Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny - jeden z kanonicznych
Kościołów prawosławnych
, obejmujący swoją jurysdykcją wszystkie
parafie
prawosławne
na terenie
Polski
. W
dyptychu
lokalnych autokefalicznych cerkwi prawosławnych wymieniany na miejscu 12 dwunastym wg dyptychu greckiego, a na miejscu 13 wg dyptychu rosyjskiego. Spowodowane jest to różnymi terminami nadania autokefalii przez Konstantynopol i Moskwę. Według danych
GUS
, Kościół liczy 506,8 tys. wiernych i jest drugim pod względem liczebności Kościołem w Polsce[1]. Opiece tego kościoła podlegają także prawosławni z
Brazylii
.
Historia
Do XX wieku
Chrześcijaństwo wschodnie z obrządkiem słowiańskim
istniało na ziemiach polskich już w
X
w. Ślady kultu w obrządku słowiańskim znajdujemy m.in. w
Krakowie
,
Wiślicy
i
Przemyślu
[2]. Ośrodki te nie były pod kontrolą Kościoła łacińskiego i pozostawały pod wpływem cywilizacji bizantyjskiej z liturgią słowiańską i
pismem cyrylickim
. Kościół metodiański, funkcjonujący na południowych obszarach ziem polskich, już za
Bolesława Chrobrego
znalazł się w formie szczątkowej, poprzez przyjęcie chrześcijaństwa ze strony
Czech
; Polska znalazła się zaś w sferze cywilizacji łacińskiej.
Nie ulega wątpliwości, że chrystianizacja ziem położonych na lewym brzegu środkowego
Bugu
dokonana została w tradycji prawosławnej. Nastąpiło to po oficjalnym przyjęciu wiary prawosławnej przez
Włodzimierza Wielkiego
i jego państwo
Ruś Kijowską
. Tworzenie zrębów sieci parafialnej trwało tu przez XI i XII w. Rozwój ten uległ intensyfikacji po powstaniu diecezji prawosławnej we
Włodzimierzu Wołyńskim
. Dalszy rozwój chrześcijaństwa wschodniego nastąpił po wejściu obszaru Pobuża w skład
Księstwa Halicko-Wołyńskiego
. W końcu lat trzydziestych XIII w. książę
Daniel Romanowicz
przeniósł biskupstwo prawosławne do
Chełma
.
Diecezja
ta wchodziła w skład metropolii kijowskiej, podległej patriarsze
Konstantynopola
[3].
W
1370
istniały 3 metropolie prawosławne: w Kijowie, Nowogródku i Haliczu, natomiast siedziby biskupów w Turowie, Chełmie, Włodzimierzu, Łucku i Przemyślu.
Sytuację Kościoła prawosławnego zmieniło dostanie się ziem ruskich pod panowanie
Polski
i
Litwy
, a później - wspólnego państwa polsko-litewskiego (
Rzeczpospolita Obojga Narodów
). Mimo różnych ograniczeń prawnych Kościołowi prawosławnemu udało się utrzymać względną stabilność. W drugiej połowie XVI wieku metropolia znajdowała się w Kijowie, natomiast siedziby biskupów w Połocku, Smoleńsku, Turowie, Czernihowie, Chełmie, Włodzimierzu, Łucku, Przemyślu i Lwowie.
W
1589
Moskwa
stała się siedzibą patriarchatu, który zamierzał rozciągnąć swoją zwierzchność na biskupów
prawosławnych
Rzeczypospolitej. Unia kościelna miała stanowić zaporę dla tych aspiracji[4]. W
1596
na soborze w
Brześciu
, pod wpływem polskich władz dążących do zminimalizowania znaczenia i obecności prawosławia w Rzeczypospolitej, część prawosławnych hierarchów ogłosiła
unię
z
Kościołem rzymskokatolickim
. Choć większość wiernych i duchowieństwa na
Rusi
pozostała przy prawosławiu, to
unia brzeska
zyskała wielu zwolenników na ziemiach
Wielkiego Księstwa Litewskiego
i oznaczała faktyczną delegalizację Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej. Kilka kolejnych dziesięcioleci
XVII
w. to okres mniej lub bardziej nasilonych prześladowań Kościoła i walki prawosławnych o swe prawa. Presja i naciski okazały się jednak tak silne, że kolejne parafie i monastery odchodziły od swej wiary.
