Orzełek z czasów II RP

Polski plakat rekrutacyjny z 1920

Wojsko Polskie II RP – formacja zbrojna odrodzonego Państwa Polskiego w latach 1918 - 1939 .

Rodowód

Oficerowie Legionu Puławskiego

Wybuch I wojny światowej spowodował, że olbrzymia cześć żołnierzy – Polaków z ziem poszczególnych zaborów – zmuszona była stanąć w szeregach obcych armii.

Poza tymi wojskami powstały także polskie oddziały ochotnicze, walczące bądź po stronie państw koalicyjnych bądź centralnych.

We Francji powstał oddział Bajończyków , w Rosji Legion Puławski Gorczyńskiego. Były to jednak jednostki małe. Pierwszy przestał istnieć na skutek strat, a drugi nie mógł się rozwijać z uwagi na uwarunkowania polityczne.

Większym zawiązkiem Wojska Polskiego niepodległej Rzeczypospolitej były Legiony Polskie. Stworzył je w 1914 brygadier Józef Piłsudski . Kadrą tych formacji byli członkowie konspiracyjnych stowarzyszeń wojskowych. Od 1908 istniał Związek Walki Czynnej. W 1909 powstały Drużyny Bartoszowe i Drużyny Strzeleckie. Organizacje te po połączeniu dały początek Związkowi Strzeleckiemu.

Legiony Polskie

Oficerowie Legionów w sierpniu 1915

Z chwilą wybuchu wojny powstała I Brygada Legionów Józefa Piłsudskiego i II Brygada ^[1] pod dowództwem gen. Hallera. W zimie 1915-1916 obie brygady dały początek Polskiemu Korpusowi Posiłkowemu .

Na wiosnę 1917 nastąpił zatarg z państwami centralnymi i, z wyjątkiem II Brygady, Legiony zostają rozformowane. Część żołnierzy została internowana, część wcielona do wojska austriackiego, a część utworzyła Polnische Wehrmacht . II Brygada pozostała w Polskim Korpusie Posiłkowym i walczyła na Bukowinie.

Równocześnie rozpoczęło się tworzenie Polskiej Organizacji Wojskowej, która przygotowywała się do walki zbrojnej przeciw mocarstwom centralnym.

Korpusy wschodnie

Józef Dowbor-Muśnicki

Po przewrocie w Rosji na wiosnę 1917 formują się kolejne korpusy polskie. Ich tworzeniem kierował Naczelny Polski Komitet Wojskowy .

W 1917 na Białorusi powstał I Korpus Polski pod dowództwem gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego . W 1918 liczył początkowo ok. 29 tys. żołnierzy, później ok. 23,5 tys. W tym samym roku I Korpus uznał zwierzchnictwo Rady Regencyjnej . 21 maja 1918 został rozbrojony przez Niemców.

W grudniu 1917 w Besarabii powstał II Korpus , z którym w marcu 1918 połączyła się II Brygada płk Józefa Hallera . Liczył on wówczas 7 tys. ludzi. Dowodził nim J. Stankiewicz , a od kwietnia 1918 – płk Haller. W maju 1918 II Korpus został otoczony przez wojska niemieckie pod Kaniowem i po całodziennej walce zmuszony do kapitulacji.

Na początku 1918 z oddziałów polskich na Ukrainie sformowano liczący ok. 3 tys. żołnierzy III Korpus Polski , dowodzony przez gen. Eugeniusza de Henning-Michaelisa . Formacja ta walczyła na Ukrainie z bolszewikami , po czym w czerwcu 1918 została rozbrojona przez Austriaków.

W 1918 w Odessie utworzono oddziały polskie pod dowództwem kpt. S. Skrzyńskiego, liczące ok. 1,5 tys. ludzi, nazywane również IV Korpusem, rozwiązane po próbie rozbrojenia ich przez Austriaków. Część żołnierzy korpusów polskich stała się zalążkiem 4 . i 5 . dywizji strzeleckich oraz oddziału murmańskiego , utworzonych w lecie 1918.

Błękitna Armia

Sztandary Błękitnej Armii

Latem 1919 rozpoczęło się formowanie Armii Polskiej we Francji (nazywanej potocznie Błękitną Armią).

Armia została zorganizowana na zasadzie zaciągu ochotniczego we Francji spośród Polaków służących w wojsku francuskim, polskich jeńców wojennych z armii państw centralnych, a także z polskiej emigracji z Francji, Stanów Zjednoczonych, Kanady i Brazylii. Pierwszym dowódcą był Francuz gen. Louis Archinard, od 4 października 1918 armią dowodził gen. Józef Haller .

We Włoszech, ze skromnego Legionu utworzonego z jeńców - Polaków z armii austriackiej, utworzono pułki, które przewiezione do Francji wzmocniły Błękitną Armię.

Na Syberii tworzyła się dywizja pod dowództwem gen. Waleriana Czumy . Formalnie wchodziła ona w skład armii gen. Hallera jako 5 Dywizja Syberyjska .

