeprawieniu wojsk 6-8 września przez rzekę. Po czym wojska austriacko-niemieckie otrzymały rozkaz nacierania na Turków poprzez pagórkowaty teren wzdłuż prawego brzegu Dunaju. Ich głównym zadaniem było angażowanie jak największych sił przeciwnika i spychanie go wprost w kierunku broniącego się w oblężeniu Wiednia. Natomiast całość polskich wojsk koronnych, w tym 14 tys. jazdy, Sobieski poprowadził skrycie, korzystając z miejscowych przewodników węgierskich, okrężną drogą przez bezdroża Lasu Wiedeńskiego . Ta przeprawa wielkiej masy ludzi i koni, objuczonych rozebranymi 26 armatami , przez leśne gęstwiny wzgórz podwiedeńskich trwała dwa dni.

Bitwa

Zbroja Jana III Sobieskiego

Bitwa pod Wiedniem, Józef Brandt , 1863

Bitwa rozpoczęła się rankiem 12 września. Kara Mustafa był bardzo pewien wartości swoich wojsk, dlatego nie poczynił większych przygotowań do obrony np. obóz turecki nie doczekał się jakiegokolwiek wzmocnienia. Zabezpieczono głównie odcinek między wioskami Nussdorf a Schafberg. Na północ od Wienhaus wzniesiono kiepskiej jakości umocnienia zwane Türkenschanz. Niemcy i Austriacy walczyli na lewym skrzydle na stokach wzgórz, między Kahlenbergiem i Leopoldsbergiem, w bezpośrednim sąsiedztwie Dunaju. Polacy przedzierali się dalej, z Lasu Wiedeńskiego, ławą na przestrzeni kilku kilometrów przez pagórkowaty teren pokryty zaroślami, winnicami, rowami, luźno zabudowany. Ale Turcy nie mieli tam większych sił, gdyż z tej strony nie spodziewali się ataku.

Na skraj Lasu Wiedeńskiego wojska Sobieskiego wyszły dopiero w późnych godzinach popołudniowych. Oczom Polaków ukazał się rozległy teren doliny rzeczki Wiedenki, opadający łagodnie w kierunku Wiednia, błyskającego na horyzoncie ogniami dział. Bliżej widoczne były wielkie obozowiska i oddziały tureckie. Natomiast prawie 6-kilometrowa linia husarii polskiej, formująca się na tle ciemnego lasu i zarośli, pod słońcem świecącym nisko w oczy Turkom, zdawała się dla nich być niewidoczna.

Bitwa pod Wiedniem, płaskorzeźba na ścianie pałacu w Wilanowie

Pierwszą decyzją Sobieskiego było wysłanie jednej chorągwi husarskiej, pod dowództwem porucznika Zygmunta Zbierzchowskiego, na rozpoznanie terenu, czy nie kryje rowów, wilczych dołów, aproszy itp. Chorągiew ta przebiegła w cwał wielkim łukiem między stanowiskami tureckimi, siejąc popłoch, ale i ponosząc duże straty. Wezyr Kara Mustafa, sądząc, że to główny atak wroga, posłał przeciwko niej wielką masę swej kawalerii, która goniąc zuchwalców, dotarła przed skraj lasu, gdzie Polacy zdążyli już wytoczyć swe armaty i otworzyć ogień na przeciwnika.

Zamieszanie jakie powstało w szeregach jazdy tureckiej, gdy polski szwadron schował się jej w lesie, Sobieski wykorzystał, dając buławą znaki do rozpoczęcia generalnego szturmu. Równocześnie, była to już godzina 18.00, ruszyły do szarży pułki husarii hetmanów Stanisława Jabłonowskiego , Mikołaja Sieniawskiego i pomiędzy nimi pułki dowodzone bezpośrednio przez króla Sobieskiego, a także jazda niemiecka.