W
1648
wybuchło
powstanie Chmielnickiego
w obronie prześladowanej ludności prawosławnej na kresach Rzeczypospolitej. W czasie
konfederacji barskiej
, wyznawcy prawosławia, którzy poczuli się zagrożeni działaniem polskiej szlachty, w czasie
koliszczyzny
zasilili oddziały
hajdamaków
.
W
1676
Sejm uchwalił na wniosek
Jana III Sobieskiego
konstytucję zakazującą prawosławnym w Rzeczypospolitej kontaktowania się z patriarchatem w
Konstantynopolu
. W rezultacie wybrany po śmierci metropolity kijowskiego Jerzego Tukalskiego jego następca (książę Gedeon Czetwertyński-Światopełk) udał się po błogosławieństwo patriarsze i zatwierdzenie wyboru do
Moskwy
(
1685
). Wydarzenie to uważane jest za oficjalne przejęcie przez
patriarchat moskiewski
zwierzchnictwa nad cerkwią w Rzeczypospolitej.
Patriarchat ekumeniczny
oficjalnie potwierdził je rok później.
Koniec XVII w. zaznaczył się przyjmowaniem unii przez kolejne biskupstwa prawosławne. Ostatni biskup prawosławny w Koronie, biskup łucki
Dionizy Żabokrzycki
przystąpił do unii w
1702
. Dopiero w ostatnich latach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej sytuacja nieco się poprawiła, a państwo oficjalnie uznało jedną diecezję prawosławną (białoruską, z siedzibą w
Mohylewie
).
Pod koniec
XVIII
w. podjęto w Rzeczypospolitej próbę usamodzielnienia cerkwi prawosławnej. Zgromadzeni na kongregacji w
Pińsku
(zwołanej
15 czerwca
1791
) delegaci duchowni i świeccy uchwalili projekt urządzenia cerkwi w Polsce. Cerkiew, zarządzana przez jednego metropolitę i trzech biskupów miała być całkowicie niezależna, jedynie w kwestiach dogmatycznych uznająca autorytet patriarchy ekumenicznego. Projekt ten został przedłożony
Sejmowi
i
21 maja
1792
zatwierdzony jako
konstytucja
. Wybuch
wojny w obronie Konstytucji 3 Maja
oraz
II
i
III rozbiór Polski
sprawiły, że akt ten nigdy nie wszedł w życie.
Z początkiem
XIX
w., kiedy to powstało
Królestwo Kongresowe
, złączone unią personalną z
Cesarstwem Rosyjskim
, zmieniły się uwarunkowania polityczne dla prawosławia: poddane unifikacji z
Rosyjską Cerkwią Prawosławną
zaczyna się odradzać. W
1834
erygowano biskupstwo prawosławne w
Warszawie
. Polityka unifikacyjna z Cerkwią rosyjską oznaczała zasadniczą zmianę ustroju Kościoła na synodalno-konsystorski. Od lat 20. XIX w. następuje powrót
unitów
do Kościoła prawosławnego. Inicjatorem zjednoczenia unitów z Cerkwią prawosławną na
Białorusi
i
Litwie
był arcybiskup
Józef Siemaszko
. W
1839
władze rosyjskie skasowały unię brzeską w
prowincjach zabranych
, a w
1874
zmuszono do przejścia na prawosławie wszystkich unitów w Królestwie Polskim. Podczas protestów zginęło
13 unitów
.
Zasadniczo inna sytuacja panowała na obszarze
zaboru austriackiego
, gdzie
Kościół unicki
dynamicznie rozwijał się. Do
1700
wszyscy biskupi prawosławni z tego terytorium przyjęli unię. Jednak i na tych ziemiach ostatni monaster prawosławny -
Skit Maniawski
- przetrwał aż do
1785
i został zlikwidowany na rozkaz cesarza
Józefa II
.
Ostateczne ukształtowanie się sieci parafii na ziemiach polskich w ramach Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego nastąpiło w latach
1863
-
1915
. W centrach wielu miast zbudowano cerkwie, np. najwyższą świątynię Warszawy
Sobór św. Aleksandra Newskiego w Warszawie
, cerkiew w
Kaliszu
, cerkiew przy obecnym placu
Plac Konstytucji 3 Maja w Radomiu
,
Cerkiew Wszystkich Świętych w Piotrkowie Trybunalskim
,
cerkiew w Siedlcach
. Okres
I wojny światowej
to dla Kościoła prawosławnego na ziemiach polskich czas bieżeństwa. Mianem tym określa się wielki exodus ludności prawosławnej w głąb Imperium Rosyjskiego, związany z działaniami I wojny światowej. W latach
1915
-
1917
na terenach objętych uchodźstwem Cerkiew prawosławna praktycznie nie funkcjonowała.