Wojska wielkopolskie

Powstańcy wielkopolscy - rekonstrukcja 2007

Układ rozejmowy w Compiègne nie doprowadził do wyzwolenia Wielkopolski.

Nastąpiła jednak daleko idąca aktywizacja społeczeństwa wielkopolskiego . Umożliwiła ona częściową polonizację władz lokalnych. Wysiłki mające na celu opanowanie garnizonów wojskowych nie dały jednak spodziewanego wyniku i społeczeństwo wielkopolskie było zmuszone do tworzenia od podstaw własnych sił zbrojnych.

Poczynaniom tym sprzyjał rozkaz pruskiego ministra wojny w sprawie powołania oddziałów Służby i Straży Bezpieczeństwa. Wszędzie tam, gdzie przeważała ludność polska, miały one w rzeczywistości polski charakter. Oddziały wchodzące w skład tej organizacji stanowiły zaczątek sił zbrojnych, które 27 grudnia 1918 rozpoczęły w Poznaniu akcję powstańczą. W toku działań pozbrojnych rozwinęły się one w wojska wielkopolskie, na których czele 16 stycznia stanął gen. Józef Dowbor-Muśnicki , były dowódca I Korpusu Polskiego.

Kadra dowódcza formowanej armii została w poważnym stopniu obsadzona przez oficerów byłych polskich formacji organizowanych w Rosji. Świetną kadrę podoficerską stanowili Polacy z armii niemieckiej.

Wiosną 1919 wydano dekrety o poborze kolejnych roczników. Stworzyło to możliwość uzupełnienia istniejących już batalionów oraz nowych oddziałów. Sformowano 12 pułków strzelców wielkopolskich. Nastąpiła też reorganizacja terytorialnych władz wojskowych. Wielkopolskę podzielono na trzy okręgi wojskowe , a rozlokowane w nich oddziały scalono w 3 dywizje strzelców wielkopolskich.

W maju 1919 siły wojsk wielkopolskich zostały podporządkowane Naczelnemu Dowództwu Wojska Polskiego. Początkowo miało to charakter poufny. Oddziały wielkopolskie, liczące wówczas około 72 000 żołnierzy, były już jednak traktowane jako część składowa Wojska Polskiego, które wkraczało na wyższy stopień organizacji.

Wojsko Litwy Środkowej

Terytorium Litwy Środkowej.

Wraz z ogłoszeniem przez generała Lucjana Żeligowskiego powstania Litwy Środkowej , wojsko, którym dowodził i które brało udział w "buncie" , stało się automatycznie Wojskiem Litwy Środkowej.

Wojsko to w rzeczywistości stanowiło zawsze autonomiczną część sił zbrojnych Rzeczypospolitej.

Już we wrześniu 1921 zaczęto przemianowywać pułki Wojsk Litwy Środkowej zgodnie z numeracją ustaloną dla całości Wojska Polskiego. Miński Pułk Strzelców przyjął nazwę 86 pułku piechoty , a 2 pap został przemianowany na 29 pułk artylerii polowej . Jesienią 1921 1. i 2. Dywizja Piechoty Litewsko-Białoruskiej otrzymały numerację 19 DP i 29 DP.

Gdy w kwietniu 1922 Litwa Środkowa zjednoczyła się z Polską, znaki formalnej odrębności Wojska Litwy Środkowej praktycznie już nie istniały.

Formowanie Wojska Polskiego

Obwieszczenie o przybyciu Piłsudskiego do Warszawy 10 listopada 1918 r.

Formowanie Wojska Polskiego odbywało się w skomplikowanej sytuacji politycznej. Natrafiało na poważne trudności natury organizacyjno-kadrowej. Miało dość często charakter improwizowany i spontaniczny. Niekiedy wymuszane było zmieniającymi się warunkami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi odradzającego się państwa.

Na przełomie października i listopada 1918 gotową formację kadrową stanowiła tylko Polska Siła Zbrojna , złożona z dwóch pułków piechoty i różnych oddziałów pomocniczych.

Zdecydowano się na pobór żołnierzy byłych polskich formacji wojskowych oraz na członków tajnych organizacji.

Możliwości werbunkowe kształtowały się nieźle. Szeregi POW liczyły ponad 30 000 członków. W kraju znajdowało się przeszło 15 000 byłych legionistów i ponad 20 000 żołnierzy zdemobilizowanych w Rosji.

Zasadnicze rezerwy mobilizacyjne stanowili jednak mieszkańcy byłego Królestwa Polskiego i Polacy służący w szeregach obcych armii. W dalszej przyszłości można było liczyć ponadto na żołnierzy służących jeszcze w polskich formacjach wojskowych w Rosji oraz na żołnierzy z Armii gen. Hallera we Francji.

