Zakład Narodowy im. Ossolińskich – zasłużony dla polskiej nauki i kultury Instytut (do 1939 r. – łączył w sobie Bibliotekę, Wydawnictwo i Muzeum im. Lubomirskich ), ufundowany dla Narodu Polskiego w 1817 roku przez Józefa Maksymiliana Ossolińskiego , otwarty w 1827 roku we Lwowie .

Był jednym z najważniejszych ośrodków kultury polskiej, o czym decydowały przede wszystkim niezwykle bogate zbiory biblioteczne, pod względem wartości drugie w kraju po Bibliotece Jagiellońskiej . Źródłem utrzymania Zakładu stały się dochody z majątków ziemskich Fundatora, zarządzanych przez dożywotnich kuratorów .

Lwowski gmach Ossolineum

Historia

Powstanie i rozwój do 1939 roku

Od założenia aż do 1945 roku Zakład Narodowy im. Ossolińskich mieścił się w dawnym klasztorze i kościele ss. karmelitanek trzewiczkowych przy ul. Ossolińskich 2 we Lwowie . Po I rozbiorze Polski i kasacie wielu klasztorów przez cesarza austriackiego Józefa II budynek klasztoru i kościoła był w stanie ruiny. Jego restauracja była dziełem m.in. Józefa Bema . Do Zakładu jako odrębną całość przyłączono w 1823 roku Muzeum ks. Lubomirskich, założone przez księcia Henryka Lubomirskiego .

Ossolineum w czasach przedkonstytucyjnych w ówczesnej Galicji pod zaborem austriackim skupiało polski ruch umysłowy i było jednym z najważniejszych ośrodków pracy nad budową kultury polskiej w czasie zaboru i germanizacji. Przeszło w tym czasie okres prześladowań w postaci rewizji policyjnych oraz aresztowań zatrudnionych tam pracowników.

W myśl intencji założyciela stało się ono jednym z najważniejszych ośrodków badań nad dziejami i literaturą polską, tym bardziej, że rozporządza jednym z największych księgozbiorów w Polsce a także ogromnym zbiorem rękopisów i autografów, w tym rękopisów średniowiecznych i najstarszych druków.

Z Ossolineum wiążą się także mniejsze archiwa i księgozbiory: Jabłonowskich, Ponińskich, Pawlikowskich , Skarbków, Balzera , Sapiehów, Lubomirskich, Mniszków.

Biblioteka posiada charakter narodowy, tzn. dział polski jest największy i stara się kompletować cały polski dorobek naukowy i literacki. Ossolineum jest właścicielem rękopisów czołowych polskich pisarzy i poetów: Mickiewicza , Asnyka , Sienkiewicza , Kasprowicza , Reymonta , Żeromskiego , a przede wszystkim Słowackiego .

Przed II wojną światową biblioteka Ossolineum liczyła przeszło 220 tys. dzieł, ponad 6 tys. rękopisów, ponad 9 tys. autografów, ponad 2 tys. dyplomów i ponad 3 tys. map (zbiór J.M.Ossolińskiego z 1827 roku zawierał 10.121 dzieł, a 19.055 tomów, dubletów, 567 rękopisów w 715 tomach, 133 map, 1.445 rycin).

Ossolineum zawierało także największy w Polsce, kompletny zbiór prasy polskiej z XIX i XX wieku.

Losy ZNiO podczas okupacji

Po zagarnięciu Lwowa przez ZSRR we wrześniu 1939 roku Ossolineum przeszło poważną reorganizację. W 1940 roku status prawny Zakładu Narodowego im. Ossolińskich został przez sowieckich okupantów zlikwidowany, zbiory znacjonalizowano, a sam zakład został zarządzeniem radzieckim wchłonięty przez Akademię Nauk ZSRR i stał się jej filią. W czasie pierwszej okupacji sowieckiej Lwowa, zarekwirowano w Ossolineum m.in. polskie depozyty przedmiotowe złota i srebra umieszczone tutaj przez polską arystokrację i ziemiaństwo.