Autokefalizacja Kościoła prawosławnego w Polsce
Od momentu odzyskania niepodległości przez Polskę rządzący krajem dążyli do uniezależnienia się Kościoła prawosławnego w Polsce od
patriarchy Moskwy
i uzyskania przezeń
autokefalii
[5].
12 lutego
i
13 kwietnia
1920
przedstawiciele Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego konsultowali się z prof. Władysławem Abrahamem, kanonistą z
Uniwersytetu Lwowskiego
w sprawie możliwego porozumienia z biskupami prawosławnymi, w których jurysdykcji pozostawały ziemie polskie. Konferencje te zdecydowały, że kontaktowanie się z biskupami jest przedwczesne z powodu płynności wschodniej granicy kraju. Zgodzono się jednak na konieczność szybkiego uniezależnienia polskiego prawosławia od prawosławia rosyjskiego[6]. W tym okresie, w związku z powrotami duchownych z bieżeństwa, hierarchia prawosławna na ziemiach polskich zaczynała dopiero się organizować. Władze polskie w
1920
wydały biskupowi białostockiemu
Włodzimierzowi (Tichonickiemu)
zezwolenie na objęcie również godności locum tenens eparchii grodzieńskiej oraz warszawskiej[7]. Cofnęły jednak tę decyzję (w odniesieniu do eparchii warszawskiej), gdy zorientowały się w prorosyjskich poglądach biskupa. Zastąpił go przybyły z
Rzymu
arcybiskup miński i turowski
Jerzy (Jaroszewski)
, przychylnie odnoszący się do ewentualnej autokefalizacji Kościoła prawosławnego w Polsce[8]. Dołączył on do biskupów, którzy nie udali się na bieżeństwo, bądź zdążyli z niego wrócić: biskupa krzemienieckiego
Dionizego
, pińsko-nowogrodzkiego
Pantelejmona
, bielskiego
Sergiusza
oraz białostockiego i grodzieńskiego Włodzimierza. Zdania w kwestii autokefalii były wśród nich podzielone. Wszyscy biskupi byli narodowości rosyjskiej, w związku z tym - nie licząc metropolity Jerzego - tylko Dionizy i Pantelejmon przychylnie odnieśli się do koncepcji autokefalizacji. Stąd dalsze kontakty rządowe były utrzymywane tylko z nimi, z pominięciem pozostałej grupy hierarchów[8].
16 września
1921
biskupi uznali metropolitę Jerzego za swojego zwierzchnika i zobowiązali się do podjęcia starań na rzecz uzyskania autokefalii od patriarchy Moskwy, zgodnie z prawem kanonicznym[8].
14 października
1921
planowany był zjazd wszystkich biskupów, który miał ostatecznie ustalić kierunek działania władzy świeckiej i kościelnej w sprawie autokefalii. Nie doszedł on jednak do skutku z powodu nieprzybycia hierarchów nieprzychylnych usamodzielnieniu się Kościoła prawosławnego w Polsce Włodzimierza i Pantelejmona[9]. Dopiero w styczniu roku następnego zebrał się sobór biskupów w pełnym składzie, jednak przeprowadzona na nim dyskusja nie popchnęła naprzód kwestii przyszłej pozycji Kościoła[9]. Mimo tego Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wprowadziło
Tymczasowe przepisy o stosunku rządu do Kościoła prawosławnego w Polsce
na mocy zarządzenia, bez zgody wszystkich biskupów i nie wskazując w ogóle na pozycję Kościoła w stosunku do innych struktur prawosławnych[9].