Naczelne władze Wojska Polskiego

28 października 1918 roku szefem powołanego trzy dni wcześniej Sztabu Generalnego Wojska Polskiego został gen. Tadeusz Rozwadowski . Z chwilą objęcia tego stanowiska rozpoczął on organizowanie centralnych instytucji wojskowych oraz nowych oddziałów Wojska Polskiego. 11 listopada 1918 zwierzchnią władzę nad wojskiem przejął Józef Piłsudski jako naczelny wódz. Nastąpiła dalsza organizacja naczelnych władz wojskowych: Ministerstwa Spraw Wojskowych i Sztabu Generalnego WP.

Ministerstwo Spraw Wojskowych

W skład ministerstwa wchodziły określone jednostki organizacyjne zajmujące się różymi dziedzinami spraw wojskowych. Były to departamenty: Mobilizacji i Uzupełnień, Techniczno-Komunikacyjny, Gospodarczy, Artylerii, Szkolnictwa Wojskowego, Prawno-Wojskowy i Sekcja Ogólna^[2]

Od 1919 w jego skład weszły kolejne departamenty : Personalny, Spraw Morskich (rozwinięty z dawnej sekcji Marynarki Wojennej), do Spraw Koni i Taborów oraz Informacyjny. Przy ministerstwie powołano ponadto instytuty: Wojskowo-Techniczny, Wojskowo-Geograficzny oraz Główny Urząd Zaopatrzenia Armii.

W drugiej połowie 1919 nastąpiła kolejna reorganizacja ministerstwa. W jej wyniku zostały powołane generalne inspektoraty: Piechoty, Jazdy i Artylerii oraz inspektoraty: Budynków Wojskowych, Wojsk Łączności, Wojsk Kolejowych, Szkół Wojennych, Inżynierii i Saperów, Wojsk Lotniczych, Wojsk Taborowych, Wojsk Samochodowych, Żandarmerii, Straży Granicznej oraz Obozów Jeńców.

Ministrami byli kolejno: płk Jan Wroczyński , gen. Józef Leśniewski i gen. Kazimierz Sosnkowski .

Odznaka SG WP wz. 1921

Sztab Generalny WP

Pierwszym szefem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego powołanego przez Radę Regencyjną 25 października 1918 roku został gen. Tadeusz Rozwadowski . Rozpoczął on formowanie zalążków polskiego wojska. Od 16 listopada 1918 Rozwadowskiego zastąpił gen. Szeptycki. Sztab Generalny funkcjonował wówczas w składzie dziesięciu wydziałów^[3]. Były to: I Organizacyjny, II Łączności, III Kolejowy, IV Techniczny, V Demobilizacyjny, VI Informacyjny, VII Naukowy, VIII Geograficzny, IX Personalny^[4] i Adiutantura.

Od 7 lutego 1919 funkcje szefa Sztabu Generalnego sprawował płk Stanisław Haller , a od lipca 1920 ponownie gen. Tadeusz Rozwadowski .

Tworzenie jednostek bojowych

Gen. Stanisław Szeptycki

Gen. Józef Haller

Rozkaz Dzienny Nr 1^[5]

Wielkie jednostki

Licząc się z istniejącymi możliwościami materialnymi, przystąpiono na wiosnę 1919 do tworzenia dziesięciu dywizji piechoty, Dywizji Litewsko-Białoruskiej , brygady górskiej i pięciu brygad jazdy. Każdą dywizję piechoty miały stanowić cztery pułki piechoty. Sformowano 40 pułków piechoty, 4 pułki piechoty litewsko-białoruskiej i 2 pułki górskie: a ponadto 2 pułki szwoleżerów i 13 pułków ułanów ^[6]

W połowie 1919 zdecydowano o zjednoczeniu wojska narodowego w jednolity organizm. Chodziło o scalenie formacji zorganizowanych w kraju i na froncie wschodnim z formacjami utworzonymi w Wielkopolsce, we Francji oraz w Rosji.

Na terytorium państwa polskiego transportem kolejowym przyjechały z bronią formacje armii gen. Hallera. W połowie czerwca 1919 z Odessy przez Rumunię przedostała się również 4 Dywizja Strzelców gen. Żeligowskiego.

Poszczególne dywizje piechoty otrzymały jednolitą numeracje. Dywizje sformowane w kraju otrzymały numery od 1 do 9. W skład 10 Dywizji Piechoty weszły kadry 4 Dywizji Strzelców gen. Żeligowskiego, a jej pułki otrzymały miano "Strzelców Kaniowskich". Jej jazda częściowo zasiliła 6 pułk ułanów, a częściowo utworzyła nowy - 14 pułk ułanów.

Rozkazem z 1 września 1919 dywizje Armii gen. Hallera otrzymały numery 11—13^[7] oraz dostarczyły kadr pozwalających na utworzenie 18. Dywizji Piechoty i na rozwinięcie brygady podhalańskiej w dywizję górską. Dywizje wojsk wielkopolskich — numery 14, 15, 17, a brygada jazdy numer VII. Numer 16 otrzymała dywizja sformowana na Pomorzu w pierwszych tygodniach 1920 .

Dywizja Litewsko-Białoruska została rozwinięta w dwie wielkie jednostki^[8].

