|
Wolne Miasto Kraków
Rzeczpospolita Krakowska, Wolne Miasto Kraków, Rzeczpospolita Krakowska Wolna, Niepodległa i Ściśle Neutralna - (1815-1846) – państwo utworzone na kongresie wiedeńskim, pozostające pod kontrolą trzech państw sąsiednich: Imperium Rosyjskiego, Królestwa Prus i Cesarstwa Austrii. Państwo to zostało utworzone 18 października 1815 r. z południowego skrawka Księstwa Warszawskiego i było pół-demokratyczną republiką konstytucyjną opartą na Kodeksie Napoleona i własnej konstytucji.
Początkowo cieszyło się umiarkowaną autonomią wewnętrzną. Do 1830 r. formalnie władzę wykonawczą sprawował w niej 12. osobowy Senat, w skład którego wchodzili przedstawiciele Izby Reprezentantów, Uniwersytetu Jagiellońskiego i państw opiekuńczych. Władza ustawodawcza należała teoretycznie do pół-demokratycznie wybieranej Izby Reprezentantów, jednak wszelkie decyzje tej Izby mogły być wetowane przez przedstawicieli państw opiekuńczych.
Umiarkowana autonomia wewnętrzna została utracona na skutek sporów wewnętrznych wykorzystanych przez państwa opiekuńcze. Państwa te przekazały w 1828 r. faktyczną władzę Komitetowi Epuracyjnemu, w którym zasiadali tylko posłuszni mocarstwom senatorowie. W trakcie powstania listopadowego wewnętrzna autonomia została czasowo przywrócona, a obszar Wolnego Miasta stał się miejscem wsparcia dla powstańców z innych zaborów.
W 1833 r. państwa opiekuńcze narzuciły Miastu nową konstytucję, która ograniczyła do zupełnego minimum wpływ mieszkańców na losy swojego państwa. Odebrano też Miastu prawo do wolnego handlu. Kres jakiejkolwiek wewnętrznej autonomii położyła okupacja austriacka, która trwała w latach 1836-1846. W 1846 r. wybuchło Powstanie krakowskie, które ostatecznie położyło kres istnieniu tego państwa. Jego tereny zostały 16 listopada 1846 r. formalnie przyłączone do Austrii.
Powstanie Wolnego Miasta Krakowa
Rzeczpospolita Krakowska powstała w roku 1815 w wyniku uchwały kongresu wiedeńskiego. Inicjatorem jej utworzenia był car Aleksander I, który w toku pertraktacji między trzema mocarstwami rozbiorowymi zaproponował przekształcenie Krakowa i Torunia w wolne miasta. Toruń ostatecznie został przekazany Prusom, zaś Kraków z okolicami przekształcono w "wolne, niepodległe i ściśle neutralne" państwo pod opieką Rosji, Austrii i Prus.
Nowemu państwu nie przyznano prawa prowadzenia własnej polityki zagranicznej – jego interesy miały reprezentować trzy mocarstwa opiekuńcze. Państwa te zobowiązały się do wieczystego szanowania neutralności Wolnego Miasta i nie wprowadzania na jego teren swych wojsk pod żadnym pozorem. W zamian Kraków miał wydawać szpiegów i dezerterów zbiegłych na jego terytorium jak miało się później okazać, Wolne Miasto stało się tak naprawdę ostoją dla osób z pozostałych zaborów i powstańczym "korytarzem", aż do momentu wybuchu samego Powstania krakowskiego w 1846. Formalną datą ogłoszenia państwa był 18 października 1815 roku, który obchodzono odtąd jako święto państwowe.
Geografia i ludność
Wolne Miasto Kraków powstało z południowo-zachodniego skrawka Księstwa Warszawskiego, na lewym brzegu Wisły. Miało powierzchnię 1234 kilometrów kwadratowych (wedle innych danych – 1164). Graniczyło z Rosją, Prusami i Austrią. Na jego terytorium znajdowały się – poza Krakowem – 224 wsie (ok. 60% z nich było w rękach prywatnych właścicieli) i 3 prywatne miasteczka – Chrzanów, Trzebinia i Nowa Góra. W 1815 roku liczyło ok. 95 tysięcy mieszkańców, w 1843 ok. 146 tysięcy, z czego ok. 85% stanowiła ludność katolicka, resztę – prawie wyłącznie żydowska.