Patriarcha Moskwy
Tichon
był zdecydowanie przeciwny autokefalizacji Kościoła w Polsce. Zdaniem Papierzyńskiej-Turek pragnął on za wszelką cenę utrzymać Rosyjski Kościół Prawosławny w przedrewolucyjnym kształcie, mimo zmian na mapie politycznej[9]. Mimo tego
15 września
1921
zgodził się na nadanie arcybiskupowi Jerzemu tytułu Egzarchy Patriarszego Kościoła Prawosławnego w Państwie Polskiem, zaś w styczniu roku następnego - na podniesienie go do godności metropolity, zezwalając na szeroką autonomię podległych mu struktur i odstępując od starań o przyjazd do Polski wyznaczonego wcześniej na katedrę warszawską arcybiskupa
Serafima (Cziczagowa)
[10]. Jednak Synod Biskupów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego przesłał również do MWRiOP projekt statutu przyszłego Kościoła w Polsce, zachowującego podległość prawosławia w Polsce wobec Moskwy[11]. W późniejszej korespondencji z metropolitą Jerzym i w rozmowach z posłem polskim w Moskwie patriarcha Tichon twierdził, że autokefalizacja prawosławia polskiego nie jest niemożliwa. Trudnością miał być jedynie brak warunków dla zwołania soboru biskupów Kościoła Rosyjskiego, który miałby ją nadać. W rezultacie polski rząd stwierdził brak dobrej woli patriarchy[12]. Tichonowi przypisywano również - na podstawie prasy emigracyjnych organizacji rosyjskich - wypowiedź, w której swoje wahania w sprawie autokefalii uzasadniał specyficzną strukutrą narodowościową ewentualnego przyszłego Kościoła. Tichon wiedział bowiem, że Polacy byli w większości członkami
Kościoła katolickiego
, zaś wiernymi Kościoła prawosławnego zostałyby głównie wschodniosłowiańskie mniejszości narodowe[12].
Prawosławie było drugim co do wielkości wyznaniem w kraju. Absolutną większość prawosławni stanowili w województwach
poleskim
,
wołyńskim
i
nowogródzkim
. Politykę wyznaniową II RP cechowała jednak głęboka nieufność wobec prawosławia, które traktowano jak dawną instytucję zaborczą. Z inicjatywy władz państwowych Kościół prawosławny w Polsce rozpoczął starania o
autokefalię
, która została mu udzielona przez Patriarchat Konstantynopolitański
13 listopada
1924
.
Patriarchat Moskiewski
nigdy nie uznał tej autokefalii, jego zdaniem ogłoszonej z naruszeniem zasad kanonicznych.
Jerzy (metropolita warszawski i całej Polski)
został w 1923 roku zamordowany przez przeciwnika autokefalii, jego następcą został
Dionizy
. Rozebrano monumentalne cerkwie w Warszawie i Kaliszu, natomiast cerkwie w Radomiu i Siedlcach przebudowano na kościoły garnizonowe. Przy
Uniwersytecie Warszawskim
działało od 1925
Studium Teologii Prawosławnej
.
W 1926 r. starokatolicki duchowny, ks.
Andrzej Huszno
konwertował wraz ze swoją parafią w
Dąbrowie Górniczej
na prawosławie zakładając
Polski Narodowy Kościół Prawosławny
- Kościół autonomiczny w ramach PAKP. Dołączyło do niego kilka parafii, liczba wiernych należących do Polskiego Narodowego Kościoła Prawosławnego wynosiła ok. 1500 osób. Wierni wyznawali prawosławną teologię, ale zachowali liturgię łacińską. Nabożeństwa były sprawowane w języku polskim. Polski Narodowy Kościół Prawosławny zanikł po rozpoczęciu
II wojny światowej
.
Ograniczanie wpływów Kościoła prawosławnego przybierało w II Rzeczypospolitej formę różnorodnych szykan administracyjnych. W okresie międzywojennym miały miejsce
trzy fale rewindykacji świątyń prawosławnych
, które były niszczone lub przekazywane Kościołowi rzymskokatolickiemu, propagującemu jednocześnie działalność
neounijną
. Argumentowano to czasem tym, że niektóre z tych świątyń były wcześniej kościołami katolickimi. W latach
1918
-
1933
Kościół prawosławny stracił około 500
cerkwi
. Z tej liczby na kościoły katolickie wyświęcono 137 świątyń, 104 zamknięto a 91 (127[13]) zburzono.
Żołnierze prawosławni stanowili jedną siódmą Wojska Polskiego[14]. We wrześniu 1939 naczelny kapelan Wojska Polskiego wyznania prawosławnego płk.