Zjednoczone Wojsko Polskie na przełomie lat 1919—1920 dysponowało więc 21 dywizjami piechoty, 7 brygadami jazdy, formacjami artylerii oraz oddziałami wszystkich broni i służb. W formacjach skierowanych na front oraz w oddziałach rozmieszczonych w kraju służyło około 600 000 żołnierzy.

Jednostki ochotnicze

5 lipca 1920 powołano Generalny Inspektorat Armii Ochotniczej i przystąpiono do tworzenia formacji, która składałaby się z ochotników nie zobowiązanych do świadczenia służby wojskowej. Początkowe zamierzenia, obliczone na utworzenie dodatkowej Armii Ochotniczej , zostały jednak zmodyfikowane. Ograniczono się do formowania pułków^[9], które mogły być użyte w działaniach bojowych jako wzmocnienie dywizji piechoty. Formowano też bataliony ochotnicze i kierowano je do poszczególnych pułków jako uzupełnienie strat osobowych.

Ostatecznie utworzono czteropułkową Dywizję Ochotniczą walcząca całością sił, ponadto 5 pełnych pułków ochotniczych i 22 pułki sformowane częściowo. Te ostatnie użyto jako uzupełnienie oddziałów regularnych, oraz kilku oddziałów specjalnych.

Jednostki rezerwowe

Zimą 1920 przystąpiono do dalszej rozbudowy Wojska Polskiego. Planowano rozwinięcie batalionów zapasowych poszczególnych pułków piechoty w pułki rezerwowe. Żołnierzy miał dostarczyć pobór sześciu nowych roczników. Planowano utworzyć 65 tego typu pułków^[10]. Po ich scaleniu w brygady miała powstać silna armia rezerwowa, przeznaczona do działań w odwodzie i na drugorzędnych odcinkach frontu.

Z uwagi na ciężką sytuację gospodarczą kraju, plan ten zrealizowano tylko częściowo. Zdołano utworzyć 25 pułków rezerwowych. Większość z nich istniała tylko przez okres przejściowy. Ich stan osobowy był wykorzystywany do uzupełnienia strat walczących na froncie pułków piechoty. Pewna liczba pułków rezerwowych brała jednak udział w działaniach zbrojnych walcząc całością sił.

Wojsko Polskie w szczytowym okresie swego rozwoju, w październiku 1920 miało w swoich szeregach ponad 900 000 żołnierzy. Składało się ze wszystkich rodzajów broni i służb, nie wyłączając lotnictwa i broni pancernych. Osiągnięto to m.in. dzięki pomocy wojskowej okazywanej przez mocarstwa Ententy, a głównie Francję.

W walce o granice

Józef Piłsudski i Rydz-Śmigły w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920

Na kresach południowo-wschodnich

Wojna polsko-bolszewicka

Bój o Wilno

Gen. Lucjan Żeligowski - dowódca akcji zajęcia Wilna

Wilno na początku XX wieku

Wilno, widok z Góry Zamkowej (ok. 1912).

Pod koniec wojny polsko-bolszewickiej 1920 , gdy wojska polskie przechodziły do kontrofensywy znad Niemna , do Polski powracały ziemie utracone uprzednio na rzecz Armii Czerwonej .

Po zwycięstwach wojsk polskich nad Wisłą i Niemnem , bolszewicy, pragnąc wciągnięcia Polaków do konfliktu z Litwą , 27 sierpnia przekazali Wilno Litwinom .

Tymczasem w kraju odezwały się głosy, żądające przyłączenia Wileńszczyzny do Polski. Przedstawiciele niemal wszystkich partii politycznych byli w tym przypadku zgodni.

Józef Piłsudski miał olbrzymie zaufanie do gen. Lucjana Żeligowskiego. Pochodził on, podobnie jak sam Marszałek, właśnie z Wilna. I to jemu postawił, jakże nietypowe dla wojskowego zadanie, upozorowania buntu.

Rankiem 7 października Żeligowski zarządził odprawę oficerów, na której oficjalnie podał wiadomość o "zbuntowaniu się" wobec dowództwa wojsk polskich i o rozpoczęciu samowolnego marszu na Wilno.

Słowa generała wywołały duże wrażenie wśród oficerów nie biorących udziału w naradzie dnia poprzedniego. Zrozumiałe jest to, że część z nich odmówiła zerwania kontaktów z dowództwem i wykonania polecenia "buntu".

Marsz oddziałów gen. Lucjana Żeligowskiego na Wilno rozpoczął się o 6 rano 8 października . Trasa do przebycia miała długość około 50 km, a na drodze polskich wojsk stanęły oddziały litewskie. Był to 4, 7 i 9 pułki piechoty.

Żeligowski miał jednak zdecydowaną przewagę. Pierwsza potyczka – na terenie Puszczy Rudnickiej – zakończyła się wycofaniem Litwinów. Poważniejsze starcie miało miejsce pod Jaszunami . Siły Żeligowskiego sforsowały rzekę Mereczankę .

