Zakon rycerski – pierwotnie w
Kościele katolickim
zakon
, w skład którego wchodzili zakonnicy (duchowni) oraz bracia-rycerze, czyli rycerze, którzy nie przyjmując święceń, godzili się żyć jak zakonnicy (składali śluby czystości i ubóstwa). Ich głównym zadaniem była nie tylko modlitwa czy kontemplacja, lecz również walka w obronie wiary i ideałów przyjętych w regule zakonnej. Pierwsze zakony rycerskie powstawały na fali
krucjat
w
XI
i
XII
w. Zakony powstałe w tym okresie w
Królestwie Jerozolimskim
to:
-
templariusze
(Fratres Militia Templi, Rycerze Świątyni) – zatwierdzony w
1128
r. międzynarodowy zakon "rycerzy świątyni", wśród których dominowali rycerze z
Francji
; obecnie już nie istniejący
-
joannici
(Ordo Militia Sancti Johannis Baptistae Hospitalis Hierosolimitani, Zakon Rycerzy Jerozolimskiego Szpitala św. Jana Chrzciciela) – zwani obecnie Suwerennym Rycerskim Zakonem Szpitalników Św. Jana Jerozolimskiego, z Rodos i Malty – zatwierdzony w
1154
r. zakon o charakterze międzynarodowym
-
lazaryci
(Ordo Militaris et Hospitalis Sancti Lazari Hierosolymitani – Zakon Rycerzy Szpitalników św. Łazarza z Jerozolimy) – utworzony ok. 1170 r. i złożony początkowo z trędowatych braci-rycerzy
-
bożogrobcy
(Ordo Fratres et Milities Custodes Sanctissimi Sepulchrii Hierosolymitani) – utworzony w
1099
r. przez Gotfryda z Bouillon, księcia Dolnej Lotaryngii i władcy Królestwa Jerozolimy jako rycerska kapituła opiekunów Grobu Bożego
-
zakon Mountjoy
– utworzony w
1180
r. w zakon hiszpański
-
zakon krzyżacki
(Fratres Hospitalis Sanctae Mariae Thetonicorum Jerosolimitanae, Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie) – utworzony w
1191
r. zakon niemiecki
-
zakon św. Tomasza z Akki
- utworzony w 1192 r. zakon angielski
-
Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą
- utworzony przed 1219 r. i istniejący do dzisiaj na terenie Czech
Drugą grupę zakonów rycerskich stanowiły zakony utworzone na
Półwyspie Iberyjskim
do walki z
Maurami
. Różniły się one od zakonów z Ziemi Świętej. Walczyły one w
Hiszpanii
i
Portugalii
, mając tam główne siedziby i tam też rekrutując większość swoich członków, od początku były też silnie związane z miejscową hierarchią kościelną i władcami, często w ich szeregach można było spotkać ludzi żonatych, których małżonki również były członkami zakonu. Do iberyjskich zakonów rycerskich powstałych w okresie średniowiecza należały:
Aktywność różnych ruchów heretyckich w XIII-XIV w. i zagrożenie tureckie w XV w. stało się przyczyną utworzenia nowych zakonów rycerskich, takich jak:
Niektóre zakony rycerskie zdołały utworzyć swoje własne państwa – zakon krzyżacki w Prusach i Ziemi Świętej, joannici na
Rodos
i
Malcie
, lazaryci w Akce.
Obecnie joannici, lazaryci i bożogrobcy są zakonami elitarnymi, przyjmującymi prawie wyłącznie osoby o szlacheckim rodowodzie, i koncentrującymi swoje działania na prowadzeniu szpitali oraz działalności charytatywnej. Zakon krzyżacki dziś jest zakonem czysto religijnym, mniszym, pozbawionym prerogatyw rycerskich.
W miarę jak przygasała gwiazda oraz malało znaczenie wielkich kościelnych zakonów rycerskich, pojawiła się idea tworzenia świeckich zakonów rycerskich. Właściwie to nie była całkiem nowa idea, jako że odpowiednikiem takiego właśnie zakonu byli
Rycerze Okrągłego Stołu
, opiewani w utworach o tematyce arturiańskiej. Zakony świeckie, określane również jako
bractwa rycerskie
, były powoływane przez monarchów i innych możnych późnego
Średniowiecza
, a na celu miały głównie lepsze zorganizowanie własnych stronników (
lobby
) – czyli grup rycerzy połączonych silnymi więzami lojalności wobec władcy lub innego możnego protektora. Zakony takie, zwane z
łac.
ordo pod koniec XIV w. istniały już na prawie każdym dworze
chrześcijaństwa
łacińskiego.
