Wolny rynek jest to
rynek
, na którym wymiana
dóbr
dokonuje się w wyniku dobrowolnie zawieranych transakcji pomiędzy kupującymi a sprzedającymi przy dobrowolnie ustalonej przez nich
cenie
. Na wolnym rynku kupujący i sprzedający nie podlegają żadnym ograniczeniom ani przymusowi ze strony podmiotów zewnętrznych (np. władzy publicznej), a warunki transakcji - w szczególności cena - zależą jedynie od ich obopólnej zgody. Przeciwieństwem wolnego rynku jest
rynek regulowany
.
Suma indywidualnych i dobrowolnych decyzji transakcyjnych podmiotów wolnego rynku przejawia się na rynku w postaci
popytu
i
podaży
. W procesie interakcji spontanicznych decyzji kupujących i sprzedających, zwanym
mechanizmem rynkowym
dochodzi do ustalenia się
równowagi rynkowej
, czyli zrównania popytu z podażą oraz ustalenia
ceny równowagi
.
Koniecznym warunkiem zaistnienia wolnego rynku są precyzyjnie określone prawa własności przede wszystkim w odniesieniu do
środków produkcji
oraz wytworzonych dóbr. Zwolennicy
liberalnych
koncepcji ekonomicznych twierdzą, że odpowiednie dookreślenie praw własności może zapewnić jedynie powszechna własność prywatna.
Efektywność ekonomiczna
Wolnego rynku nie należy mylić z
doskonałą konkurencją
. Pojęcie wolnego rynku obejmuje jedynie postulat dobrowolności wymiany oraz kształtowania cen i innych warunków wymiany wyłącznie w wyniku negocjacji między kupującymi i sprzedającymi. Model konkurencji doskonałej odnosi się natomiast do charakterystyki
konkurencji
na rynku i postuluje cały szereg dodatkowych założeń, jak duża liczba sprzedających i kupujących, zerowe koszty transakcji czy doskonała informacja rynkowa. Wolny rynek bywa przytaczany jako niezbędny warunek zaistnienia konkurencji doskonałej. Wolny rynek prowadzi do najefektywniejszej ekonomicznie
alokacji zasobów
, jeżeli w wyniku działania mechanizmu wolnorynkowego dochodzi do ustalenia struktury rynkowej zbliżonej do doskonałej konkurencji. Każda ingerencja zewnętrzna w taki rynek będzie wówczas prowadziła do obniżenia efektywności i powstania
zbędnej straty społecznej
.
Struktura konkurencyjna, która wykształci się wyniku działania mechanizmu wolnorynkowego, najczęściej zależy od charakterystyki
branży
. W większości współczesnych branż dochodzi do ustanowienia struktury zbliżonej do
konkurencji doskonałej
lub
konkurencji monopolistycznej
. Ze względu jednak na różnorodne czynniki, jak np. dominujący udział
kosztów stałych
w strukturze kosztowej branż takich jak telekomunikacja lub transport, w wyniku działania mechanizmu wolnorynkowego może dochodzić do powstania struktur ekonomicznie nieefektywnych, czego przykładem może być
monopol
. Rynek o strukturze monopolowej może nadal pozostawać rynkiem wolnym (kupujący i sprzedający zawierają transakcje dobrowolnie), jednak nie będzie on rynkiem ekonomicznie najefektywniejszym. Monopolista kierując się własnym interesem maksymalizacji
zysku
ustali cenę na poziomie wyższym, niż cena, która mogłaby się ukształtować na rynku konkurencyjnym. Będzie to prowadziło to przechwycenia przez monopolistę części
nadwyżki konsumenta
, czyli zwiększenia własnych zysków kosztem konsumentów. W takim przypadku regulacja rynku (np. poprzez interwencję państwa i ustalenie maksymalnej ceny dobra) może prowadzić do zwiększenia efektywności ekonomicznej.
Innymi przykładami zjawisk, których występowanie prowadzi do nieoptymalnej alokacji zasobów w wyniku mechanizmu wolnorynkowego są
efekty zewnętrzne
, istnienie
dóbr publicznych
czy
asymetria informacji
. Ich występowanie jednak nie wskazuje jednoznacznie na ewentualną skuteczność rozwiązań regulacyjnych.
Polityka gospodarcza
Wolny rynek rozumiany jako mechanizm alokacji zasobów może być regulatorem procesów ekonomicznych w skali całej gospodarki. Gospodarka, w której dominującą rolę regulacyjną odgrywa w przeważającej mierze wolny rynek to
gospodarka rynkowa
. Jej przeciwieństwem jest
gospodarka planowa
, gdzie dominującą rolę odgrywają rynki regulowane, lub całkowicie kontrolowane przez władze publiczne. W takiej funkcji wolny rynek ściśle wiąże się z
liberalizmem ekonomicznym
, którego teoretyczne podstawy powstały w
XVIII w.
na fali europejskiego
oświecenia
(szczególnie szkockiego (
Adam Smith
) i angielskiego (
David Ricardo
). Od
1989
wraz z reformami gospodarczymi wolny rynek odgrywał istotną rolę w regulowaniu procesów gospodarczych w
Polsce
(
plan Balcerowicza
) oraz w europejskich
krajach postkomunistycznych
.
Zobacz też