Szymon Fedorenko
trafił do radzieckiej niewoli i był więziony w obozie w Kozielsku. Zginął w Katyniu[15]. Jego trzech synów zginęło także jako polscy żołnierze, a rodzinę upamiętnia kamień koło
soboru w Warszawie
. Wielu żołnierzy prawosławnych zginęło
pod Lenino
i
Monte Cassino
. W
II Korpusie
służyło 3 kapelanów i 2342 wiernych wyznania prawosławnego. Św.
Grzegorz Peradze
zginął w obozie
Auschwitz-Birkenau
w 1942.
Po rozpoczęciu II wojny światowej i podbiciu Polski przez
III Rzeszę
,
27 listopada
1939
władze
nazistowskie
odsunęły metropolitę Dionizego od zarządzania Cerkwią i uwięziły w areszcie domowym w
Otwocku
. W tym czasie okupant podporządkował Cerkiew kierownictwu zagranicznego biskupa
Serafima (Lade)
z
Berlina
.
23 września
1940
odzyskał wolność i swe prawa, ale po podpisaniu zobowiązania o lojalności
Generalnemu Gubernatorstwu
. Dzięki temu jeszcze w czasie wojny wyświęcił dwóch biskupów oraz pobłogosławił utworzenie Ukraińskiej Prawosławnej Cerkwi na
Wołyniu
. Pod okupacją niemiecką działały seminaria prawosławne w Warszawie (1942-44) i w
Chełmie
(1943-44). 1 sierpnia 1944 Niemcy rozstrzelali koło soboru w Warszawie kilkunastu studentów Prawosławnego Seminarium Duchownego i pracowników internatu [16].
Po
II wojnie światowej
Kościół prawosławny stanął w obliczu nowych problemów. Poważne skutki miały dla niego zwłaszcza powojenne przesiedlenia ludności na mocy układów
PKWN
z
Ukraińską
i
Białoruską SRR
, a także związane z
akcją "Wisła"
. Niemal całkowicie oczyszczono wtedy środkowo- i południowowschodnie obszary państwa z ludności prawosławnej. Kościół prawosławny odczuł też zaostrzenie polityki wyznaniowej po
1948
, kiedy ówczesny metropolita
Dionizy
został uwięziony.
22 czerwca
1948
roku Kościół prawosławny w Polsce otrzymał
autokefalię
od Patriarchatu Moskiewskiego, co związane było z koniecznością zrzeczenia się autokefalii otrzymanej od Patriarchatu Konstantynopola w
1924
.
Obecnie Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny liczy około 500 tysięcy wiernych, zamieszkujących w przeważającej części na obszarze byłego
województwa białostockiego
, zwłaszcza w powiecie
białostockim
,
hajnowskim
,
bielskim
i
siemiatyckim
. Kościół jest członkiem
Światowej Rady Kościołów
i
Polskiej Rady Ekumenicznej
.
Ogólnopolskim prawosławnym
miesięcznikiem
społeczno-religijnym jest
Przegląd Prawosławny
.
Stosunek państwa polskiego do Kościoła prawosławnego reguluje ustawa z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego[17], która uchyliła dekret Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 18 listopada 1938 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego[18] oraz ustawę z dnia 23 czerwca 1939 r. o uregulowaniu stanu prawnego majątków Kościoła Prawosławnego[19]. Na podstawie ustawy działa Komisja Regulacyjna do Spraw Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego prowadząca postępowanie regulacyjne w sprawach związanych z majątkiem Kościoła prawosławnego w Polsce.
Duchowni
Najwyższą hierarchię kościelną stanowią biskupi, którzy w słowiańskiej tradycji nazywani są również z grecka archijerejami. Na czele Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego stoi metropolita (obecnie metropolita
Sawa
). Miano metropolity przysługuje w prawosławnej tradycji biskupom głównych ośrodków w państwie, zwłaszcza rezydującym w miastach stołecznych. Niższy stopień duchowieństwa stanowią księża, nazywani jerejami. Zasłużeni duchowni mogą uzyskać tytuł protojereja. Księża mogą wchodzić w związek małżeński przed przyjęciem święceń. Po ich przyjęciu nie jest to już możliwe. Jeżeli duchowny zdecydował się pozostać mnichem, nazywany jest wtedy jeromonachem. Monach to określenie często używane w stosunku do prawosławnych zakonników. Zasłużonym jeromonachom może zostać przydzielona funkcja ihumenów lub archimandrytów, która wiąże się ze zwierzchnictwem nad monasterem. Niższymi duchownymi są diakoni. Zasłużeni diakoni mogą uzyskać miano protodiakona. Mnisi posiadający święcenia diakońskie to jerodiakoni.
