Zakon mniszy, zakon kontemplacyjny (z gr. μοναχός monachos – samotnik, z łac. contemplare - wpatrywać się), – katolicka i prawosławna forma życia zakonnego , polegająca w pierwotnej wersji na całkowitym odcięciu się od świata zewnętrznego i życie w całkowitym odosobnieniu lub w nielicznej zamkniętej wspólnocie, poświęcone prawie wyłącznie modlitwie i kontemplacji Boga .

Początkowo życie mnisze wiązało się z formą pustelniczą. Najstarsze ośrodki życia pustelniczego powstały w ramach Kościoła Koptyjskiego w Egipcie . Ekspansja i rozwój tej formy życia doprowadził do powstania pierwszych wspólnot zakonnych w Europie.

Większość zakonów w Kościele Prawosławnym ma charakter mniszy, natomiast w Kościele katolickim istnieją także inne rodzaje zakonów bardziej nastawionych na działalność zewnętrzną. W protestantyzmie zakony mnisze nie występują wcale.

Kościół katolicki

Większość zakonów kontemplacyjnych w Kościele katolickim powstała na początku Średniowiecza , choć później też powstały tego rodzaju zakony (np. klaryski ). W X i XI wieku wszyscy mnisi Zachodu żyli według reguły świętego Benedykta , lecz widoczne były różnice pomiędzy poszczególnymi opactwami , reguła zakonna dostosowywana była do praw zwyczajowych, które decydowały o codziennym życiu mnichów, a także do istniejących warunków lokalnych. Główne jednak zasady reguły pozostawały niezmienianie. W średniowieczu życie klasztorne utożsamiane było z tym, co dobre i podniosłe, a modlitwa za murami klasztoru miała bezpośrednio łączyć ze Stwórcą. Mnisi najbardziej pragnęli bliskości z Bogiem i ojczyzny niebieskiej, dlatego poprzez ascezę i pokorę starali się osiągnąć życie anielskie, dalekie od grzechu i pokus.

Do zakonów kontemplacyjnych kościoła katolickiego zaliczają się m.in.:

• bazylianie
• benedyktyni
• cystersi
• dominikanki klauzurowe
• kameduli
• karmelici
• kartuzi
• klaryski
• paulini
• trapiści

Cerkiew prawosławna

W wyznaniu prawosławnym osoba decydująca się na życie monastyczne kieruje pisemną prośbę do biskupa diecezjalnego ( scs. swiaszczenno-archimandryty monasteru ), o przyjęcie jej do danej wspólnoty monastycznej. Pierwszą część stanowi nowicjat ( scs. posłuszanije), który trwa najdłużej trzy lata. Posłusznika ubiera się w odpowiedni strój zakonny. Po upływie okresu posłuszanija osoba podejmuje decyzję w sprawie przyjęciu stanu zakonnego. Jeśli zdecyduje się zostać mnichem to Biskup Diecezjalny lub w jego zastępstwie ihumen (przełożony, inaczej namiestnik) monasteru , dokonuje postrzyżyn ( scs. postryg). Określa się to jako: postryg w riasofor. Riasofor to pierwszy stopień zakonny, który ma na celu wprowadzenie posłusznika w życie mnisze. Nazwa pochodzi od czarnej szaty z szerokimi rękawami ( scs. riasa), którą nosi mnich riasoforny. W momencie postrygu w riasofor nie składa się ślubów , dlatego też taki mnich może teoretycznie wystąpić z monasteru , praktycznie jednak nie powinien tego robić. Św. Nil Mirotoczywyj mówiąc o riasoforze ostrzega przed odchodzeniem z monasteru, pod groźbą wielkiego grzechu.

