Zimna wojna
Zimna wojnaŚwiat w 1959:
NATO
inni sojusznicy
USA
Układ Warszawski
kraje sojusznicze sprzymierzone z
ZSRR
państwa skolonizowane państwa niezaangażowane Świat w 1980:
NATO
inni sojusznicy USA
Układ Warszawski
kraje sojusznicze sprzymierzone z
ZSRR
inni sojusznicy ZSRR Chiny i ich sojusznicy Niebieskie krzyżyki to partyzantki antykomunistyczne, a czerwone – pro-komunistyczne Zimna wojna – stan napięcia oraz rywalizacji ideologicznej i politycznej pomiędzy
Związkiem Radzieckim
i
autorytarnymi
państwami
socjalistycznymi
uzależnionymi od ZSRR, a
demokratycznymi
państwami
kapitalistycznymi
pod przywództwem
Stanów Zjednoczonych
. Zimnej wojnie towarzyszył intensywny
wyścig zbrojeń
spowodowany permanentnym stanem wzajemnej nieufności oraz ideologicznymi założeniami
komunizmu
dążącego do rozszerzania zasięgu światowej rewolucji proletariackiej z jednej strony, z drugiej zaś, dążeniami krajów zachodnich do powstrzymywania rozszerzania się wpływów ZSRR na świecie. Geneza zimnej wojnyZimna wojna umownie trwała od roku
1946
– rozpadu
koalicji antyhitlerowskiej
i ustanowienia w
Europie Środkowej
wyłącznej strefy wpływów ZSRR – do rozpadu systemu państw satelitarnych ZSRR (
Jesień Ludów
) w
1989
i rozpadu samego
ZSRR
w drugiej połowie
1991
roku. Rozpad bloku sowieckiego wyeliminował układ dwubiegunowy w polityce międzynarodowej i zakończył epokę zimnej wojny. W całym tym okresie konfrontacja między dwoma supermocarstwami toczyła się na wielu płaszczyznach: wojskowej, ideologicznej, psychologicznej, gospodarczej. Najistotniejszym elementem był technologiczny
wyścig zbrojeń
(w tym zbrojenia kosmiczne i rozwój technologii kosmicznych). Za początek "zimnej wojny" uważa się wystąpienie
Winstona Churchilla
w Fulton (
USA
)
5 marca
1946
. W wystąpieniu Churchill stwierdził: | Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad
Adriatykiem
zapadła
żelazna kurtyna
dzieląc nasz Kontynent. Poza tą linią pozostały stolice tego, co dawniej było
Europą Środkową i Wschodnią
.
Warszawa
,
Berlin
,
Praga
,
Wiedeń
,
Budapeszt
,
Belgrad
,
Bukareszt
i
Sofia
, wszystkie te sławne miasta i wszyscy ich mieszkańcy leżą w czymś, co trzeba nazwać strefą
sowiecką
, są one wszystkie poddane, w takiej czy innej formie, wpływowi sowieckiemu, ale także – w wysokiej i rosnącej mierze – kontroli ze strony
Moskwy
[1][2]. |
Jednak wcześniej,
9 lutego
1946
roku,
Józef Stalin
wygłosił przemówienie, w którym stwierdził, że "
komunizm
i
kapitalizm
nie mogą koegzystować" oraz ogłosił plan "przygotowania ZSRR w ciągu pięciu lat na każdą ewentualność". Wystąpienie zostało odebrane na zachodzie jako "deklaracja
III wojny światowej
". Termin "zimna wojna" został wprowadzony w
1947
przez Amerykanina
Bernarda Barucha
[3], by opisać pojawiające się napięcia między dwoma byłymi sojusznikami z czasów
II wojny światowej
. Popularność zyskał dzięki książce znanego
publicysty
amerykańskiego
Walta Lippmana
. Miała ona tytuł "Zimna wojna". Stwierdził on w niej, że zakończył się okres
koalicji antyhitlerowskiej
, a rozpoczął się okres konfrontacji między mocarstwami zachodnimi i ZSRR. Kolejnym sygnałem rozpoczęcia tego okresu była wypowiedź amerykańskiego
sekretarza stanu
Jamesa Byrnesa
z
6 września
1946
ze
Stuttgartu
. Przedstawił on zasady polityki USA wobec
Niemiec
. Mówił o stałej obecności USA w Niemczech, którym stopniowo miała być przyznawana
suwerenność
. Poruszył także problem
granicy
na
Odrze
i
Nysie Łużyckiej
, którą określił jako tymczasową. Uważał też, że o jej przebiegu powinna zadecydować konferencja pokojowa.