9 października wojska ruszyły dalej. W Wilnie uaktywnili się polscy powstańcy. Opanowali Górę Zamkową i okolice Zielonego Mostu. Powstańcom udało się zająć dużą część miasta jeszcze przed wkroczeniem regularnych wojsk.

Wkraczające oddziały polskie spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem miejscowej ludności.

12 października gen. Lucjan Żeligowski wydał dekret dotyczący organizacji władzy na Litwie. Obwołał w nim siebie naczelnym dowódcą wojsk Litwy Środkowej , jako formacji zbrojnej niezależnego państwa. Jednocześnie zapowiedział utworzenie Tymczasowej Komisji Rządzącej.

Utworzenie państewka Litwy Środkowej było tylko stadium przejściowym przed zamierzonym przyłączeniem jego ziem do Rzeczypospolitej.

20 lutego 1922 sejm wileński przegłosował przyłączenie miasta do Polski. Zadanie generała Lucjana Żeligowskiego w tym rejonie działań zostało zakończone.

Wojsko Polskie pierwszych lat pokoju

Dawne koszary Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu .

Załoga pociągu pancernego Boruta

Modlin, Fort XVI: polska doświadczalna kopuła na ciężki karabin maszynowy zabudowana w forcie w okresie międzywojennym

W latach 1921—1939 polskie siły zbrojne składały się z wojska i Marynarki Wojennej. W skład wojska wchodziły bronie główne: piechota, jazda (od 1924 r. - kawaleria) i artyleria, bronie techniczne: saperzy, łączność oraz wojska samochodowe i bronie pancerne, bronie pomocnicze: żandarmeria i tabory. Ponadto w skład wojska wchodziło lotnictwo oraz jednostki organizacyjne KOP (od 1924 r.) i Obrony Narodowej (od 1937 r.).

Stan liczebny armii 31 lipca 1921 r. wynosił: 20.038 oficerów i urzędników wojskowych, 1.583 chorążych, 248.835 szeregowych i 67.390 koni^[11].

Bronie i służby

Podstawowym rodzajem broni była piechota zorganizowana w 30 dywizji, w tym dwie dywizje górskie. Każda dywizja na stopie pokojowej liczyła 3 pułki piechoty i pułk artylerii polowej. Na stopie wojennej miała być wzmocniona pododdziałami innych broni oraz niezbędnymi służbami. Każdy z 84 pułków piechoty i 6 pułków strzelców podhalańskich składał się z trzech batalionów. Obowiązkowa służba wojskowa w piechocie trwała 18 miesięcy.

Drugim rodzajem broni była jazda . Po zakończeniu działań wojennych Polska posiadała 40 pułków jazdy, w tym: 27 pułków ułanów, 3 pułki szwoleżerów i 10 pułków strzelców konnych oraz 10 dywizjonów artylerii konnej. Pułki ułanów i szwoleżerów oraz dywizjony artylerii konnej zorganizowane zostały w dziesięć samodzielnych brygad jazdy. Pułki strzelców konnych podporządkowane były dowódcom okręgów korpusów. Każdy z nich składał się z trzech szwadronów kawalerii i szwadronu karabinów maszynowych. W czasie wojny każda z czynnych dywizji piechoty otrzymać miała jeden szwadron strzelców konnych z plutonem karabinów maszynowych. W 1924 r. jazda przemianowana została na kawalerię i zreorganizowana. Pułki strzelców przestały pełnić funkcję kawalerii dywizyjnej. Utworzone zostały 4 dywizje i 5 samodzielnych brygad kawalerii oraz trzy nowe dywizjony artylerii konnej. Każda z dywizji składała się z trzech dwupułkowych brygad kawalerii, dwóch dywizjonów artylerii konnej i trzech szwadronów (samochodów pancernych, łączności i pionierów). Samodzielne brygady kawalerii składały się z trzech pułków kawalerii, dywizjonu artylerii konnej i szwadronu pionierów, z wyjątkiem 5 SBK, która miała cztery pułki kawalerii i dodatkowo szwadron samochodów pancernych.

Ze względu na przeznaczenie, artyleria dzieliła się na artylerię organiczną wielkich jednostek piechoty i kawalerii (wspomniane wyżej pułki artylerii polowej i dywizjony artylerii konnej) oraz artylerię samodzielną liczącą dziesięć pułków artylerii ciężkiej, jeden pułk artylerii najcięższej, dwa pułki artylerii górskiej, a także jeden dywizjon artylerii zenitowej, jak ówcześnie nazywano artylerię przeciwlotniczą. W 1924 r. dywizjon zenitowy przeformowano w pułk artylerii przeciwlotniczej oraz utworzono 10 samodzielnych baterii przeciwlotniczych. Pod koniec 1925 r. zlikwidowano cztery baterie, a pozostałych sześć przeformowano w samodzielne dywizjony artylerii przeciwlotniczej. Ponadto istniały dwa pododdziały: kompanii artylerii pieszej i dywizjonu artylerii pomiarowej.

