Zygmunt Henryk Berling (ur.
27 kwietnia
1896
w
Limanowej
[1], zm.
11 lipca
1980
w
Konstancinie-Jeziornie
) – polski dowódca wojskowy, uczestnik walk o niepodległość Polski, żołnierz
Legionów Polskich
, uczestnik
wojny polsko-bolszewickiej
, skazany przez sąd wojenny
Rzeczypospolitej Polskiej
w 1943 na śmierć za
dezercję
z
Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR
,
generał broni
Wojska Polskiego
, dowódca
1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki
i
1 Armii WP
, zastępca Naczelnego Dowódcy
Wojska Polskiego
, komendant
Akademii Sztabu Generalnego
, prawnik, urzędnik państwowy i działacz partyjny, członek
PZPR
, wiceminister Leśnictwa (1957–1970), prezes
Polskiego Związku Łowieckiego
.
Życiorys
Pochodzenie
Był synem Michała i Aurelii Russek. W literaturze i dokumentach istnieją rozbieżności co do miejsca urodzenia, pochodzenia oraz wyznania Zygmunta Berlinga. W części opracowań jako miejsce urodzenia podawana jest Limanowa, według innych wieś Dąbrówka Niemiecka[2]. Część badaczy wskazuje na niemieckie lub szwedzkie korzenie rodziny Berlingów oraz jej przynależność do
Kościoła kalwińskiego
. Sam generał Berling jednak podawał w młodości w ankietach szkolnych jako swoją przynależność wyznaniową
judaizm
[2].
Działalność niepodległościowa
Od 1904 uczęszczał do szkoły powszechnej, a później do II Gimnazjum w Nowym Sączu, w którym w 1915 złożył maturę. Należał do
Związku Strzeleckiego
gdzie odbył pierwsze przeszkolenie wojskowe. We wrześniu 1914 zaciągnął się do
Legionów Polskich
, w szeregach których walczył najpierw w
2 Pułku Piechoty Legionów
, potem w
4 Pułku Piechoty Legionów
. W sierpniu 1915 ukończył szkołę oficerską i został mianowany chorążym. Dowodził plutonem, pełnił obowiązki dowódcy kompanii, był adiutantem batalionu. W listopadzie 1916 został mianowany
podporucznikiem
. Od
kryzysu przysięgowego
służył w
Polskim Korpusie Posiłkowym
jako dowódca kompanii, a później do listopada 1918 roku służył w
C.K. Armii
.
Służba w Wojsku Polskim
Po odzyskaniu niepodległości wstąpił do odtworzonego 4 Pułku Piechoty Legionów, gdzie został dowódcą kompanii marszowej w randze
porucznika
. W lutym 1920 awansował do stopnia
kapitana
.
Podczas
wojny polsko-bolszewickiej
wsławił się jako dowódca V batalionu kieleckiego w obronie
Lwowa
, za co został uhonorowany
Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari
.
W latach 1915–1920 (z przerwami) studiował na Wydziale Prawa
Uniwersytetu Jagiellońskiego
.
Po wojnie pozostał w
wojsku
, w 1923 awansował do stopnia
majora
. W latach 1923–1925 studiował w
Wyższej Szkole Wojennej
w Warszawie. Początkowo służył jako oficer sztabowy w dowództwie
15 Dywizji Piechoty
, a następnie zajmował stanowisko
szefa sztabu
Dowództwa Okręgu Korpusu Nr V
w
Krakowie
.
W 1926 w trakcie
przewrotu majowego
stanął po stronie
sanacji
. W 1930 awansował na
podpułkownika
i dostał przydział dowódczy, początkowo w
6 Pułku Piechoty Legionów
w Wilnie, a następnie jako dowódca 4 Pułku Piechoty Legionów w Kielcach, ze składu którego wyznaczył w marcu 1939 większość członków ostatniej załogi Wojskowej Składnicy Tranzytowej na
Westerplatte
. W czerwcu 1939, na własną prośbę odszedł z wojska po wyroku sądu honorowego (przeniesiony w stan nieczynny) z dniem 31 lipca w związku z głośną sprawą
rozwodową
(oficerski sąd honorowy uznał jego postępowanie za wyłudzenie majątku żony za zachowanie niegodne
honoru oficera
)[]. Od 1 lipca 1939 odbywał praktykę w służbie cywilnej w Warszawie – w Państwowym Instytucie Rozrachunkowym.
