Wołosi - zbiorcza nazwa różnych grup etnicznych zamieszkujących pierwotnie Półwysep Bałkański , posługujących się językami wschodnioromańskimi .

W skład tej grupy wchodzą np. Arumuni - czyli Wołosi z pogranicza grecko-albańsko-macedońskiego. Pochodzenia wołoskiego są również dzisiejsi Rumuni i Mołdawianie , choć od połowy XIX wieku już raczej nie określa się ich w ten sposób.

Pochodzenie i wieloznaczność etnonimu Wołoch

Określenie Vlach pochodzi od germańskich słów walh/wealh i oznaczało początkowo człowieka posługującego się językiem celtyckim , później romańskim ^[1]. Jest więc egzoetnonimem (nazwa nadana przez przedstawicieli obcej grupy). To samo pochodzenie mają słowa Walon , Walijczyk czy Włoch .

Pod etnonimem Wołoch, na przestrzeni wieków znanych było wiele różnorodnych społeczeństw, niekoniecznie spokrewnionych genetycznie czy kulturowo. W XII w. Wołochami określano koczowników ze stepów czarnomorskich - Kumanów , takie pochodzenie miał Asen I - władca średniowiecznej Bułgarii (a właściwie Państwa Bułgarów i Wołochów). W XVII wieku, w Slawonii etnonimem 'Wołoch' określano zarówno pasterzy górskich, jak i emigrantów z południa, przy czym terminem tym obejmowano również Serbów ^[2].

Pochodzenie i migracje

Bałkany ok. roku 700

Ogólne zarysy genezy Wołochów są znane, jednak szczegóły nie są wyjaśnione – istnieje na ten temat kilka konkurencyjnych hipotez. Głównym punktem spornym jest lokalizacja kolebki Wołochów. I tak:

Hipotetyczne trasy migracji ludów romańskojęzycznych według teorii dako-rumuńskiej

• według teorii dako-rumuńskiej, która dominowała do niedawna w literaturze rumuńskiej Wołosi – a w każdym razie ten ich odłam, który później utworzył naród rumuński – są ludnością autochtoniczną na terenie późniejszej Rumunii ( Mołdawii , Wołoszczyzny i Siedmiogrodu ).
• poza Rumunią dominuje teoria, że Wołosi wywodzą się z południowych Bałkanów, skąd przywędrowali na tereny obecnej Rumunii pod koniec I tysiąclecia n.e. bądź nawet na początku II tysiąclecia n.e. Jako kolebkę Wołochów współcześni autorzy wskazują zwykle zromanizowane obszary cesarstwa wschodniego - obszary dzisiejszych Macedonii , Serbii i Bułgarii . Teoria ta jest akceptowana współcześnie także przez część badaczy rumuńskich.

Teoria dako-rumuńska od XIX wieku była mocno forsowana przez historyków rumuńskich. Wydaje się jednak, że powstała jako wsparcie tendencji państwowotwórczych w okresie powstawania Rumunii, a szczególne w czasie forsowania koncepcji tzw. "Wielkiej Rumunii" na przełomie XIX i XX wieku, spełniając funkcję argumentu dla roszczeń terytorialnych np. w sporze z Węgrami o Siedmiogród . W rzeczywistości nie ma żadnych dowodów na istnienie jakichkolwiek większych grup ludności romańskiej na terytorium obecnej Rumunii po wycofaniu się stamtąd Rzymian a przed X wiekiem.

Dodatkowych argumentów przeciwko teorii dako-rumuńskiej dostarczają badania lingwistyczne nad językiem rumuńskim :

• brak w nim słów pochodzenia wschodniogermańskiego (od Gepidów )
• występują natomiast wspólne słowa z językiem albańskim (co najmniej 50 słów)^[1].

W każdym razie jest obecnie niekwestionowane, że etnos wołoski wywodzi się ze zromanizowanej ludności trackiej i iliryjskiej (a być może również dackiej ) – czy to zamieszkującej Półwysep Bałkański , czy sąsiadujące z Bałkanami tereny karpackie i naddunajskie. Po rozpadzie administracji rzymskiej na Bałkanach i inwazji Słowian we wczesnym średniowieczu ludność romańska została wyparta w tereny górskie, gdzie przyjęła pasterski tryb życia. W średniowieczu Wołosi byli na Bałkanach istotnym elementem etnicznym.

Najstarsze pisemne wzmianki o Wołochach znajdujemy w źródłach bizantyńskich. W VIII wieku odnotowano w Macedonii Egejskiej miejscowość Vlahorihini, zaś w latach 976-980 sam lud żyjący na terenach dzisiejszego pogranicza grecko-macedońsko-albańskiego (tereny obecnie zamieszkiwane przez Arumunów ). Kolejne bizantyjskie źródła pisane odnotowują ekspansję Wołochów:

• 1094 - góry Bałkan
• 1164 - Dobrudża
• 1202 - Karpaty Południowe ^[1]

Równoczesnie w X wieku część Wołochów miała przenieść się bardziej na południe, na obszary współczesnej Grecji , zachowując jednak łączność z pobratymcami pozostałymi na północy^[3].