Lotnictwo wchodziło w skład wojsk lądowych. Podstawową formacją organizacyjno-administracyjną był pułk. W połowie lat dwudziestych Wojsko Polskie dysponowało 6 pułkami lotniczymi oraz dywizjonem lotnictwa morskiego. Pułki stacjonowały w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Toruniu, Lidzie i Lwowie, a dywizjon w Pucku.

Wojska saperskie przeznaczone były do prac komunikacyjnych, fortyfikacyjnych , do niszczenia umocnień oraz do działań minerskich . Występowały dwa rodzaje jednostek: saperskie - wyszkolone wszechstronnie i specjalne (mostowe, elektrotechniczne, reflektorowe, plutony min rzecznych i plutony żeglugi śródlądowej).

Wojska łączności dzieliły się na formacje ewidencyjne i nieewidencyjne. Oddziałami ewidencyjnymi były: pułki łączności, pułk radiotelegraficzny i samodzielne bataliony łączności. Do nieewidencyjnych zaliczano: Centralne Składy Łączności, Centralne Warsztaty Łączności, Centralną Stację Radiotelegraficzną, Obóz Szkolny Łączności oraz stacje telegraficzne i telefoniczne, obsługujące władze i instytucje wojskowe.

Bronie pancerne w połowie lat dwudziestych stanowiły: pułk czołgów , 5 dywizjonów samochodów pancernych i 2 dywizjony pociągów pancernych . Formacje pancerne były wyposażone w 114 czołgów i 10 pociągów pancernych.

W wojskach samochodowych istniało 10 dywizjonów samochodowych, po jednym w każdym okręgu korpusu.

ORP Mazur

Marynarka Wojenna

Do 1926 w jej skład wchodziły: 2 kanionierki ("Komendant Piłsudski" i "Generał Haller"), 4 trawlery ("Jaskółka", "Mewa", "Rybitwa" i "Czajka"), 5 torpedowców^[12] ("Mazur", "Krakowiak", "Ślązak", "Podhalanin" i "Kujawiak"), 4 monitory rzeczne ("Warszawa", "Toruń", "Pińsk" i "Horodyszcze") oraz 2 transportowce ("Warta" i "Wilia"). Przewidywano dalszy rozwój floty wojennej.

Korpus Ochrony Pogranicza

Poważną siłę bojową stanowił Korpus Ochrony Pogranicza . Był formowany od jesieni 1924. Podlegał Ministerstwu Spraw Wewnętrznych oraz Ministerstwu Spraw Wojskowych. W 1926 składał się z 6 brygad ochrony granicy. Formacje korpusu, w których służyło około 16 000 żołnierzy pogranicza, były rozlokowane wzdłuż granic: sowieckiej, łotewskiej i litewskiej, a od 1939 także na rumuńskiej i z Prusami Wschodnimi.

Szkolnictwo wojskowe

Budynek Wyższej Szkoły Wojennej, Warszawa

Istotnym składnikiem wartości bojowej wojska było wyszkolenie korpusu oficerów. Kandydatów na oficerów zawodowych szkoliły: Oficerska Szkoła Piechoty , Oficerska Szkoła Kawalerii , Oficerska Szkoła Artylerii , Oficerska Szkoła Lotnictwa i Oficerska Szkoła Inżynierii. W sierpniu 1928 wszystkie te szkoły zostały przemianowane na szkoły podchorążych. Podoficerowie mogli uzyskać stopień oficerski w Szkole Podchorążych dla Podoficerów. Szeregowych z cenzusem (absolwenci szkół średnich i wyższych) przygotowywano na oficerów w szkołach podchorążych rezerwy różnych rodzajów wojsk i służb.

Kursy doskonalenia oficerów były organizowane przez Doświadczalne Centrum Wyszkolenia. Powoływano na nie kapitanów przed awansem na stopień majora. Kursy doskonalenia oficerów prowadziły również: Oficerska Szkoła Lotnictwa i Oficerska Szkoła Inżynierii.

Oficerów sztabowych kształciły: Wyższa Szkoła Wojenna i Wyższa Szkoła Intendentury, a także kursy Centrum Wyższych Studiów Wojskowych . Doskonalenie oficerów z wyższym wykształceniem wojskowym odbywało się też na francuskich wyższych uczelniach wojskowych.

Oficerów i instruktorów Marynarki Wojennej szkolono w Oficerskiej Szkole Marynarki Wojennej w Toruniu oraz w Szkole Specjalistów Marynarki w Świeciu.

Pod rządami Marszałka

Józef Piłsudski

W wyniku przewrotu wojskowego marszałek Józef Piłsudski przejął władzę w państwie. W nowym, utworzonym przez Kazimierza Bartla rządzie, objął on tekę ministra spraw wojskowych.

Czynnikiem umacniającym władzę Marszałka były również wprowadzone przez niego zmiany w korpusie oficerskim. W 1921 na 145 generałów, którzy służyli w Wojsku Polskim, 12 wywodziło się z Legionów Polskich. W 1928 na 81 "czynnych" generałów było już 44 byłych legionistów. Objęli oni przy tym najważniejsze stanowiska dowódcze.