Wojnę obronną 1939 r.
spędził bez przydziału – mimo kilkakrotnych próśb skierowanych do władz wojskowych nie został zmobilizowany; ewakuowany do
Brześcia
wraz z Instytutem przyjechał do Wilna.
Sowiecka niewola i służba w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR
Po
okupacji miasta
przez
Armię Czerwoną
w konsekwencji
agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939
aresztowany 4 października 1939 przez
NKWD
(jeszcze przed czasowym przekazaniem miasta
Litwie
). Do 1940 więziony w
Starobielsku
, potem w
Moskwie
.
W obozie jenieckim w Starobielsku został zwerbowany do współpracy z NKWD[3], następnie wraz z grupą oficerów podjął współpracę z Rosjanami[3]. Idąc na współpracę z NKWD (w swych pamiętnikach wspomina m.in. zażyłe stosunki z zastępcą
Ł. Berii
, gen.
W. Mierkułowem
) uniknął
masakry katyńskiej
dokonanej na oficerach Wojska Polskiego wiosną 1940, a następnie został skierowany wraz z grupą oficerów deklarujących chęć wspierania Sowietów do willi NKWD w Małachówce pod
Moskwą
, gdzie pomagał w ich weryfikacji[3], badaniu prawdziwego stosunku do Rosji, a następnie selekcji pod kątem przydatności do służby w
Armii Czerwonej
. Był współautorem deklaracji hołdu i lojalności przesłanej na ręce
Józefa Stalina
w marcu 1941[3].
Po agresji
III Rzeszy
na
ZSRR
i
układzie Sikorski-Majski
wstąpił do tworzonej przez gen.
Władysława Andersa
polskiej Armii, nie zrywając kontaktów z NKWD i gen. Mierkułowem.
Został mianowany przez gen. Władysława Andersa – dowódcę
Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR
– szefem sztabu odtworzonej
5 Dywizji Piechoty
w stopniu podpułkownika, a następnie szefem obozu przejściowego (bazy ewakuacyjno-zaopatrzeniowej) w
Krasnowodsku
. Był zwolennikiem pozostania oddziałów WP w ZSRR i udziału w walkach na froncie wschodnim.
Po ewakuacji Armii Polskiej na Wschodzie do
Iranu
pozostał w ZSRR, za co został zdegradowany i wydalony z Wojska Polskiego rozkazem gen. Władysława Andersa nr 36 z 20 kwietnia 1943, a polski Sąd Polowy skazał go
2 lipca
zaocznie na
karę śmierci
jako dezertera. W orzeczeniu sąd uznał, że oskarżeni zbiegli z szeregów Armii Polskiej zdaniem Sądu po to, by wstąpić do Armii Sowieckiej, a więc do służby państwa, którego jednym z celów politycznych jest pozbawienie bytu niepodległego Państwa Polskiego przez wcielenie jego ziem do ZSRR i dlatego skazał oskarżonych na karę śmierci[3].
Służba w Wojsku Polskim
W 1943 mianowany przez Józefa Stalina dowódcą
1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki
i awansowany do stopnia
generała brygady
. Oskarżany o spowodowanie znacznych strat 1 Dywizji Piechoty w
bitwie pod Lenino
12 października
1943
. W marcu 1944 został dowódcą 1 Armii WP. Skonfliktowany z komunistami z
CBKP
i
Wandą Wasilewską
którzy zarzucali mu m.in.
antysemityzm
, dążenie do marginalizacji roli
oficerów politycznych
i błędne koncepcje polityczne. W tzw. "Tezach numer 1" wysunął postulat, by powojenną Polską rządziło Wojsko Polskie z pominięciem partii politycznych – miał to być rząd oparty na wojsku i wyłoniony przez wojsko – spotkało się to ze zdecydowaną krytyką CBKP. Zatwierdzał wyroki śmierci na żołnierzach swojej armii podejrzanych o sprzyjanie lub współpracę z
podziemiem niepodległościowym
.
Na przełomie lipca i sierpnia 1944 dowodził
1 Armią Wojska Polskiego
w trakcie działań połączonych z forsowaniem
Wisły
i próbą uchwycenia przyczółka pod
Dęblinem
i
Puławami
, w końcowej fazie operacji brzesko-lubelskiej. Od 22 lipca 1944 był zastępcą Naczelnego Dowódcy
Wojska Polskiego
w stopniu
generała dywizji
.