12 marca
1947
r. prezydent USA
Harry Truman
podczas przemówienia w
Kongresie
zwrócił się do niego o przyznanie 400 milionów dolarów
USD
na pomoc dla
Grecji
i
Turcji
, które były zagrożone przez
komunizm
. W maju
1947
r. podczas przemówienia w
Princeton
przedstawił on zasady "doktryny powstrzymywania", znanej jako
Doktryna Trumana
. Bazowała ona na tezie o podziale świata na strefę amerykańską i strefę radziecką oraz odpowiedzialności USA za utrzymanie zasad
kapitalistycznych
na skalę światową. Założenia tej doktryny sformułował amerykański dyplomata
George Kennan
, radca
ambasady
USA w Moskwie w tamtym okresie. Według niego
ekspansję
ZSRR mogło powstrzymać "długotrwałe, cierpliwe – lecz zdecydowane i czujne – powstrzymywanie tendencji ekspansywnych". Działania podjęte przez USA w ramach realizacji tej doktryny to: - wykorzystywanie
propagandowe
monopolu atomowego,
- organizowanie paktów militarnych (
NATO
,
ANZUS
),
- budowa sieci amerykańskich
baz wojskowych
wokół granic ZSRR i państw satelickich,
- pomoc wojskowa i ekonomiczna dla państw zagrożonych przez
komunizm
,
- pomoc w odbudowie Europy Zachodniej w postaci
Planu Marshalla
,
- wsparcie zbrojne państw przeciwstawiających się bezpośredniemu zagrożeniu ekspansją bloku komunistycznego (
wojna koreańska
).
W świetle
zwycięstwa maoistów
w
Chinach
doktryna powstrzymywania została uznana za zbyt pasywną i nieskuteczną. Zastąpiła ją opracowana przez J. F. Dullesa "doktryna odpychania" (ang. roll-back), czyli odepchnięcia komunizmu do granic ZSRR. Głównym elementem tej doktryny była "polityka balansowania na krawędzi wojny" poprzez groźbę zastosowania zmasowanego odwetu nuklearnego w wypadku lokalnego konfliktu[]. W międzyczasie doszło do złamania przez ZSRR (
1949
) amerykańskiej przewagi nuklearnej i środków jej przenoszenia. W związku z tym nie mogła ona przynosić spodziewanych efektów. Doktryna zmasowanego odwetu była militarnym odpowiednikiem doktryny odpychania (wyzwalania). Punktem szczytowym "zimnej wojny" był
konflikt koreański
[3]. Zarówno w USA, jak i w ZSRR od
1953
r. zmienili się przywódcy. Prezydent
Dwight D. Eisenhower
obiecywał w
kampanii wyborczej
zakończenie konfliktu.