Po kilku latach, w zależności od rozwoju duchowego danego mnicha, dokonuje się postrygu w mantie^[1]. Jest to drugi stopień życia zakonnego. Zostaje się wówczas mnichem mantijnym^[1]. Nazwa pochodzi od mantii^[1] – płaszcza bez rękawów, spinanego u góry i dołu. W trakcie postrygu w mantie mnich składa śluby wieczyste (posłuszeństwa, czystości i ubóstwa), czyli przyjmuje małą schimę, umierając tym samym dla świata doczesnego. Z tego też powodu nadawane jest mu nowe imię^[1]. Od tego momentu nie ma odwrotu, a porzucenie stanu zakonnego jest równoznaczne z wielkim grzechem. Postryg posłusznika w riasofora nie zawsze jest koniecznością. Czasami dokonuje się postrygu od razu w małą schimę^[1].
Z czasem mnich mantijny może jeszcze otrzymać godność igumena lub archimandryty . Nie są to jednak kolejne stopnie lecz godności, które się nadaje bez postrygu^[1]. Godność igumenii można nadać również kobiecie – mniszce, ale już nie godność archimandryty^[1].

Jest jeszcze trzeci stan ale przyjmowany niezwykle rzadko. Jest to postryg w wielką schimę. Przyjęcie wielkiej schimy oznacza wejście w stan, bliski stanowi, w jakim znajdują się aniołowie . Mnich, który przyjął ten stan to: wielki schimnik^[1] ( scs. wielikij schimnik)^[1]. Zmienia się mu zupełnie szaty na tzw. schime, a jego nakrycie głowy stanowi od tej pory opadający na oczy kaptur. Takiego mnicha zwalnia się z wszelkich monasterskich obowiązków. Nie opuszcza on też w ogóle terenu monasteru, a treść jego życia to wyłącznie post i modlitwa za cały świat. Śluby mnicha mantijnego i schimnika są takie same. Można więc powiedzieć, że pod tym względem, mała i wielka schima niczym się nie różnią.

W kwestii postrygów występują pewne różnice pomiędzy tradycją grecką, a tradycją słowiańską^[1]. W Grecji (np. na Górze Athos ), nie ma w ogóle postrygu w małą schimę. Posłusznik jest tam postrzygany najpierw w riasofor, a potem od razu w wielką schimę^[1].

Zarówno w monasterach żeńskich jak i męskich stopnie życia monastycznego są identyczne, z wyjątkiem stopni kapłańskich, które mogą przyjmować wyłącznie mężczyźni. Nie należy jednak utożsamiać mnicha z kapłaństwem. Święcenia przyjmują jedynie nieliczni i tylko po to, by zapewnić pozostałym braciom życie sakramentalne. Wszyscy mnisi noszą też takie same, czarne szaty^[1].

Schemat stopni monastycznych

Posłusznik

postryg w riasofor

Mnich riasoforny

postryg w mantie – złożenie ślubów małej schimy

Mnich mantijny

postryg w wielką schimę – złożenie ślubów wielkiej schimy

Wielki schimnik

Przedstawionych powyżej stopni monastycznych nie należy postrzegać w kategoriach awansu. Kolejne postrygi służą jako pomoc w jeszcze większych zmaganiach duchowych^[1].

Mnicha, posiadającego święcenia diakońskie, tytułuje się: ks. hierodiakon (wyższy stopień zakonnego diakonatu to: ks. archidiakon )^[1]. Natomiast jeśli posiada on święcenia kapłańskie tytułuje się go: ks. hieromnich . W przypadku nadania takiemu mnichowi godności igumena tytułujemy go: ks. igumen , a w przypadku nadania godności archimandryty: ks. archimandryta ^[1]. Jeśli zaś, któryś z mnichów przyjął wielką schimę i jest jednocześnie diakonem, kapłanem lub została mu nadana, któraś z wyżej wymienionych godności, to do jego tytułu dodajemy przedrostek: schi-: schidiakon, schimnich, schiihumen, schiarchimandryta^[1].

Do mnicha posiadającego święcenia diakońskie lub kapłańskie zwracamy się: ojcze ( scs. otcze)^[1]. W przypadku gdy mnich nie posiada święceń zwracamy się do niego: bracie, a w przypadku mniszek: siostro. Siostrę, której nadano godność ihumenii tytułujemy: matuszka^[1].

Przypisy