Zrazu wolno, potem nabierając tempa, wreszcie z łoskotem skrzydeł, hukiem bitewnym i drżeniem ziemi, husaria przeleciała cały teren od linii Lasu Wiedeńskiego po rzeczkę Wiedenkę, zmiatając wszystko przed sobą po drodze. Pierwsza konnica tatarska , potem załogi obozów, piechota janczarska oblegająca Wiedeń, także wielki wezyr rzucili się w popłochu do ucieczki, brodząc wpław przez wody Wiedenki. Sobieski jednakże zatrzymał swe wojska przed tą rzeczką, była już bowiem zbyt późna pora, by gonić dalej wroga. Zwycięstwo zresztą było już pełne: Wiedeń ocalony, mieszkańcy miasta witali radośnie swych wyzwolicieli, a wielki główny obóz turecki otoczony był przez żołnierzy.

Bitwa trwała około 12 godzin, z tego: przez 11,5 godziny odbywał się ostrzał artyleryjski przygotowujący atak, a sama szarża Sobieskiego - 0,5 godziny.

Po bitwie

Tablica pamiątkowa umieszczona na Kahlenbergu

Wynik bitwy

Straty Turków w bitwie wyniosły ok. 10 tysięcy zabitych i 5 tysięcy rannych żołnierzy, a sprzymierzeni stracili ok. 1500 zabitych i ponad 2500 rannych. Znaczna część armii tureckiej zdołała z poczuciem sromotnej klęski ujść z pogromu, tracąc jednak część uzbrojenia, wszystkie działa oraz zapasy wojenne. Od pogromu wiedeńskiego tureckie imperium osmańskie już się tylko cofało, a wielki wezyr Kara Mustafa za przegraną bitwę wiedeńską i nieudaną wyprawę wojenną, został z rozkazu sułtana uduszony zielonym sznurem.

Efekty długofalowe

Bezpośrednim efektem bitwy było podpisanie w Linzu koalicji antytureckiej Świętej Ligi . Rozpoczęto wielkie działania wojenne toczone ze zmiennym szczęściem. Po nieudanych wyprawach polskich na Mołdawię ( Wojna polsko-turecka 1683-1699 ) i rosyjskich na Krym nastąpiło zdobycie Budy w 1686 , zdobycie Azowa przez Rosjan w 1696 , bitwa pod Zentą w 1697 . Francuska próba wpływu na działania wojenne jak zbombardowanie portu w Genui nie zmieniły już oblicza wojny. Turcja została zmuszona do podpisania pokoju w Karłowicach w 1699.

Sobieski uniknął prowadzenia wojny na własnym terenie, za pieniądze cesarskie i papieskie sfinansował wyprawę, która otwierała przed Rzecząpospolitą szereg możliwości.

Artur Grottger , Spotkanie Jana III Sobieskiego z Leopoldem I

Niestety to zaszczytne zwycięstwo nie zostało przez Polaków wykorzystane politycznie. Do dzisiaj za zwycięzcę spod Wiednia sami Austriacy uważają Cesarza Leopolda I. Polski Król dumnie przyjął jego hołd pod murami Wiednia nawet nie zsiadając z konia, ale to Cesarz wkroczył na czele armii do miasta i na jego cześć wiwatowano jako oswobodziciela oblężonych.

Łupy

W nocy, w zdobycznym namiocie wezyra, król Polski napisał dwa listy. Jeden do papieża Innocentego XI ze słowami Venimus, vidimus et Deus vicit (Przybyliśmy, zobaczyliśmy i Bóg zwyciężył), drugi do swojej żony Marysieńki zaczął od słów Bóg i Pan nasz na wieki błogosławiony dał zwycięstwo i sławę narodowi naszemu, o jakiej wieki przeszłe nigdy nie słyszały.

Powrót z Wiednia

Do listu papieskiego dołączył zielony sztandar proroka , natomiast w ślad za listem do Marysieńki król Jan III Sobieski odprawił do Krakowa 400 wozów z bronią, siodłami, namiotami, arrasami , tkaninami, ubiorami i innymi cennymi przedmiotami, zdobytymi przez husarię w wielkim obozie tureckim. Część tego bagażu można do dziś oglądać na Wawelu .