Najmożniejszym rodem Wolnego Miasta byli Potoccy z Krzeszowic, właściciele 11 wsi. Większość możnych rodów mieszkała jednak w Krakowie, ze względu na możliwość posyłania dzieci do szkół i aktywnego uczestniczenia w życiu politycznym miasta-państwa.
Ustrój. Konstytucja 1818 roku
Aktem z 3 maja 1815 roku na kongresie wiedeńskim nadano Wolnemu Miastu wstępną konstytucję, którą zredagował książę Adam Jerzy Czartoryski, a gwarantami miały być państwa opiekuńcze. Następnie Komisja Organizacyjna, w której skład weszli komisarze tych państw i senatorowie Wolnego Miasta, miała zająć się rozwinięciem konstytucji i zorganizowaniem administracji. Specjalnie powołana Komisja Włościańska miała uregulować status prawny włościan.
Tekst rozwinięty konstytucji ogłoszony został 11 września 1818 r. Mocą jej uchwał władza wykonawcza należała do Senatu, złożonego z prezesa i 12 członków, z których 8 wybierała Izba Reprezentantów a po 2 kapituła i uniwersytet. Inicjatywa ustawodawcza i wyłączność w organizowaniu policji i administracji dawała Senatowi przewagę nad Izbą.
Izba Reprezentantów składała się z 41 członków, z których 26 wybierały zgromadzenia gminne, po 3 Senat spośród senatorów, kapituła spośród kanoników i prałatów i uniwersytet pośród profesorów i doktorów. Pozostałe 6 miejsc należało do tzw. sędziów pokoju. Izba posiadała kompetencje ustawodawcze i kontrolujące. Zbierała się raz w roku w celu uchwalenia budżetu, skontrolowania pracy urzędników państwowych, wyboru senatorów i sędziów. Konstytucja uzależniała jednak jej inicjatywę ustawodawczą od zgody Senatu, który posiadał zarazem prawo zawieszenia na rok wykonania uchwały sejmowej, jeśli ta nie przeszła większością co najmniej 7/8 głosów.
Czynne prawo wyborcze w Rzeczypospolitej otrzymali profesorowie uniwersytetu, nauczyciele, artyści, kler świecki, kierownicy fabryk i warsztatów, znaczniejsi kupcy i właściciele gospodarstw i domów opłacający co najmniej 50 złp podatku gruntowego. Od kandydata do Zgromadzenia lub Senatu konstytucja wymagała ukończenia studiów na którymś z polskich uniwersytetów. Wyjątkiem byli dawni urzędnicy Księstwa Warszawskiego i nominaci państw opiekuńczych.
Konstytucja gwarantowała równość wszystkich wobec prawa, nienaruszalność własności prywatnej i panowanie języka polskiego. Religią stanu był katolicyzm, ale innym wyznaniom chrześcijańskim zapewniono pełnię praw obywatelskich, a niechrześcijańskim – tolerancję i opiekę prawa.
Życie polityczne Wolnego Miasta w latach 1815-1830
Kontrolę nad wydarzeniami w Wolnym Mieście zapewniły sobie mocarstwa opiekuńcze desygnując swych komisarzy, których uprawnienia i wpływ na bieg wydarzeń w tym formalnie niepodległym państwie rósł z biegiem lat.
Czołową postacią w życiu politycznym Rzeczypospolitej był prezes Senatu, chociaż konstytucja 1818 roku nie dawała mu szerokich uprawnień prezydialnych. W wyniku starań ks. A.J. Czartoryskiego i akceptacji tej kandydatury przez Prusy, Austrię i Rosję, pierwszym prezesem Senatu Wolnego Miasta został Stanisław Wodzicki, szlachcic, były prefekt departamentu krakowskiego. Wokół Wodzickiego skupiła się większość konserwatywnych ziemian i arystokracji, luźno związanych z mieszczaństwem krakowskim i spodziewających się na ogół rychłego włączenia miasta do Królestwa Polskiego. Środowisko to niezmiennie dominowało w Senacie, a jego przywódca nie wahał się ściśle współpracować z dworami opiekuńczymi w walce z miejscowymi żywiołami liberalnymi i demokratycznymi.