Podczas
powstania warszawskiego
, po zajęciu przez
Armię Czerwoną
i 1 Armię Wojska Polskiego
Pragi
, wypełniając zarządzenie[4][5]szefa sztabu
1 Frontu Białoruskiego
gen. Michaiła Malinina (nakazujące 1 AWP wyjść do końca 15 września 1944 głównymi siłami na wschodni brzeg Wisły, jednocześnie prowadząc rozpoznanie rzeki, dokonać wyboru miejsca przeprawy desantowej, promowej i mostowej oraz przygotować się do forsowania rzeki w celu uchwycenia przyczółków na zachodnim brzegu w rejonie Warszawy) wydał rozkaz części podległych mu jednostek wojskowych (2 DP i 3 DP) przeprawić się na
Czerniaków
,
Powiśle
i
Żoliborz
i nawiązać kontakt z powstańcami. Przy braku wystarczającej pomocy ze strony Armii Czerwonej (osłona lotnicza, wsparcie artyleryjskie, saperskie, środki przeprawy) – żołnierze polscy przeprawiali się na
pontonach
na lewy brzeg. Berling dopuścił się kilku błędów operacyjnych[4] w trakcie trwania akcji, co było jedną z przyczyn porażki – wielokrotnie nadmiernie rozpraszał siły i środki oraz sprzęt, jakimi dysponował podczas akcji, źle kalkulował przydzielanie środków przeprawowych wojskom wchodzącym do akcji, wydzielał do przepraw zbyt małe siły, aby mogły być skuteczne w obronie na drugiej stronie Wisły, oraz wybierał często niewłaściwy czas, okoliczności i rejony forsowania rzeki Wisły[4][6][7]. Berling nie zadbał także, by w skład grup forsujących rzekę weszła większa liczba oficerów sztabowych i członków dowództwa, którzy mogliby przejąć inicjatywę w dowodzeniu na uchwyconych przyczółkach[4].
Osobistym rozkazem Stalina wydanym 30 września 1944 Zygmunt Berling został odwołany ze stanowiska dowódcy 1 AWP. Powody odwołania nie są do końca znane – po wojnie zrodziła się legenda[8], iż była to reakcja na decyzję Berlinga w sprawie pomocy powstaniu warszawskiemu (podtrzymywana również przez samego Berlinga, co zaznacza w wydanych drukiem wspomnieniach), jednak zwolnienie ze stanowiska nastąpiło dopiero w dwa tygodnie po wydaniu rozkazu, który był znany szefowi sztabu 1 Frontu Białoruskiego gen. Malininowi, a sam Berling działał na mocy jego wcześniejszego zarządzenia[4]. Wersji o samodzielnej decyzji Berlinga o pomocy powstaniu warszawskiemu nie potwierdził również gen.
Konstanty Rokossowski
(wówczas dowódca 1 Frontu Białoruskiego, w ramach którego działała 1 Armia WP dowodzona przez Berlinga), który napisał w swoich wspomnieniach, iż o wszystkim wiedział[8] i osobiście zatwierdził plan forsowania Wisły w rejonie Czerniakowa[8]. Jest możliwe, iż rzeczywistą przyczyną odwołania były błędy dowódcze Berlinga w czasie ofensywy pod
Dęblinem
i
Puławami
oraz walka członków Biura Politycznego KC
PPR
i
PKWN
o wpływy u Stalina. Decyzja Stalina w praktyce zakończyła polityczną karierę Berlinga w ramach najwyższych struktur państwowych tworzonych przez ZSRR w Polsce, choć w następnych latach nadal zajmował wysokie stanowiska w wojsku i w państwie komunistycznym[3].
Pozbawionego dowództwa armii Berlinga
KRN
(na wniosek
Bolesława Bieruta
) wyznaczyła 25 listopada 1944 szefem Polskiej Misji Wojskowej w
Moskwie
. Berling odmówił przyjęcia stanowiska, a widząc represje wobec byłych partyzantów związanych z rządem londyńskim skierował do Stalina list, w którym zaatakował swoich politycznych oponentów w kraju. W odpowiedzi został wezwany do ZSRR i zmuszony do podjęcia studiów na Wyższej Wojskowej Akademii Sił Zbrojnych im.