Nikita Chruszczow
, nowy przywódca partii
KPZR
od września
1953
r. stał się symbolem
destalinizacji
, zmienił stosunek do
Jugosławii
i zawarł układ w sprawie
Austrii
. W
1955
r. doprowadził do spotkania w
Genewie
przywódców:
USA
,
Wielkiej Brytanii
,
Francji
i
ZSRR
. Zmienił swe stanowisko w kwestii rywalizacji dwóch bloków, a nowością było stwierdzenie, że rywalizacja między nimi nie musi prowadzić do wojny światowej. W praktyce był to koniec "zimnej wojny"[], chociaż aż do
1990
roku trwała rywalizacja i wyścig zbrojeń między dwoma blokami, przedzielana fazami współpracy i ostrych konfliktów, takich jak:
wojna wietnamska
,
kryzys kubański
,
blokada Berlina
,
Płd. Afryka
czy
wojna w Afganistanie
. Kolejny impuls do wygasania "zimnej wojny" dał upadek
puczu moskiewskiego
w sierpniu
1991
, po którym odwołano trwające poprzez poprzednie czterdzieści lat stałe pogotowie bojowe sił strategicznych ZSRR i USA[3]. Najważniejsze czynniki: Konflikt w sprawie Niemiec Wojna domowa w Grecji- utworzono Rząd Jedności Narodowej z udziałem lewicowego Greckiego Frontu Narodowego (EAM)
- jesienią
1944
r. wylądowały w Grecji wojska brytyjskie popierające siły
monarchistyczne
- grudzień
1944
– masakra w Atenach pokojowej demonstracji lewicowego EAM (w którego składzie byli komuniści) przez siły rządowe
- wybuch walk pomiędzy lewicowymi partyzantami ELAS (polityczne skrzydło EAM), a siłami rządowymi wspieranymi przez oddziały brytyjskie
- początek
terroru
prawicowego (do 31 marca 1946 roku 1289 ludzi związanych z EAM-ELAS zamordowano, a 84 931 aresztowano),
- w
1946
r. w wyborach zwyciężyła
prawica
,
- na północy Grecji rozwinęła się kierowana przez komunistów lewicowa partyzantka - Grecka Armia Demokratyczna (DSE), która uzyskała pomoc sąsiednich państw komunistycznych,
-
3 marca
1947
r. Grecja zwraca się o pomoc militarną do USA,
- Truman przeznacza 250 milionów dolarów dla Grecji,
- EAM ogłosiła
detronizację
króla
Jerzego II
,
- wojna domowa trwała do października
1949
,
- z wydatną pomocą rządów brytyjskiego i amerykańskiego pokonano Grecką Armię Demokratyczną i komunistów.
- polityka USA mająca na celu pomoc dla narodów, które przeciwstawiają się próbom podporządkowania przez zbrojne mniejszości (o proweniencji komunistycznej) lub agresji z zewnątrz;
-
Doktryna powstrzymywania
komunizmu odnosiła się pierwotnie do Turcji i Grecji – 22 maja 1947 Truman przekazał 400 mln
dolarów
na ekonomiczną i wojskową pomoc dla tych krajów.
- 17 mld dolarów pomocy finansowej dla zniszczonej wojną Europy, wg pierwotnych planów nakierowanej głównie na państwa znajdujące pod okupacją Związku Radzieckiego. Plany te zostały zniweczone, przez odrzucenie, pod naciskiem Moskwy, pomocy amerykańskiej przez jej adresatów ze wschodniej Europy, w tym Polskę;
-
4 kwietnia
1947 r. Truman podpisał
Europejski Program Odbudowy
(ERP);
- plan czteroletni objął 16 państw, które odbudowały przemysł, handel, powstrzymały inflację i rozwój konfliktów społecznych;
- początek współpracy ekonomicznej i politycznej;
- Polska (9 VII) i
Czechosłowacja
zaakceptowały plan, ale pod wpływem Stalina musiały go odrzucić;
- państwa uczestniczące w planie założyły
Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej
.
- 1947 roku utworzenie przez państwa komunistyczne Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych (
Kominform
). W odpowiedzi, państwa zachodnie podpisały w
1948
r. pakt brukselski powołujący Unię Zachodnią, zacieśniając współpracę między narodami;
- izolacja ZSRR na arenie międzynarodowej;
-
wyścig zbrojeń
, produkcja broni atomowej;
- ZSRR wszedł w posiadanie
broni atomowej
w
1949
r., łamiąc
monopol
atomowy USA.