Reorganizacja naczelnych władz wojskowych

Piłsudski przeprowadził gruntowną reorganizację naczelnych władz wojskowych. Rozwiązano Ścisłą Radę Wojenną i zlikwidowano jej Biuro działające w ramach Sztabu Generalnego WP. Dekretem prezydenta z 6 sierpnia 1926 został utworzony Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych (GISZ). Na jego czele stanął Generalny Inspektor, przewidziany w razie wojny na stanowisko Naczelnego Wodza.

Wraz z utworzeniem Generalnego Inspektoratu ukształtował się dwutorowy system dowodzenia wojska: pokojowy — sprawowany przez Ministerstwo Spraw Wojskowych i wojenny — realizowany przez GISZ.

Zmniejszono także kompetencje dowódców okręgów korpusów. Ich sztaby sprowadzone zostały do roli terytorialnego ogniwa administracji wojskowej . Przestały one pełnić funkcje organów wojennego systemu dowodzenia.

Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych

Generalny Inspektor formalnie podlegał ministrowi spraw wojskowych. Kierował on przygotowaniami do wojny i miał nieograniczone prawo zgłaszania wszelkiego rodzaju postulatów. W rzeczywistości był on zwierzchnikiem ministra, a w swoich kompetencjach posiadał możliwość wydawania mu wiążących poleceń.

W skład GISZ powołano też inspektorów. Byli to generałowie przewidziani w razie wojny na stanowiska dowódców poszczególnych armii. Do ich zadań w okresie pokoju należała inspekcja i szkolenie operacyjne przydzielonych im wielkich jednostek.

Sztab Główny

Generalnemu Inspektorowi podporządkowany został Sztab Generalny. W 1928 przemianowano go na Sztab Główny i zreorganizowano. Nastąpiło ograniczenie jego roli do funkcji organu wykonawczego w zakresie realizacji zadań związanych z przygotowaniami do wojny.

W jego skład wchodziły oddziały: I Organizacyjno-Mobilizacyjny, II Wywiadowczy, III Szkoleniowo-Operacyjny, IV Kwatermistrzowski, a także Szefostwo Komunikacji Wojskowej, Inspektorat Saperów, Sztab Lotnictwa, Instytut Geograficzny i Samodzielny Referat Personalny.

Zmiany w broniach i służbach

Nastąpiły również częściowe zmiany w strukturze organizacyjnej wojska. Zostały zlikwidowane 3 spośród czterech istniejących dywizji kawalerii. Wzrosła natomiast liczba samodzielnych brygad kawalerii (z 5 do 12).

Wilno , pogrzeb Józefa Piłsudskiego, 1935

W broniach pancernych od 1931 w Wojsku Polskim istniały 3 pułki pancerne (w Poznaniu, Żurawicy i Modlinie ), dywizjon pancerny (w Brześciu nad Bugiem), 10 dywizjonów samochodowych i 2 dywizjony pociągów pancernych (w Jabłonnie koło Warszawy i w Krakowie). W 1933 nastąpiło połączenie oddziałów czołgów z oddziałami samochodowymi w 6 samodzielnych batalionów pancernych.

W końcu lat dwudziestych zreorganizowano wojska saperskie. Z istniejących poprzednio 10 pułków saperskich pozostawiono 8 batalionów, a pułki saperów kolejowych zmniejszono do szczebla batalionu. Bataliony te połączono w 4, a w 1934 w 3 brygady, obejmujące łącznie 13 batalionów.

Wojsko Polskie w latach 1936-1939

Edward Rydz-Śmigły

Po śmierci Józefa Piłsudskiego w naczelnych organach WP nastąpiły poważne zmiany personalne. Stanowisko Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych objął gen. Edward Rydz-Śmigły ^[13]. Ministrem spraw wojskowych został gen. Tadeusz Kasprzycki . Nastąpiły również przesunięcia w GISZ. W jego skład weszli m.in. Tadeusz Kutrzeba i Władysław Bortnowski . Szefem Sztabu Głównego mianowano gen. Wacława Stachiewicza .

Nowe kierownictwo dążyło do uporządkowania podstawowych dziedzin życia wojskowego, a przede wszystkim do unowocześnienia jego dotychczasowej struktury oraz do wyposażenia wojska w nowoczesny sprzęt. Zamierzenia w dziedzinie modernizacji wojska były dość poważne. Szczególną inicjatywę w tym kierunku przejawiał Sztab Główny, który uzyskał większe niż poprzednio uprawnienia.

Plan modernizacji i rozbudowy wojska

Latem 1936 rozpoczęto prace znad planem unowocześnienia Wojska Polskiego. Powstał sześcioletni plan modernizacji i rozbudowy wojska. Założenia planu zmierzały w kierunku wzmocnienia siły ogniowej podstawowych rodzajów broni: piechoty i kawalerii. Przewidywał on zwiększenie w poszczególnych dywizjach piechoty ilości ręcznych i ciężkich karabinów maszynowych, granatników , karabinów przeciwpancernych i dział polowych do poziomu przodujących armii europejskich.