W czasie okupacji niemieckiej Lwowa (29 czerwca 1941 - 27 lipca 1944 ) biblioteka Ossolineum została włączona do struktur niemieckiej Staatsbibliothek Lemberg. W początkach 1944 r. władze niemieckie zarządziły przeprowadzenie ewakuacji lwowskich zbiorów bibliotecznych – oprócz Ossolineum także bibliotek uniwersyteckiej i politechnicznej oraz Towarzystwa im. Szewczenki .

Dwa transporty ewakuacyjne przygotowane przez kierującego Ossolineum podczas wojny profesora Mieczysława Gębarowicza , zawierały – wbrew wyraźnym instrukcjom niemieckim, nakazującym przede wszystkim ewakuację niemieckiej literatury fachowej i księgozbiorów podręcznych czytelni głównych – najcenniejsze i starannie wyselekcjonowane zbiory specjalne i cymelia Ossolineum. Było to ok. 2300 rękopisów, ok. 2200 dokumentów (dyplomów), ok. 1700 starych druków, ok. 2400 rycin i rysunków z dawnych zbiorów Muzeum im. Lubomirskich i kolekcji Pawlikowskich oraz kilkaset sztuk numizmatów . Ponadto znalazło się tam ok. 170 najcenniejszych rękopisów innej fundacyjnej biblioteki polskiej – Biblioteki Baworowskich , oraz najcenniejsze rękopisy i inkunabuły Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie. Wśród ewakuowanych materiałów literackich XIX i XX w. znalazł się autograf Pana Tadeusza Adama Mickiewicza , całe spuścizny rękopiśmienne Juliusza Słowackiego (z autografami Mazepy, Lilli Wenedy, Króla Ducha) i Aleksandra Fredry (z autografami Pana Jowialskiego, Ślubów panieńskich , Zemsty i Dożywocia), a w dalszej kolejności autografy prac Seweryna Goszczyńskiego , Teofila Lenartowicza , Józefa Conrada Korzeniowskiego , Henryka Sienkiewicza (w tym autograf Potopu), Józefa Ignacego Kraszewskiego , Jana Kasprowicza , Władysława Reymonta (w tym autograf Chłopów), Stefana Żeromskiego .

Ponadto ewakuowano spuścizny rękopiśmienne lwowskich uczonych: Wojciecha Kętrzyńskiego , Ludwika Bernackiego , Oswalda Balzera , Karola Szajnochy oraz archiwum galicyjskich działaczy ruchu ludowego Bolesława i Marii Wysłouchów . Jeśli chodzi o dokumenty, do ewakuacji wytypowano przede wszystkim egzemplarze najstarsze i najcenniejsze, poczynając od dokumentów papieża Grzegorza IX z 1227 r. i ks. śląskiego Henryka Brodatego z 1229 .

Ewakuowane zbiory Ossolineum dotarły w ciągu marca i kwietnia 1944 r. do Krakowa , gdzie w bezpiecznych piwnicach Biblioteki Jagiellońskiej przeczekać miały okres działań wojennych. Zbiory te jednak zostały niespodziewanie w lecie 1944 r. wywiezione przez Niemców dalej na zachód i zmagazynowane w miejscowości Adelin (obecnie Zagrodno ) koło Złotoryi na Dolnym Śląsku . Szczęśliwie przetrwały tam wojnę i w 1947 r. zasiliły reaktywowaną we Wrocławiu Bibliotekę Ossolineum.

Po ponownym zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie, od sierpnia 1944 r. Ossolineum funkcjonowała jako tzw. Sektor Polski do Lwowskiej Biblioteki Akademii Nauk USRR. W tym roku rozpoczętą po raz pierwszy we Lwowie tzw. akcję oczyszczania zbiorów muzealnych i bibliotecznych z dzieł szkodliwych, którą kierowali Ukraińcy z Muzeum Sztuki Ukraińskiej. Akcja to polegała na zacieraniu 600 letniej obecności kultury polskiej na tych ziemiach, poprzez gromadzenie różnego rodzaju zbiorów i eksponatów niepoprawnych ideologicznie. W następnych latach zabytki te zostały w większości trwale zniszczone.