Wkrótce po wprowadzeniu planu Marshalla stało się jasne, że sama odbudowa gospodarcza nie wystarczy, i niezbędnym warunkiem dla przywrócenia równowagi w Europie jest również zapewnienie jej bezpieczeństwa militarnego. Stało się to szczególnie widoczne z powodu wybuchu I
kryzysu berlińskiego
w czerwcu
1948
roku. Im bliższe realizacji były plany połączenia stref zachodnich i utworzenia państwa zachodnioniemieckiego, tym silniej Moskwa akcentowała poparcie dla utworzenia jednolitego państwa i
demokratycznego
rządu
. Jej propozycje były przez USA stanowczo odrzucane. Zerwanie współpracy dwóch mocarstw wywołało dramatyczne konsekwencje w Berlinie, podzielonym tak jak Niemcy na część wschodnią i zachodnią. Część zachodnia leżała na terytorium należącym do ZSRR. Była otoczona przez radzieckie
dywizje
i niezabezpieczona przed atakiem, dlatego stanowiła łatwy cel dla Stalina, który przez wprowadzenie blokady mógł wzmóc presję na mocarstwa zachodnie i zmusić je do współpracy. Gdyby blokada powiodła się i udałoby się zmusić Amerykanów do wycofania się ze strefy zachodniej i przejąć ją, wzrósłby prestiż i siła ZSRR, natomiast zmalałaby wiara państw europejskich, głównie Niemiec, w potęgę USA. I kryzys berliński był więc swoistą próbą sił. Bezpośrednią przyczyną nałożenia blokady było przeprowadzenie w strefach zachodnich reformy walutowej i wprowadzenie nowej waluty: marki niemieckiej. Reforma ta miała objąć także sektory zachodniego Berlina. 24 czerwca Związek Radziecki wstrzymał ruch kolejowy i dostawy żywności do zachodnich sektorów Berlina. Postawione przed tym faktem, Stany Zjednoczone mogły wybrać z trzech możliwych rozwiązań: mogły poddać się i pozwolić na włączenie całego Berlina do strefy sowieckiej, wysłać pancerne pociągi z rozkazem przebicia się do miasta (była to możliwość ryzykowna, ponieważ Rosjanie, postawieni przed groźbą wojny, mogliby nie wycofać się i podjąć atak, ale dawała szanse na szybkie zwycięstwo) lub uruchomić most powietrzny. Ostatnia możliwość oznaczała mniejsze zagrożenie i zacieśnianie współdziałania sojuszników, ale jednocześnie miesiące ciężkiej pracy, a na dodatek istniało ryzyko, że zawiedzie. Prezydent Truman podjął decyzję pozostania w Berlinie oraz uruchomienia mostu powietrznego. Funkcjonował on przez okres ponad roku. Dzięki niemu mocarstwom zachodnim udało się dostarczać jedzenie i niezbędne surowce dla około 2,5 miliona mieszkańców zablokowanej strefy. Dziennie samoloty przewoziły około 13 tysięcy ton jedzenia i paliwa. Samoloty latały tak często i przewoziły tak wiele produktów, że w końcu transport powietrzny okazał się skuteczniejszy nawet od transportu ziemnego, stosowanego przed blokadą. W obliczu tak przytłaczającego sukcesu USA, Związek Radziecki był zmuszony uznać, że dalsze utrzymywanie blokady jest bezsensowne. Została ona odwołana w maju 1949 roku. Zniesiono wtedy wszystkie ograniczenia w dziedzinie transportu, łączności i handlu. I kryzys berliński uznać można za zwycięstwo Ameryki, która wykazała się determinacją i cierpliwością, i nie pozwoliła na dalszą ekspansję ZSRR. Od lipca
1950
roku audycje Radia Wolna Europa informowały, bez ingerencji
cenzury
, o rzeczywistej sytuacji w krajach
demokracji ludowej
. - zimna wojna przekształciła się w "gorącą" podczas
wojny koreańskiej
latach
1950
-
1953
;
- kontynuacja polityki antykomunistycznej przez nowego prezydenta USA
Dwighta Eisenhowera
;
- Od zakończenia wojny w Korei podejmowano próby odprężenia.
Wobec nieugiętej postawy
Johna Kennedy'ego
ZSRR jest zmuszone wycofać swoje pociski nuklearne z Kuby. Jednocześnie USA zobowiązują się nie dokonywać inwazji Kuby. Integracja Europy Zachodniej Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (
KBWE
)- rozpoczęła obrady w
1975
r. w
Helsinkach
z udziałem wszystkich państw
Europy
(z wyjątkiem
Albanii
).
- na konferencji omawiano tematy zebrane w tzw. "koszykach": politycznym, gospodarczym oraz spraw humanitarnych i społecznych (
prawa człowieka
);
- w listopadzie
1990
r. na konferencji w
Paryżu
przyjęto "Paryską Kartę dla Nowej Europy", deklarującą koniec zimnej wojny;
- w
1994
r. podjęto decyzję o przekształceniu KBWE w Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (
OBWE
).