Z konserwatystami rywalizowało stronnictwo liberałów, mające poparcie w środowisku mieszczańskim i uniwersyteckim. Przewodził im rektor uniwersytetu Walenty Litwiński. Liberałowie głosili hasło zwiększenia suwerenności Wolnego Miasta i krytykowali władze za niewykorzystanie zagwarantowanej konstytucją możliwości utworzenia ciał przedstawicielskich przy dworach opiekuńczych, a także części uprawnień gospodarczych. Mieli silną pozycję w Izbie Reprezentantów i byli cicho popierani przez Prusy, które czerpały znaczne zyski z handlu z Wolnym Miastem.
Do roku 1827 stronnictwo Wodzickiego panowało niepodzielnie w urzędach i Senacie, sprawnie kierując organizacją administracji i skarbu. Do pierwszego większego starcia między Senatem a Sejmem doszło w 1817 r., w związku ze zmianami, jakie Sejm dokonał w budżecie. Senat uznał te zmiany za bezprawne i Wodzicki odwołał się do cara Aleksandra. Car zatwierdził zmiany w budżecie, zakazując jednak na przyszłość Sejmowi dowolnego ich dokonywania. Wydarzenie to było pierwszym przypadkiem odwołania się władz Wolnego Miasta do dworu opiekuńczego. Taka ograniczająca suwerenność państwa praktyka stała się odtąd regułą w sporach wewnętrznych.
W roku 1820 doszło do zamieszek studenckich, co spowodowało zatarg między Senatem a uniwersytetem. Gdy rok później wykryto pierwszą tajną organizację młodzieży akademickiej ("Orzeł Biały") Wodzicki ponownie odwołał się do dworów opiekuńczych. Efektem tej akcji było ograniczenie autonomii uniwersytetu i władzy rektora, który wcześniej mógł pod względem wpływów politycznych konkurować z prezesem Senatu.
Wydarzenia te okryły Wodzickiego i Senat niesławą. Jeszcze w wyborach na prezesa w 1824 r. Wodzicki wygrał nieznaczną większością. Ale w roku 1827, wskutek wewnętrznych podziałów w obozie konserwatystów, Sejm nowym prezesem wybrał Józefa Nikorowicza, prezesa sądu apelacyjnego, kandydata mieszczan. Doprowadziło to do największego wówczas przesilenia politycznego w Rzeczypospolitej Krakowskiej. Konserwatyści na czele z Florianem Straszewskim i Janem Mieroszewskim nie uznali nowego prezesa i opuścili obrady pod pretekstem braku wyższego wykształcenia części Izby. Sytuację wykorzystały państwa opiekuńcze: przesłały Izbie notę stwierdzającą bezprawność jego działań a Wodzickiemu poleciły pozostać na stanowisku. Wodzicki rządził odtąd dzięki poparciu rezydentów a prace Sejmu zawieszono.
W roku 1828 powstał z inicjatywy Rosji tzw. Komitet Epuracyjny, działający w ścisłym porozumieniu z rezydentami. Zasiedli w nim Wodzicki i 3 posłusznych Rosji senatorów. Głównym celem jego działań było utrwalenie przewagi oligarchii urzędniczej, złożonej z ludzi posłusznych Rosji i innym mocarstwom opiekuńczym. Komitet odsunął od władzy całą listę senatorów, urzędników, a nawet profesorów uniwersytetu. Wzmocnił także władzę prezesa Senatu. Rzecznikiem tych zmian był car Mikołaj I, który dążył do narzucenia Rzeczypospolitej nowej konstytucji, czego domagał się od dawna konserwatywny Wodzicki. Dwory opiekuńcze zamierzały wprowadzić nową konstytucję w listopadzie 1830 roku, uprzednio wprowadzając wojsko do miasta. W realizacji tych planów przeszkodził jednak wybuch powstania listopadowego w Królestwie.
Inne hasła zawierające informacje o "Wolne Miasto Kraków":
Dzień Zmarłych
...
Wag
...
Cava de' Tirreni
...
Brescia
...
Mieszko II Lambert
...
Nadciśnienie tętnicze
...
Tiumeń
...
Oddychanie komórkowe
...
Xiamen
...
Odense
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Wolne Miasto Kraków":
008c. Grecja (plansza 12)
...
202 System wersalski. Europa po I Wojnie Światowej (plansza 7)
...
008c. Grecja (plansza 5)
...
|