Do najgłośniejszych zakonów tego typu, czyli stowarzyszeń związanych regułą świecką, należały:
- Zakon Szarfy (Zakon Banda) – utworzony ok.
1320
r. w
Kastylii
(
Hiszpania
)
-
Zakon Podwiązki
– utworzony w
1348
r. przez króla Edwarda III (zakon ten przetrwał ponad 600 lat)
- Zakon Gwiazdy – utworzony w
1351
r. przez Jana II Dobrego, króla Francji
-
Zakon Złotego Runa
– utworzony przez Filipa II Dobrego w
1430
r. zakon
burgundzki
(później jeden z największych w Europie, podzielił się na gałąź austriacką i hiszpańską)
Niektóre z rycerskich zakonów świeckich miały charakter wybitnie praktyczny lub charytatywny, np.:
- Zakon Sokoła (Tiercelet) – utworzony w
1380
r. w Poitou (
Francja
), którego członkowie postawili sobie za cel dzielenie zysków z wypraw, ale i związanych z nimi niebezpieczeństw (w razie konieczności zapłacenia okupu wszyscy zbierali się na ten cel)
- Zakon Białej Damy na Zielonej Tarczy – utworzony przez rycerza Boucicaut w
1399
r., jako zakon, który postawił sobie za zadanie obronę "bezbronnych i wydziedziczanych dam"
- Zakon Ostu – założony w poł.
XVI
w. przez króla
Szkocji
, Jakuba V, który miał na celu zjednoczenie
szlachty
szkockiej do walki z
Anglią
- Zakon św. Stanisława (
Order Świętego Stanisława
) – założony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dla opieki nad Szpitalem Dzieciątka Jezus i Biblioteką Narodową
Z biegiem czasu przynależność do świeckich zakonów rycerskich przybrała charakter czysto
honorowy
, zmalały również ograniczenia w przyjmowaniu do nich nowych członków. Ducha dawnego uroczystego przyjmowania do wspólnoty oraz wymóg ścisłego przestrzegania wyraźnie określonych reguł postępowania, zastąpiły proste ceremonie wręczania
orderów
wojskowych i cywilnych "dla zasłużonych", jakby "po fakcie". Do naszych czasów przetrwało bardzo niewiele zakonów rycerskich – ostatnią znaczącą ich reminiscencją był rozkwit grup kawalerów różnych orderów, który nastąpił począwszy od
XIX
w. i trwa do dziś. Nazwa (
łac.
ordo (czyli "zakon") została przeniesiona na oznakę, emblemat świadczący o wyróżnieniu jakiejś zasłużonej osoby (Kawaler Orderu...), czy też po prostu jej przynależności do takiej grupy. Wysoki, nawiązujący w większym stopniu do zakonów charakter utrzymały niektóre istniejące do dziś
ordery domowe
, szczególnie w
Wielkiej Brytanii
.
Można również rozważać charakter podobieństw i różnic pomiędzy średniowiecznymi zakonami rycerskimi, a tworzonymi współcześnie
bractwami rycerskimi
. Wydaje się jednak, że głównym ogniskiem zainteresowania tych ostatnich jest raczej odtwarzanie niektórych zewnętrznych aspektów kultury materialnej (
uzbrojenie
,
stroje
), kultury duchowej (obyczajowość,
rozrywka
), a także próby odtwarzania i opanowywania niektórych umiejętności niezbędnych średniowiecznemu rycerzowi do życia w tamtych zamierzchłych czasach (technika
jazdy konnej
, posługiwanie się różnymi rodzajami
broni
itp.).
Lista średniowiecznych zakonów rycerskich
Według daty powstania (w nawiasie daty przyznania reguły zakonu rycerskiego):
Zobacz też:
Zakony rycerskie
Bibliografia
- Barber R. – "Rycerze i rycerskość", Bellona, Warszawa 2000
- Potkowski E. – "Rycerze w habitach", MON, Warszawa 1974
- Potkowski E. -"Zakony rycerskie", Bellona, Warszawa 2005
- Litvinov O., Malavin A., Chvorostov S. – "Rycerze XX wieku", Moskwa 1992
- Starnawska M. – "Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu", Warszawa 1999
- Walsh M. – "Wojownicy Pana. Chrześcijańskie zakony rycerskie", Wyd. M, Kraków 2005