Ludzie zimnej wojny (ważniejsze postaci)Kraj | Postać |
---|
ChRL
|
Mao Zedong
,
Zhou Enlai
,
Deng Xiaoping
,
Lin Biao
,
Liu Shaoqi
,
Zhao Ziyang
|
ZSRR
|
Józef Stalin
,
Wiaczesław Mołotow
,
Nikita Chruszczow
,
Leonid Breżniew
,
Siergiej Gorszkow
,
Jurij Andropow
,
Konstantin Czernienko
,
Michaił Gorbaczow
,
Aleksandr Jakowlew
,
Eduard Szewardnadze
,
Andriej Gromyko
,
Anastas Mikojan
,
Nikołaj Bułganin
,
Aleksiej Kosygin
,
Georgij Malenkow
,
Andriej Żdanow
,
Ławrientij Beria
,
Michaił Susłow
,
Andriej Wyszyński
,
Borys Jelcyn
,
Andriej Sacharow
,
Aleksander Sołżenicyn
,
Oleg Pieńkowski
,
Konstanty Rokossowski
,
Iwan Sierow
,
Anatolij Dobrynin
,
Dmitrij Ustinow
,
Andriej Greczko
,
Iwan Jakubowski
,
Wiktor Kulikow
,
Iwan Koniew
, |
USA
|
Harry Truman
,
Dwight Eisenhower
,
John F. Kennedy
,
Lyndon B. Johnson
,
Richard Nixon
,
Gerald Ford
,
Jimmy Carter
,
Ronald Reagan
,
George H. W. Bush
,
Henry Kissinger
,
John Foster Dulles
,
Allen Dulles
,
John Edgar Hoover
,
George Kennan
,
Zbigniew Brzeziński
,
Dean Rusk
,
Dean Acheson
,
Robert McNamara
,
Robert Kennedy
,
Arleigh A. Burke
,
Hyman Rickover
,
George Marshall
,
James Baker
,
George Shultz
,
Alexander Haig
,
William Casey
,
Donald Rumsfeld
,
Edmund Muskie
,
Douglas MacArthur
,
James Forrestal
,
Henry Wallace
,
Alger Hiss
,
Joseph McCarthy
,
William Westmoreland
,
George Wallace
. |
Francja
|
Vincent Auriol
,
Jean Monnet
,
Robert Schuman
,
Charles de Gaulle
,
Francois Mitterrand
,
Georges Pompidou
,
Valery Giscard d'Estaing
,
Maurice Couve de Murville
,
Maurice Thorez
,
Georges Marchais
. |
Wielka Brytania
|
Winston Churchill
,
Clement Attlee
,
Anthony Eden
,
Ernest Bevin
,
Harold Macmillan
,
Alec Douglas-Home
,
Harold Wilson
,
Edward Heath
,
Margaret Thatcher
,
James Callaghan
,
John Profumo
,
Kim Philby
. |
RFN
|
Konrad Adenauer
,
Ludwig Erhard
,
Kurt Georg Kiesinger
,
Willy Brandt
,
Helmut Schmidt
,
Helmut Kohl
,
Franz Josef Strauss
,
Walter Scheel
,
Richard von Weizsäcker
. |
NRD
|
Wilhelm Pieck
,
Walter Ulbricht
,
Erich Honecker
,
Otto Grotewohl
,
Erich Mielke
,
Johannes Dieckmann
,
Willi Stoph
|
Hiszpania
i
Portugalia
|
Francisco Franco
,
Antonio Salazar
,
Juan Carlos
,
Felipe Gonzales
, Santiago Carillo,
Marcelo Caetano
|
Grecja
i
Cypr
|
Andreas Papandreu
,
Konstantinos Karamanlis
,
Jeorios Papadopulos
,
Makarios
|
Kanada
|
Lester Pearson
,
Pierre Trudeau
|
ONZ
|
Trygve Lie
,
Dag Hammarskjöld
,
U Thant
,
Kurt Waldheim
|
Polska
|
Wojciech Jaruzelski
,
Lech Wałęsa
,
Karol Świerczewski
,
Edward Gierek
,
Konstanty Rokossowski
,
