Wulkan
1.
Komora wulkaniczna
2. Skała macierzysta
3. Kanał lawowy
4. Podnóże
5.
Sill
6. Przewód boczny
7. Warstwy popiołu emitowanego przez wulkan
8. Zbocze
9. Warstwy lawy emitowanej przez wulkan
10. Gardziel
11.
Stożek pasożytniczy
12. Potok lawowy
13. Komin
14. Krater
15. Chmura popiołu
Wulkan (z
łac.
Vulcanus
– imię
rzymskiego boga
ognia
) – miejsce na powierzchni
Ziemi
, z którego wydobywa się
lawa
,
gazy wulkaniczne
(solfatary, mofety, fumarole) i
materiał piroklastyczny
[1]. Terminu tego również używa się jako określenie form terenu powstałych wskutek działalności wulkanu, choć bardziej poprawne są takie terminy jak:
góra wulkaniczna
,
stożek wulkaniczny
,
kopuła wulkaniczna
czy
wulkan tarczowy
.
Wulkany
Rodzaje wulkanów
Erupcja
Stromboli
w 1980 na wysokość 100 m. Kreskowane trajektorie powstały wskutek wyrzucania obracającej się nierównomiernie rozgrzanej materii.
Aktywność
wulkaniczna
zmienia się wraz z czasem. Obserwowana aktywność wulkanów umożliwiła wprowadzenie ich podziału na wulkany:
Szacuje się, że w ciągu ostatnich 10 tys. lat na kuli ziemskiej czynnych było 1500 wulkanów. W tym okresie miało miejsce około 7900
erupcji
. Obecnie liczbę czynnych wulkanów szacuje się na około 800. Ponad połowa z nich znajduje się na obszarze lądowym. Ponadto można spotkać kilka tysięcy nieczynnych wulkanów na lądzie oraz kilkadziesiąt tysięcy pod wodą.
Inny podział bierze pod uwagę miejsce, z którego wypływa
magma
. Wyróżnia się wówczas wulkany:
Wulkany różnią się dominującym rodzajem materiału, jaki się z nich wydobywa:
- lawowe (efuzywne) – wypływa tylko
lawa
, ich
erupcja
ma łagodny przebieg. Dzielą się na:
-
stratowulkany
(mieszane) – wyrzucają gęstą, lepką lawę
andezytową
; ponadto wyrzucane są też materiały piroklastyczne (
bomby wulkaniczne
,
lapille
i gazy wulkaniczne. należą do najbardziej
eksplozywnych
. Stratowulkany posiadają wysokie, strome stożki (kąt nachylenia ok. 30 stopni, np.
Wezuwiusz
,
Cotopaxi
,
Popocatépetl
);
-
eksplozywne
– wyrzucają tzw.
materiał piroklastyczny
, a także najgęstsze i najbardziej kwaśne lawy ryolitowe;
-
maary
;
-
wulkany błotne
– z których wydobywa się na powierzchnię błotnista mieszanina
wody
,
Iłu
,
piasku
itp. Proces ten związany jest z przejawami wygasającego już
wulkanizmu
– wydobywaniem się gorącej
wody
lub
pary wodnej
lub z zupełnie innymi zjawiskami geologicznymi niż wulkanizm.
-
kaldera
– krater powstały podczas zbyt gwałtownej erupcji wulkanu
Rozmieszczenie wulkanów
Rozmieszczenie wulkanów na Ziemi nawiązuje do obszarów górotwórczości alpejskiej. Najwięcej czynnych wulkanów występuje w tzw. Ognistym Pierścieniu Pacyfiku, rozciągającym się wokół Oceanu Spokojnego. W tej strefie znajduje się ponad 60% czynnych wulkanów na Ziemi, a najwyższy jest
Ojos del Salado
w Chile. Najważniejsze wulkany na poszczególnych kontynentach:
Europa
W Europie jest kilka aktywnych wulkanów, głównie we
Włoszech
i na
Islandii
:
W Polsce odnaleźć można ślady dawnego
wulkanizmu
w
Pieninach
(góra
Wdżar
) oraz w
Sudetach
. Także kilkanaście milionów lat temu występował czynny i bardzo aktywny wulkan w okolicach Belna niedaleko Zagnańska w górach Świętokrzyskich. Świadczą o tym znaleziska skał wulkanicznych, lapili i charakterystyczne ukształtowanie tego terenu.
Afryka
Ameryka Północna
Ameryka Południowa
Antarktyda
Australia i Oceania
Azja
Najwyższe wulkany na Ziemi
Wulkany we wszechświecie
Wulkany można znaleźć także na innych obiektach
Układu Słonecznego
, m.in. na
Marsie
(
Olympus Mons
),
Io
(księżycu
Jowisza
) czy
Trytonie
(księżycu
Neptuna
).
Wielkie erupcje wulkaniczne
Powstawanie wulkanów w strefie subdukcji
Powstawanie wulkanów
Występowanie wulkanów na Ziemi jest ściśle związane ze strefą młodej
górotwórczości
i z obszarami aktywnych
trzęsień ziemi
. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria
tektoniki płyt litosfery
. W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają wzdłuż ich krawędzi – na kontynencie oraz wzdłuż
rowów oceanicznych
, np. wybrzeże
Pacyfiku
,
Europa Południowa
,
Japonia
,
Filipin
. Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od siebie, czyli w
grzbietach śródoceanicznych
i w
dolinach ryftowych
, np. w
Grzbiecie Śródatlantyckim
, na
Islandii
, w
Wielkich Rowach Afrykańskich
.
Unikalną w czasach historycznych okazją do obserwacji narodzin wulkanu było powstanie wulkanu
Paricutín
w
Meksyku
oraz wysepki
Surtsey
u brzegów
Islandii
.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Wulkany występują również na innych obiektach Układu Słonecznego - patrz sekcja "Wulkany we Wszechświecie"
Linki zewnętrzne