Ziołolecznictwo (fitoterapia, fitofarmakologia) – dział
medycyny
i
farmakologii
zajmujący się wytwarzaniem
leków ziołowych
z naturalnych bądź przetworzonych
surowców
uzyskiwanych z
roślin leczniczych
oraz ich stosowaniem w
profilaktyce
i
terapii
chorób
. Pojęcie to jest również używane dla określenia gałęzi
medycyny alternatywnej
zajmującej się leczeniem preparatami roślinnymi.
Ziołolecznictwo zajmuje się poznaniem właściwości roślin leczniczych, w tym:
Fitoterapia wiąże się również z poszukiwaniem nowych leków roślinnych oraz odkrywaniem nowych zastosowań fitoterapeutycznych znanych już roślin leczniczych (np. na podstawie danych etnofarmakologicznych).
Ziołolecznictwo jest bardzo rozpowszechnione wśród nieuprzemysłowionych społeczeństw. Jest głównym komponentem wszystkich tradycyjnych systemów medycznych (
medycyny ludowej
), przede wszystkim ze względu na niski koszt pozyskania surowców leczniczych oraz ich naturalne występowanie.
Historia
Starożytność
Pierwsze wiadomości o ziołolecznictwie znajdują się w dokumentach historycznych
Babilonii
i
Asyrii
z okresu ok. 2000 lat p.n.e. Wśród roślin leczniczych wymieniano już wówczas:
rumianek
,
lulek
,
szafran
,
piołun
,
lukrecję gładką
,
babkę
,
nagietek
,
fenkuł włoski
i inne.
Jednak za kolebkę wiedzy lekarskiej uważany jest
starożytny Egipt
[]. Źródłem wiedzy o stanie lecznictwa egipskiego są napisy i rysunki zachowane na budowlach, odnalezione na
papirusach
oraz dzieła starożytnych pisarzy:
Herodota
i
Pliniusza Starszego
.
W starożytnym Egipcie lecznictwem zajmowali się kapłani. Przy świątyniach uprawiano
rośliny lecznicze
, a leki były sporządzane w specjalnych komnatach, według ściśle ustalonych przepisów. O lecznictwie egipskim najwięcej wiadomości przekazuje
papirus Ebersa
, zawierający około 900 recept różnych leków. Wśród surowców pochodzenia roślinnego (były też pochodzenia zwierzęcego) wymieniano:
jałowiec
jako
lek moczopędny
,
korę
granatowca
jako
środek przeciwrobaczy
,
bylicę piołun
jako lek zwiększający
łaknienie
. Poza tym wymieniane były:
tatarak zwyczajny
,
mięta pieprzowa
,
lulek czarny
,
mirra
,
mak polny
,
aloes
i wiele innych.
Na
kontynencie europejskim
ogólną wiedzę medyczną zapoczątkowali
starożytni Grecy
, którzy przejęli wiele z kultur egipskiej i
egejskiej
. Rozkwit nauk przypadał na V i IV wiek p.n.e. Lecznictwo w Grecji związane było z
kultem religijnym
i początkowo skupiało się w świątyniach. Stopniowo eliminowano z niego pierwiastki
magiczne
i
teurgiczne
, nadając mu coraz bardziej świecki charakter. Z upływem czasu rozwinęły się także specjalizacje ludzi zajmujących się sporządzaniem leków. Pojawili się farmakopole, odpowiedzialni za przyrządzanie leków i rizotomowie zajmujący się szukaniem, zbieraniem i przygotowywaniem ziół. Zioła były sprzedawane lekarzom i pacjentom w składach zwanych po grecku apotheke. Od tego słowa wywodzi się dzisiejsze słowo
apteka
[].
Średniowiecze
W czasach średniowiecza, rozwój ziołolecznictwa kontynuowany był w chrześcijańskich
klasztorach
w ramach tradycji
zakonnej
, szczególnie
benedyktyńskiej
. Zioła były hodowane w ogródkach przyklasztornych. Rozwinęła się wtedy sztuka prowadzenia bardzo obszernych i bogato ilustrowanych
zielników
będących swoistymi
katalogami
roślin leczniczych.
Przełomowej zmiany w dziejach ziołolecznictwa dokonał
Paracelsus
, który uważał, że
Bóg
dał ludziom lek (arcanum) na każdą chorobę i aby ułatwić im szukanie, dodał odpowiednie znaki zewnętrzne (sygnatury)[]. W związku z tym Paracelsus ordynował rośliny o liściach nerkowatych na choroby nerek, surowce żółte na
żółtaczkę
, a makówki na
bóle głowy
. Paracelsus opracowywał też metody przetwarzania surowców roślinnych tak, aby wydobyć z nich to, co dziś nazwalibyśmy substancją aktywną. Z tego względu uważa się go za ojca
fitochemii
i
farmakognozji
[].
Czasy współczesne
Wiele leków obecnie dostępnych dla lekarzy ma długą historię zastosowania jako środki ziołowe, w tym także
opium
, czy
kwas acetylosalicylowy
. Współcześnie zastosowanie oraz poszukiwanie leków i suplementów diety pochodzących z roślin znacznie wzrosło. Farmakolodzy, mikrobiolodzy, botanicy i chemicy poszukują wciąż nowych leków ziołowych i substancji czynnych pochodzenia roślinnego.
Wg danych
Światowej Organizacji Zdrowia
:
- obecnie 80% światowej populacji stosuje fitoterapię jako element opieki zdrowotnej
- wśród 120 aktywnych związków chemicznych szeroko stosowanych w nowoczesnej medycynie 80% wskazuje pozytywny związek między ich nowoczesnym zastosowaniem terapeutycznym i tradycyjnym zastosowaniem roślin, od których one pochodzą
- przynajmniej 7.000 związków chemicznych współczesnej
farmakopei
pochodzi z roślin
- ok. 24% nowoczesnych leków stosowanych w Stanach Zjednoczonych jest pozyskiwanych z roślin
Ziołolecznictwo w medycynie alternatywnej
Ziołolecznictwo jest również praktykowane przez osoby zajmujące się medycyną alternatywną. Tak rozumiana fitoterapia czerpie swoją wiedzę z wielu tradycji:
Zwolennicy ziołolecznictwa związanego z medycyną alternatywną twierdzą, że medycyna konwencjonalna jest bardziej efektywna w sytuacjach zagrożenia, gdy czas odgrywa bardzo ważną rolę. Natomiast odpowiednie i konsekwentne leczenie ziołami może pomóc pacjentowi zatrzymać rozwój przewlekłej choroby, wesprzeć system immunologiczny. Ich zdaniem, celem terapii ziołami jest przede wszystkim profilaktyka.
Fitoterapia związana z medycyną alternatywną jest przedmiotem kontrowersji z powodu nieuznawania jej przez środowisko
naukowe
. Spowodowane jest to między innymi niską jakością i małą wiarygodnością literatury na ten temat, podającej często informacje nie zweryfikowane przez
medycynę opartą na faktach
, a niejednokrotnie nawet sprzeczne ze sobą. W szczególności chodzi tu o źródła wiążące działanie lecznicze z domniemanymi nadnaturalnymi siłami i zjawiskami:
astrologią
,
intuicją
,
snami
, "duchami roślin", itp.
Słynni zielarze
Zobacz też