Władysław Gomułka
,
Bolesław Bierut
,
Józef Cyrankiewicz
,
Edward Ochab
,
Aleksander Zawadzki
,
Marian Spychalski
,
Florian Siwicki
,
Michał Rola-Żymierski
,
Mieczysław Moczar
,
Czesław Kiszczak
,
Jakub Berman
,
Hilary Minc
,
Edward Babiuch
,
Henryk Jabłoński
,
Stanisław Kania
,
Stanisław Radkiewicz
,
Mieczysław Rakowski
,
Władysław Ciastoń
,
Władysław Pożoga
,
Franciszek Szlachcic
,
Jacek Kuroń
,
Ryszard Kukliński
,
Stefan Wyszyński
,
Marian Zacharski
,
Andrzej Czechowicz
|
Czechosłowacja
|
Klement Gottwald
,
Aleksander Dubczek
,
Gustav Husak
,
Vaclav Havel
,
Edvard Beneš
,
Ludvík Svoboda
,
Antonín Novotný
|
Finlandia
i
Szwecja
|
Juho Paasikivi
,
Urho Kekkonen
,
Olof Palme
|
Watykan
|
Pius XII
,
Jan XXIII
,
Paweł VI
,
Jan Paweł II
,
Agostino Casaroli
. |
Węgry
|
Matyas Rakosi
,
Imre Nagy
,
Janos Kadar
,
József Mindszenty
. |
Włochy
|
Alcide De Gasperi
,
Aldo Moro
,
Giulio Andreotti
,
Bettino Craxi
,
Luigi Longo
,
Palmiro Togliatti
,
Enrico Berlinguer
. | Inni –
Europa
|
Nicolae Ceauşescu
,
Josip Broz Tito
,
Enwer Hodża
,
Todor Żiwkow
,
Georgi Dymitrow
,
Wyłko Czerwenkow
. | Inni –
Afryka
|
Gamal Abdel Nasser
,
Anwar Sadat
,
Hosni Mubarak
,
Ahmed Ben Bella
,
Houari Boumedienne
,
Muammar Kadafi
,
Kwame Nkrumah
,
Julius Nyerere
,
Nelson Mandela
,
Johannes Vorster
,
Pieter Botha
,
Joseph Mobutu
,
Patrice Lumumba
,
Ian Smith
,
Robert Mugabe
. | Inni –
Azja
|
Dawid Ben-Gurion
,
Golda Meir
,
Menachem Begin
,
Mohammad Reza Pahlavi
,
Mohammed Mossadegh
,
Ruhollah Chomeini
,
Saddam Hussein
,
Jaser Arafat
,
Ho Chi Minh
,
Ngo Dinh Diem
,
Nguyen van Thieu
,
Sukarno
,
Suharto
,
Faisal al Saud
,
Hafez Asad
,
Zulfikar Ali Bhutto
,
Muhammad Zia ul-Haq
,
Jawaharlal Nehru
,
Indira Gandhi
,
Kim Ir Sen
,
Li Syng Man
,
Czang Kaj-szek
,
Hirohito
,
Ferdinand Marcos
. | Inni –
Ameryka Łacińska
|
Fidel Castro
,
Che Guevara
,
Juan Peron
,
Salvador Allende
,
Augusto Pinochet
. |
Zobacz teżPrzypisy Bibliografia- Nicolas Lewkowicz, The German Question and the Origins of the Cold War, IPOC, Milan, 2008
Linki zewnętrzne
Inne hasła zawierające informacje o "Zimna wojna":
Biegun południowy
...
II wiek
...
Biegun północny
...
Adwentyzm
...
Synagoga Chóralna w Kownie
...
1499
...
Iwan IV Groźny
...
XVI wiek
...
Dwudziestolecie międzywojenne na świecie
...
Antanas Smetona
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Zimna wojna":
008c. Grecja (plansza 12)
...
203 Okres międzywojenny na świecie. Postęp techniczny i kryzys gospodarczy (plansza 3)
...
202 System wersalski. Europa po I Wojnie Światowej (plansza 10)
...
|