Po rozbiciu przez Normanów Cesarstwa Bizantyjskiego w Tesalii i Epirze powstała Wielka Wołoszczyzna - jeden z przejściowych bytów politycznych w tym regionie. W XII-XIII razem z Bułgarami Wołosi utworzyli wspólny byt polityczny – drugie Cesarstwo Bułgarskie (oficjalnie Cesarstwo Wołochów i Bułgarów). Następnie, po ustąpieniu Mongołów w połowie XIII wieku, Wołosi na częściowo wyludnionych terenach między Karpatami a Dunajem i Dniestrem utworzyli kilka państewek, zjednoczonych później w dwa organizmy państwowe - Mołdawię i Wołoszczyznę . Na tych obszarach osadnictwo wołoskie nawarstwiło się na osiadłych tu Słowian i koczownicze ludy tureckie . W XIX wieku z połączenia księstw wołoskiego i mołdawskiego powstało pierwsze nowożytne państwo wołoskie - Rumunia , do której przyłączono później zasiedlone również przez Rumunów Dobrudżę , Siedmiogród i Banat .

Następna fala migracji, zwana kolonizacją wołoską , wyszła z południowych Karpat i wzdłuż łańcucha Karpat wschodnich i zachodnich dotarła aż do Orawy i Moraw . Migracja ta miała jednak etniczny charakter wołoski tylko w swej pierwszej fazie, do czasu wchłonięcia elementu ruskiego i polskiego.

W XVI wieku migracja ludności wołoskiej praktycznie zakończyła się. Stało się to za przyczyną m.in. umocnienia systemu feudalnego zarówno na terenach księstw naddunajskich, jak i Siedmiogrodu należącego do Węgier , a także przez zaawansowanie procesów asymilacyjnych, zastępowanie prawa osadnictwa wołoskiego prawem miejscowym itp.

Migracje te nie doprowadziły jednak do zaniku kultury wołoskiej na południowych Bałkanach - istnieje ona do dziś, choć w reliktowej formie. Silnie zasymilowane ludy wołoskie do dziś zamieszkują Tesalię (gdzie podczas II wojny światowej próbowano utworzyć arumuńskie państwo - Księstwo Pindosu ), Epir i Macedonię . Asymilacja wynikła z braku własnego państwa i z intensywnego ograniczania kultury wołoskiej przez powstające od XIX wieku mocno nacjonalistyczne państwa.

Wyznanie

Wołosi byli na ogół wyznania prawosławnego . Charakterystyczną cechą jest upodobanie do św. Dymitra . Przy lokacji wsi, na ogół była też lokalizowana cerkiew wraz z uposażeniem. Charakterystyczne jest jednak to, że cerkiew była zależna od kniazia , który dysponował jej dobrami i osadzał popów . Cerkiew lokowana była w centrum osady, zaś monastyr na obrzeżu wsi.

Zajęcia

Panuje opinia iż Wołosi trudnili się jedynie pasterstwem transhumancyjnym (pół-osiadły tryb życia z pasterstwem w górach jako postawą egzystencji). Pogląd ten wziął się stąd, że w istocie do XX w. Wołosi bałkańscy zostali zmarginalizowani, głównie poprzez procesy asymilacyjne a także masowe migracje, i dotrwali jako etnos głównie w izolowanych enklawach w rejonach górskich, gdzie z natury prymitywne sposoby gospodarowania są trwalsze. Natomiast przed wiekami Wołosi posiadali również swoje elity, piśmiennictwo (w XVIII w. wydawane były gazety w języku wołoskim), kulturę, politykę (słynny Ali Pasza z Tepeleny był Wołochem) etc.

Wędrowni Wołosi zanosili na tereny górskie oryginalny sposób wypasu owiec przyjęty do dziś przez mieszkańców Karpat ( Łemków , górali ). W miarę asymilacji oraz wprowadzania prawa miejscowego przechodzili oni na rolniczy tryb życia. Budowali stałe wsie, przedstawiciele elit wołoskich (tzw. kniaziowie) obejmowali urzędy dostępując zaliczenia w poczet szlachty polskiej .

Język

Ze względu na brak źródeł pisanych niewiele wiadomo dziś o języku, którym posługiwali się Wołosi po wywędrowaniu ze swojej bałkańskiej kolebki w średniowieczu . Genetycznie zaliczyć go można do grupy języków wschodnioromańskich , przy czym ze względu na swoją historię można go zaliczyć do języków kreolskich ("języków mieszanych")^[4].

Zasadniczo dialekty wołoskie opierały się na łacinie , ale w formie odległej od klasycznej łaciny antycznej; będąc kontynuacją łaciny ludowej ("wulgarnej").

Podziały

Wśród Wołochów wyróżnia się kilka grup:

• Dakorumuni, czyli Rumuni - zamieszkujący Rumunię , Mołdawię , Ukrainę , Serbię , Węgry , Słowację i Bułgarię ,
• Arumuni , zamieszkujący Grecję , Albanię , Rumunię , Macedonię , Bułgarię i Serbię ,
• Meglenorumuni , Kucowołosi zamieszkujący Grecję i Macedonię ,
• Istrorumuni , zamieszkujący Chorwację ,
• Morlachowie w Górach Dynarskich, lud wymarły.

Zobacz też

• Górale

Przypisy

Bibliografia

• Juliusz Demel Historia Rumunii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław - Warszawa - Kraków 1970
• Tadeusz A. Olszański Wołosi - zapomniany lud Bałkanów, w: Płaj. Almanach karpacki, nr 21 (jesień 2000), ISSN 1230-5898 (zob. fragm. )
• Piotr Nowicki Spotkałem nawet prawdziwych Wołochów, w: Płaj. Almanach karpacki, nr 17 (jesień 1998), ISSN 1230-5898
• Grzegorz Jawor Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, wydanie II uzupełnione, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2004,
• Jan Szymik, Leszek Richter (red.) Wołoskie dziedzictwo Karpat, Sekcja Ludoznawcza ZG PZKO, Czeski Cieszyn 2008,