Ciekawostki i obyczaje

Tarcza Sobieskiego

W 1683 dla uczczenia zwycięstwa wojsk polskich Sobieskiego pod Wiedniem gdański astronom Jan Heweliusz nadał nowoodkrytej konstelacji nazwę tarcza Sobieskiego .

Chorągiew Proroka

Odnalezienie sztandaru proroka. Obraz Juliusza Kossaka z 1882 Sobieski pod Wiedniem .

Jedną z chorągwi tureckich zdobytych na polu bitwy uznano za sztandar proroka . Chorągiew tę Sobieski zdecydował się wysłać do papieża do Rzymu . Chorągiew wręczył papieżowi Jan Denhoff , polski rezydent w Rzymie. W rzeczywistości nie był to Sztandar Proroka.

Powrósła

Jedną z mało znanych ciekawostek jest rozkaz Sobieskiego dla wojsk polskich "aby każdy był przepasany powrosłem słomianym, a to dla odróżnienia od mieszkańców Krymu, żeby Niemcy naszych nie strzelali zamiast Turków, którzy takowego stroju zażywają jak i my".^[5]. Rozkaz wynikał z tego, iż polski ubiór i broń miała wiele cech wschodnich, których nie odróżniali Austriacy.

Obchody i rocznice

Warszawa 1783

Setna rocznica bitwy była okazją do wspaniałej zabawy. Na zorganizowanie uroczystości król Stanisław August wyasygnował sto tysięcy złotych. Wykpiono ten gest w złośliwym wierszyku: sto tysięcy karuzel, ja bym trzykroć złożył, by Stanisław skamieniał, a Jan III ożył.^[6]

Kraków 1933

250. rocznica bitwy była okazją do prawdziwego świętowania. Zorganizowano Święto Kawalerii. Defilada dwunastu pułków kawalerii, jaka odbyła się pod Krakowem nie ma sobie równych w historii. Cała generalicja polska z Piłsudskim na czele oddała cześć przed sarkofagiem Jana III w katedrze wawelskiej . Na uroczystości zjechali się liczni dyplomaci zagraniczni. Ciekawostką jest, iż obok toastu za jazdę polską wzniesiono toast na chwałę Turcji, w uznaniu jej wieloletniej postawy wobec Rzeczypospolitej (nieuznania rozbiorów, pomocy uchodźcom itp.).

Kraków 2008

325 rocznica odsieczy Wiednia zorganizowana przez władze Krakowa miała charakter uroczysty^[7], w ramach obchodów m.in. otwarto wystawę na Wawelu „Pamięć o wiedeńskiej odsieczy", na Sukiennicach ustawiono wielką kopię obrazu Jana Matejki "Jan III Sobieski wysyła wiadomość o zwycięstwie papieżowi Innocentemu XI", 13 września 2008 r. na Błoniach odbyła się inscenizacja historyczna „Venimus, vidimus, Deus vicit", 14 września 2008 r. odbył się przemarsz orszaku królewskiego i wojsk odtwarzanych przez grupy historyczne „Triumf Króla Jana III Sobieskiego” na trasie Błonia - Wawel - Rynek, oraz szereg innych imprez towarzyszących.

Przypisy

Zobacz też

• Wojsko I Rzeczypospolitej pod Wiedniem (1683)
• Korpus posiłkowy Hieronima Augustyna Lubomirskiego

Literatura

• Jan Wimmer , Wiedeń 1683. Dzieje kampanii i bitwy, Wojskowy Instytut Historyczny, Warszawa 1983 (monografia)
• Zbigniew Wójcik, Historia Powszechna XVI-XVII wieku, PWN, Warszawa 1991,

Linki zewnętrzne

• Strona poświęcona Sobieskiemu
• Zdjęcie: teren bitwy widziany z Kahlenbergu