Podział zbiorów

W latach 1946 - 1947 Ukraińcy dokonali podziału zbiorów lwowskich Ossolineum. Przyjętą przez nich generalną zasadą było, że wszystkie materiały pochodzące lub odnoszące się do ziem leżących na wschód od linii Curzona , a zwłaszcza materiały związane (w pojęciu komisji ukraińskiej) z historią i kulturą zachodniej Ukrainy, a także w jakikolwiek sposób wiążące się z Rosją , Białorusią , Podolem , Wołyniem , Litwą , Turcją itd. miały pozostać we Lwowie. Zasady tej przestrzegano nawet w stosunku do materiałów, w których była choćby jedna wzmianka dotycząca terenów zachodniej Ukrainy. Znany był przypadek, że wielki fascykuł zawierający materiały wielkopolskie i śląskie nie mógł być zwrócony Polsce, gdyż znalazła się w nim tylko jedna karta poświęcona Żółkwi . Odnosiło się to także do wszelkich materiałów obcych, nie wiążących się w opinii komisji ukraińskiej z Polską.

W latach 1949 - 1952 decyzją sekretarza partii we Lwowie - Z. Litwina, "niewygodne eksponaty polskie", które były gromadzone w ramach "oczyszczania zbiorów" od 1944 roku, i które mieściły się w 70 skrzyniach, zostały trwale unicestwione, najprawdopodobniej na terenie Ossolineum, nie pozostał także oficjalnie po nich żaden spis.

Z Biblioteki Ossolineum Ukraińcy planowali pierwotnie przekazać zaledwie 30 tysięcy tomów książek. Liczba ta była kilkakrotnie podwyższana, aby wreszcie ostatecznie w maju 1946 r. osiągnąć 150 tysięcy starych druków, druków XIX i XX w. i rękopisów, co stanowiło zaledwie ok. 15-20% całości zbiorów, przy czym nie uwzględniono w ogóle zbiorów graficznych, kartograficznych oraz praktycznie całego zbioru czasopism polskich z XIX-XX w.

Personel polski wykonywał prace tylko techniczne, natomiast decyzja, kierownictwo i kontrola została powierzona Ukraińcom. Lokale, w których odbywało się pakowanie, były zamykane i personel polski nie miał do nich dostępu, a cała praca odbywała się w ogromnym pośpiechu.

Podczas dzielenia zbiorów stosowano dość oryginalne kryteria. Zakwestionowano i nie zwrócono m.in. akt abdykacji króla Stanisława Augusta ponieważ nastąpił w Grodnie , druki leszczyńskie Jana Ámosa Komenskiego jako bohemica, wszelkie druki dotyczące dysydentów , materiały dotyczące konfederacji barskiej , korespondencję dyplomatyczną dotyczącą rozbiorów Polski.

Zbiory te przybyły do leżącego jeszcze w gruzach Wrocławia w tym samym roku (1946) jako "dar narodu radzieckiego dla narodu polskiego", a czytelnikom zostały udostępnione we wrześniu 1947 roku.

Obecnie w miejscu Zakładu Narodowego im. Ossolińskich funkcjonuje Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka Akademii Nauk Ukrainy.

Los zbiorów

Lwów

Kościół Jezuitów we Lwowie, w którym zgromadzono zbiory prasy nieprzekazane Polsce

We Lwowie pozostał unikatowo bogaty zbiór prasy polskiej, zgromadzony w kościele jezuitów pw. św. Piotra i Pawła i praktycznie przez 50 lat niezabezpieczony^[1]. Strona polska wielokrotnie zabiegała o zwrot tych bezcennych dla kultury polskiej zbiorów kontaktując się i prosząc w tej sprawie stronę ukraińską, jednak do tej pory efekty w tej materii nie przyniosły najmniejszego oddźwięku.

Wrocław

Od 1947 roku na bazie tej części zbiorów lwowskiego Ossolineum, którą udało się Polsce odzyskać od władz ZSRR , reaktywowano Bibliotekę Ossolineum we Wrocławiu . Źródłem utrzymania Biblioteki w nowych warunkach historycznych, po znacjonalizowaniu w 1945 roku majątków ziemskich, stał się budżet państwa . Od 1953 roku, czyli od momentu ustanowienia Polskiej Akademii Nauk , Biblioteka i Wydawnictwo Ossolineum weszły w skład placówek tejże Akademii jako dwie odrębne instytucje.