Rozwój Marynarki Wojennej

ORP "Wicher"

W okresie gdy przystąpiono do realizacji planu modernizacji i rozbudowy wojska, Marynarka Wojenna posiadała już dość znaczny potencjał bojowy. Składały się nań: dywizjon kontrtorpedowców ("Wicher" i "Burza"), dywizjon okrętów podwodnych ("Wilk", "Ryś", "Żbik" oraz torpedowiec "Kujawiak" i okręt pomocniczy "Sławomir Czerwiński"), dywizjon minowców ( kanonierki : "Komendant Piłsudski" i "Generał Haller" oraz trałowce : "Jaskółka", "Mewa", "Czajka" i "Rybitwa"), zespół okrętów wydzielonych (okręty pomocnicze: "Wilia", "Iskra" i "Pomorzanin").

Centrum Wyszkolenia Specjalistów Floty posiadało 5 okrętów (okręt pomocniczy "Bałtyk" i torpedowce:"Mazur", "Ślązak", "Krakowiak" i "Podhalanin"). Dowództwu Floty podlegały ponadto: morski dywizjon lotniczy, (25 wodnopłatowców), morski batalion strzelców, morski dywizjon artylerii przeciwlotniczej (8 dział 75 mm).

W skład Rejonu Umocnionego Hel wchodziły m.in.: dywizjon artylerii przeciwlotniczej (6 dział 75 mm) i dywizjon artylerii nadbrzeżnej (4 działa 152 mm i 6 dział 100—105 mm).

Flota wojenna dysponowała ponadto kompanią łączności i oddziałem minowym (okręt pomocniczy "Smok" i 3 krypy minowe).

Rozbudowano też flotyllę rzeczną w Pińsku (2 monitory rzeczne, 2 kanonierki, 5 uzbrojonych statków rzecznych i 3 uzbrojone kutry rzeczne).

W stoczniach zachodnich budowane były 2 nowoczesne niszczyciele ("Grom" i "Błyskawica";), 2 okręty podwodne ("Sęp" i "Orzeł") oraz stawiacz min ("Gryf"). W wyniku realizacji planu rozbudowy sił morskich flota wojenna miała się składać z 6 niszczycieli, 8 okrętów podwodnych, jednego stawiacza min, 8 trałowców, 3 ścigaczy oraz w/w okrętów wojennych i pomocniczych.

Wojsko w marcu 1939

Piechota polska w marszu

Piechota polska z 1939 (rekonstrukcja)

Wiosną 1939 , gdy w stosunkach niemiecko-polskich rozpoczął się okres napięcia, w skład wojska wchodziły następujące jednostki organizacyjne wojska stałego, Obrony Narodowej i KOP:

30 dywizji piechoty (90 pułków piechoty, 30 pułki artylerii lekkiej, 7 dywizjonów artylerii ciężkiej, w tym 4 w trakcie formowania, 12 ośrodków sapersko-pionierskich i 30 kompanii łączności);

6 brygad i 5 półbrygad Obrony Narodowej (38 batalionów ON);

11 brygad kawalerii (38 pułków kawalerii, 11 dywizjonów artylerii konnej, 11 szwadronów pionierów i 11 szwadronów łączności);

jeden pułk artylerii najcięższej, 10 pułków artylerii ciężkiej, 2 pułki artylerii lekkiej, w tym jeden motorowy, jeden dywizjon pomiarów artylerii, 2 dywizjony artylerii lekkiej;

jeden pułk i 9 dywizjonów artylerii przeciwlotniczej;

jedna brygada pancerno-motorowa (2 pułki zmotoryzowane, dywizjon przeciwpancerny, dywizjon rozpoznawczy), 10 batalionów pancernych, kadra jednego batalionu pancernego, 2 dywizjony pociągów pancernych;

jeden pułk saperów, 7 batalionów saperów, jeden batalion mostowy, jeden batalion silnikowy, jeden batalion elektrotechniczny i 2 bataliony mostów kolejowych;

jeden pułk radiotelegraficzny, 3 bataliony telegraficzne i 4 kadry batalionów telegraficznych;

10 dywizjonów żandarmerii oraz 2 dywizjony taborów i 8 kadr dywizjonów taborów;

6 pułków lotniczych^[14] (4 eskadry bombowe, jedna eskadra bombowa ćwiczebna, 15 eskadr myśliwskich, 18 eskadr towarzyszących, 17 eskadr liniowych) i 2 bataliony balonowe.

W dniu 1 marca 1939 r. wojsko i Marynarka Wojenna (bez Korpusu Ochrony Pogranicza) liczyło 282.877 żołnierzy, w tym 17.561 oficerów zawodowych i 368 oficerów rezerwy powołanych na ćwiczenia, oraz 43.384 podoficerów zawodowych.

Wojna obronna we wrześniu 1939

Przypisy

Zobacz też

• Fundusz Obrony Narodowej
• Rada Obrony Państwa

Bibliografia