Duchowni kształcą się w powstałym w
1951
Prawosławnym Seminarium Duchownym w Warszawie
(początkowo było to Prawosławne Liceum Teologiczne). W
1957
powołano Sekcję Prawosławną w
Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej
, która zajęła się kształceniem dla Kościoła wykwalifikowanej kadry naukowej.
Administracja Kościoła
Językiem liturgicznym
w niemal wszystkich
parafiach
Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego jest
język cerkiewnosłowiański
. Wszystkie ważniejsze nabożeństwa zostały jednak przetłumaczone także na
język polski
. Wyjątek stanowi
parafia świętych Cyryla i Metodego we Wrocławiu
, w której językiem liturgicznym jest polski. Język polski w trakcie nabożeństw bywa również używany m.in.
Parafii św. Mikołaja w Szczecinie
[20], a także w cerkwiach
Warszawy
i
Białegostoku
. W większości parafii diecezji przemysko-nowosądeckiej używany jest język cerkiewnosłowiański z wymową ukraińska, co jest symbolicznym nawiązaniem do składu narodowościowego tamtejszych wspólnot. W Brazylii nabożeństwa sprawowane są po portugalsku.
We władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego znajdują się dwie wyższe szkoły teologiczne (Wyższe Prawosławne Seminarium Duchowne w Warszawie oraz Sekcja Prawosławna
Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej
). Ponadto Kościół kształci potrzebne sobie kadry w Policealnym Studium Ikonograficznym w
Bielsku Podlaskim
i Prawosławnym Studiu Psalmistów w
Hajnówce
. W marcu 1999 powstała Katedra Teologii Prawosławnej na
Uniwersytecie w Białymstoku
.
Działalność dobroczynna Kościoła prowadzona jest poprzez Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Eleos, funkcjonujący od 1996. Szeroką i różnorodną działalność wśród młodzieży prowadzi Bractwo Młodzieży Prawosławnej, którego struktury obecne są we wszystkich krajowych diecezjach Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Władze kościelne
Najwyższą władzę Kościoła stanowi
Święty Sobór Biskupów
. Na czele Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego stoi
metropolita warszawski i całej Polski
.
- Pomocnicy diecezji:
- J.E. bp Ambrósio, pomocniczy Recife
- J.E.
bp Grzegorz (Charkiewicz)
, pomocniczy diecezji białostocko-gdańskiej z tytułem biskupa supraskiego
- J.E.
bp Paisjusz (Martyniuk)
, pomocniczy diecezji przemysko-nowosądeckiej z tytułem biskupa gorlickiego
- Namiestnicy klasztorów męskich:
- Przełożone klasztorów żeńskich:
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Mały Rocznik Statystyczny Polski, Warszawa 2008, s. 132.
- ↑
Karolina Lanckorońska
, Studies on the Roman-Slavonic Rite in Poland, Rzym 1961.
- ↑ A. Mironowicz, Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2005, , s.14-15
- ↑ Stanisław Rosik,
Przemysław Wiszewski
, Poczet polskich królów i książąt, s. 927.
- ↑ M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918-1939, s.103-105
- ↑ M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją..., s.105
- ↑ M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją..., s.105-106
- ↑ 8,0 8,1 8,2 M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją..., s.106
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją..., s.107
- ↑ M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją..., s.108
- ↑ M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją..., s.108-109
- ↑ 12,0 12,1 M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją..., s.110
- ↑
70 rocznica akcji burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu
- ↑
Prawosławie od tysiąca lat wzbogaca Polskę - Opinie, Prawosławie, Religia -Kraj – Polska, wiadomości, informacje, polityka, fakty, gospodarka- se.pl
- ↑
Kapelani II Rzeczypospolitej
- ↑
Michał Bołtryk, Przy Cyryla i Metodego, Przegląd Prawosławny
- ↑
Dz. U. z 1991 r. Nr 66, poz. 287
- ↑
Dz. U. z 1938 r. Nr 88, poz. 597
- ↑
Dz. U. z 1939 r. Nr 57, poz. 370
- ↑
Parafia Św. Mikołaja w Szczecinie
Linki zewnętrzne