Scena z przedstawienia bunraku.

Bunraku ( jap. 文楽, Bunraku), zw. również Ningyō-jōruri (人形浄瑠璃), to jeden z gatunków tradycyjnego teatru japońskiego .

Narodził się w XVII wieku w Osace i stanowi kontynuację widowisk polegających na opowiadaniu historii wraz z pokazywaniem widzom stosownych ilustracji. Z czasem ilustracje zastąpiono lalkami, które obecnie przybrały rozmiary odpowiadające 1/3 - 4/5 rozmiarów ludzkich . Na Zachodzie (błędnie) nazwą bunraku określa się również lalki występujące w tym gatunku teatralnym.

Pierwotna nazwa jōruri, pochodzi od imienia ukochanej japońskiego bohatera narodowego Minamoto-no Yoshitsune , której dzieje były początkowo głównym tematem opowiadań. Nazwa bunraku była zaś używana w odniesieniu do teatru Bunraku-za w Osace, potem stała się zwyczajową nazwą tej formy teatralnej.

Wykonawcy

Zwyczajowo w spektaklu bunraku biorą udział następujący wykonawcy:

• Kantor-narrator ( jap. 太夫, Tayū) wcielający się zarówno w role postaci, jak i pełniący funkcję narratora i komentatora
• Akompaniator ( jap. 三味線, Shamisen) grający na shamisenie
• Aktorzy-lalkarze ( jap. 人形遣い, Ningyō-zukai) animujący lalki

W przedstawieniach biorą również udział perkusiści grający najczęściej na bębnach taiko , pozostają oni jednak niewidoczni dla publiczności.

Para narrator-akompaniator stanowi najważniejszą część spektaklu bunraku. W dawnych czasach wykonawcy ci przebywali ze sobą non-stop również w życiu codziennym, by osiągnąć stan "wspólnego umysłu".

Dla wzmocnienia efektu teatralnego lub dramatycznego, role kantorów i akompaniatorów mogą być zwielokrotnione. Również często w ramach jednej sztuki, pomiędzy aktami grane są przerywniki taneczne, w których uczestniczy szerszy zespół wykonawców.

W sztukach uczestniczą również pomocnicy, z których najważniejszy wybija pałeczkami rytm oznaczający rozpoczęcie sztuki lub aktu, a także zapowiadający z imienia i nazwiska głównych wykonawców.

Scena

Scena bunraku jest obniżona w stosunku do zwykłej sceny teatralnej w ten sposób, by aktorzy byli odsłonięci mniej więcej od pasa w górę. Umożliwia to im operowanie lalkami na poziomie barków. Główny aktor zakłada wysokie drewniane buty typu geta , co z jednej strony pozwala mu operować górną częścią lalki, z drugiej wybijać rytm w momentach dramatycznych spektaklu.

Z prawej strony sceny znajduje się wydzielone proscenium , na którym zasiadają: narratorzy oraz muzycy. W sztukach tradycyjnych, w których występują pary: narrator-akompaniator, siedzą oni na obrotowej scenie zw. yuka (床). Pomiędzy poszczególnymi aktami, a nawet scenami, następuje wymiana wykonawców poprzez jej obrót. Za obrót odpowiedzialni są pomocnicy (世話さん, sewa-san).

Z lewej i z prawej strony sceny znajdują się kotary zwane komaku ( jap. 小幕, , dosł. mała kurtyna) z tradycyjnie z wyszytymi godłami teatrów Takemoto-za (竹本座) oraz Toyotake-za (豊竹座), spoza których wychodzą wykonawcy przedstawienia.

Lalki

Lalka bunraku

Lalki teatru bunraku, w zależności od postaci, mają wielkość ok. 1/3 do 4/5 rozmiarów ludzkich. Jednak ich głowy pozostają mniejsze w stosunku do ciała. Proporcje te zostały wypracowane historycznie dla osiągnięcia jak najlepszego efektu teatralnego.

Lalki składają się z:

• głowy ( jap. 頭, kashira) z elementami ruchomymi, pozwalającymi na zamykanie i otwieranie oczu, ust; istnieją również specjalne lalki zmieniające charakterystykę postaci - np. z kobiety w demona - wykorzystywane w sztukach o elementach nadprzyrodzonych
• rąk, z których każda obsługiwana jest przez odrębnego aktora
• nóg w przypadku lalek męskich (i sporadycznie kobiecych) - większość lalek żeńskich posiada długą szatę, ruchy nóg są zaś zaznaczane przez aktora poprzez ruchy pięściami

Lalki głównych ról animowane są przez trzech aktorów. Lalki postaci drugoplanowych są mniejsze i animowane przez pojedynczych aktorów. Najważniejszy aktor (主遣い, omo-zukai) obsługuje korpus, głowę i prawą rękę lalki. Aktor pomocniczy (左遣い, hidari-zukai) obsługuje lewą rękę, zaś drugi aktor pomocniczy (足遣い, ashi-zukai) animuje nogi postaci.

Większość aktorów animujących lalki pozostaje całkowicie zasłonięta wraz z głową, na którą ma założony czarny kaptur. Tylko najważniejsi aktorzy występują bez nakrycia głowy. Zgodnie z regułami teatru, ich twarze muszą jednak pozostać niewzruszone, tak by całość emocji była przekazywana przez lalki, głos narratora i shamisen.

Aby osiągnąć zamierzony efekt teatralny, wszyscy aktorzy animujący pojedynczą lalkę muszą współpracować ze sobą do niewiarygodnego stopnia, włączając w to synchroniczny oddech.

Tradycyjnie, edukacja aktorów odbywa się w systemie mistrz-praktykant i rozpoczyna w wieku piętnastu lat, zaraz po zakończeniu gimnazjum. Tradycyjnie uważa się, że do mistrzowskiego opanowania ruchów drugiego aktora pomocniczego wymagane jest 10 lat praktyki, pierwszego aktora pomocniczego - kolejne 10 lat. Głównym aktorem zostaje się po kolejnych wielu latach praktyki.

Dramaturgia

Najwybitniejszym dramaturgiem tego gatunku był Chikamatsu Monzaemon , którego sztuki zaadaptowano później do potrzeb przestawień kabuki .

Bunraku współcześnie

Wspierany przez rząd Japonii, Narodowy Teatr Bunraku w Osace wystawia sztuki bunraku w cyklach 2-3 tygodniowych, ok. 5-6 razy w roku. Zespół wystawia również przedstawienia wyjazdowe w Narodowym Teatrze Japonii w Tokio .

Linki zewnętrzne

• Strona Narodowego Teatru Bunraku w Japonii