Najnowsze dzieje zbiorów

Ustawa z dnia 5 stycznia 1995 roku nadała Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich status fundacji dotowanej z budżetu państwa, tym samym Ossolineum przestało być placówką podległą Polskiej Akademii Nauk . Kontakty Ossolineum z Biblioteką im. W. Stefanyka zostały nawiązane na początku lat 90. W 1997 Polska złożyła wniosek o zwrot kolekcji Ossolińskich pozostających we Lwowie. W 2003 , w wyniku przełomu w prowadzonych rozmowach, Ossolineum uzyskało możliwość pełnego dostępu do polskich kolekcji przechowywanych w Bibliotece im. Stefanyka, z możliwością ich kopiowania (skanowania i mikrofilmowania) przez polskich specjalistów oraz opracowania. Podpisano umowę w sprawie wzajemnego kopiowania (skanowania) zbiorów: poloników we Lwowie i ukrainików we Wrocławiu.

W 2006 roku we Lwowie utworzono stałe biuro Pełnomocnika Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, które mieści się w wyremontowanym gmachu d. Biblioteki Baworowskich ^[2]. Składa się ona z sali ekspozycyjnej oraz biura dla pracownika Ossolineum, który bierze udział w kopiowaniu lwowskich zbiorów, przygotowuje katalog, sygnalizuje stan zbiorów i potrzeby w zakresie ich konserwacji.

Lwowska siedziba Ossolineum

Gmach lwowskiego Ossolineum	Książnica lwowskiego Ossolineum	Katalogi	Czytelnia
Czytelnia	Czytelnia	Zabytkowy piec

Wrocławska siedziba Ossolineum

Gmach poklasztorny obecnego Ossolineum skrzydło północne z w.Tamka	z wyspy Piasek	w nocy	skrzydło południowe, od strony pl.Nankiera
wejście pn., od strony Odry, od ul. Grodzkiej	pd. wejście tylne od pl.Nankiera	dziedziniec	popiersie fundatora

Zasłużeni pracownicy

Kuratorzy i wicekuratorzy literaccy

• hr. Jan Wincenty Bąkowski 1818-1826
• ks. Henryk Lubomirski 1827-1850
• hr. Maurycy Dzieduszycki 1851-1869
• ks. Jerzy Henryk Lubomirski 1869-1872
• hr. Kazimierz Krasicki 1872-1882
• ks. Andrzej Lubomirski 1882

Zastępcy kuratorów

• Mikołaj Michalewicz 1826-1827
• Ks. Franciszek Siarczyński 1827-1829
• Tadeusz Wasilewski 1829
• hr. Ksawery Wiesiołowski 1829-1832
• Konstanty Słotwiński 1832-1833
• hr. Ignacy Krasicki 1833-1834
• Gwalbert Pawlikowski 1834-1847
• ks. Jerzy Lubomirski 1847-1851
• Antoni Małecki 1869-1872 i 1882-1913
• Ignacy Dembowski 1923

Dyrektorzy

• Ks. Franciszek Siarczyński 1827-1829
• Konstanty Słotwiński 1831-1834 (1837)
• Antoni Kłodziński 1839-1849
• August Bielowski 1850-1876
• Wojciech Kętrzyński 1876-1918
• Witold Bełza 1916-1920
• Adam Fischer 1916-1920
• Jerzy Koller 1916-1920
• Władysław Tadeusz Wisłocki 1916-1920
• Antoni Lewak 1918-1939

• Adolf Juzwenko od 1990

Przypisy

Zobacz też

• grabież polskich dóbr kultury w czasie II wojny światowej

Linki zewnętrzne

• Zakład Narodowy im. Ossolińskich
• Wydawnictwo Ossolineum
• Zarys dziejów ZNiO
• Jak powstawało lwowskie Ossolineum
• Ewakuacja zbiorów polskich ze Lwowa w 1944 roku
• Rola profesora Mieczysława Gębarowicza w ratowaniu polskich dóbr kulturalnych we Lwowie