Klimenta Woroszyłowa
w
Moskwie
. Rząd w Warszawie wraz z dowództwem Wojska Polskiego wyraziły zgodę na jego powrót do kraju dopiero po
wyborach do Sejmu Ustawodawczego
(sfałszowanych przez komunistów) oraz po podpisaniu zobowiązania o niezabieraniu głosu w sprawach politycznych.
10 lutego 1947 wrócił do
Polski
i organizował
Akademię Sztabu Generalnego
. 12 kwietnia 1947 został powołany na stanowisko komendanta tej uczelni wojskowej, jednak 8 października 1947 został odwołany z zajmowanej funkcji. Ponownie kierował ASG w latach 1948–1953, w tym okresie w ramach czystki wśród kadr naukowych uczelni aresztowano
przedwojennych
oficerów Wojska Polskiego (m.in. gen.
Heliodora Cepę
, płk.
Jana Rzepeckiego
, płk.
Franciszka Skibińskiego
i innych).
Na wojskowej emeryturze
W 1953 – głównie z uwagi na stan zdrowia – przeszedł na wojskową emeryturę. W latach 1953–1956 był podsekretarzem stanu w Ministerstwie Państwowych Gospodarstw Rolnych, w latach 1956 –1957 podsekretarzem stanu w
Ministerstwie Rolnictwa
, a od 1957 do 1970 piastował stanowisko wiceministra leśnictwa – Inspektora Generalnego Łowiectwa. Od 1956 zajmował także stanowisko prezesa
Polskiego Związku Łowieckiego
. W 1963 wstąpił do
PZPR
.
Dziedzictwo
Na cześć Berlinga nazwane zostało w Polsce Ludowej wiele ulic, mostów i innych obiektów publicznych, między innymi
Most Łazienkowski
w Warszawie. Na jego cześć nazywano również ulice w latach po
transformacji ustrojowej
.
Instytut Pamięci Narodowej
oficjalnie sprzeciwia się nadawaniu ulicom imienia Berlinga i dąży do zmian nazw.[9]
Awanse
Odznaczenia
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 Według innych źródeł generał urodził się we wsi
Dąbrówka Niemiecka
- ↑ 2,0 2,1 Marcin Spórna, Słownik najsławniejszych wodzów i dowódców polskich, Zielona Sowa, Kraków 2006, s. 26,
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5
Zygmunt Berling (1896-1980)
. IPN, 2000-2007.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Lech Kowalski: Generał ze skazą. Biografia wojskowa gen. armii Wojciecha Jaruzelskiego. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2001, ss. 55–57. .
- ↑ Twierdzenie to jest oparte na depeszy gen. Malinina do Berlinga, której autentyczności Berling zaprzecza w liście do szefa Wojskowego Instytutu Historycznego, gen. Bronisława Bednarza. M.Berlingowa "Bliżej prawdy", s. 243–246
- ↑ Czesław Grzelak, Henryk Stańczyk, Stefan Zwoliński: Bez możliwości wyboru. Wojsko polskie na froncie wschodnim 1943–1945. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1993, ss. 174–180. .
- ↑ Edward Kospath-Pawłowski: Wojsko Polskie na Wschodzie 1943–1945. 1993, ss. 176–186. .
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Stanisław Dronicz: Wojsko i politycy. Warszawa: Wydawnictwo CB, 2002, ss. 19–20. .
- ↑
Instytut Pamięci Narodowej
Bibliografia
- Daniel Bargiełowski – Konterfekt renegata, 1996
- Zygmunt Berling – Wspomnienia, t. I, Z łagrów do Andersa, Warszawa 1990,
- Zygmunt Berling – Wspomnienia, t. II, Przeciw 17 Republice, Warszawa 1990,
- Zygmunt Berling – Wspomnienia, t. III, Wolność na przetarg, Warszawa 1990,
- Maria Berlingowi – Bliżej prawdy, Warszawa 1990
- Andrzej Topol – Zygmunt Henryk Berling 1896–1980, Wyd. Uniwersytet Śląski, Katowice 1990,
- Stanisław Jaczyński – Zygmunt Berling. Między sławą a potępieniem, Wyd. "Książka i Wiedza", Warszawa 1993,
- Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich w dniu oddania Legionów Polskich Wojsku Polskiemu (12 kwietnia 1917), Warszawa 1917, s. 20
- Rocznik Oficerski 1932, Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1932, s. 24, 465
Linki zewnętrzne